جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دولت در جامعه اسلامى، همانند دیگر جوامع بشرى، نه تنها بیانگر وجود مجموعه ‏اى از نهادهاست، بلکه حاکى از وجود نگرش‏ها و شیوه‏ هاى خاصى از اعمال و رفتار است که مدنیت اسلامى خوانده مى‏ شود؛ اما فهم کامل شکل و ساخت دولت عمدتا نیازمند درک نظریه ‏هاى کلانى است که هدف آنها تعریف، توصیف و توضیح واقعیت دولت است. هر یک از آنها طرحى هستند که ماهیت دولت را در جهان اسلام معنا مى ‏کنند و احتمالاً نیز طریقى براى عمل تجویز مى‏ کنند. در این راستا مجموعه ‏اى به نگارش در آمده که به شناخت، مقایسه و سنجش نظریه ‏هاى مختلف دولت در اسلام، با توجه به الگوى «تحلیل سیستمى» مى ‏پردازد، که بخش نخست آن، به سیماى عمومى و مختصات کلى نظام سیاسى در اسلام اختصاص یافته است.

گروه پژوهشى «فقه سیاسى» یکى از سه گروه اصلى پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام وابسته به مرکز مطالعات و تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم است. پژوهشکده در سال 1373 به منظور باز پژوهى، تبیین، نظریه پردازى و تدوین اندیشه سیاسى اسلام راه اندازى شد و در نظر دارد با بررسى اندیشه سیاسى اسلام، زوایاى پنهان آن را آشکار کند و کارآمدى آن را در حوزه‏هاى نظرى و عملى نشان دهد. مهم‏ترین اهداف و ضرورت‏هاى تأسیس پژوهشکده عبارتند از: 1. تبیین بنیان‏هاى نظرى اندیشه سیاسى اسلام؛ 2. باز پژوهى و نقد و ارائه زوایاى تاریک تاریخ اندیشه سیاسى اسلام به‏ویژه شیعه؛ 3. فراهم کردن منابع لازم براى پى‏ریزى اندیشه سیاسى قابل ارائه در سطح جهانى با توجه به منابع اصیل اسلامى؛ 4. زمینه سازى فکرى در جهت تحقق کامل حکومت اسلامى؛ 5. نشان دادن قدرت تحلیل و اجتهاد سیاسى علماى مسلمان؛ 6. معرفى مکتب حیات بخش اسلام از نظر غناى سیاسى؛ 7. نظریه‏پردازى در حوزه‏هاى فلسفى، کلامى و فقهى اندیشه سیاسى اسلام؛ 8. مطالعه تطبیقى اندیشه سیاسى اسلام با سایر مکاتب سیاسى.

سید مرتضى (355 ـ 436 ه) فرزند سید حسین موسوى بغدادى در دوره خلافت مطیعللّه‏ عباسى و پادشاهى بهاء الدوله بویهى در بغداد به دنیا آمد. سید مرتضى بر خلاف پدرش که منصب قضاوت در حکومت داشت، هیچ گونه منصب سیاسى را نپذیرفت. با این حال پس از شیخ مفید، رهبرى شیعیان بغداد بر عهده او قرار گرفت. سید مرتضى در رشته‏هاى مختلف از علوم معقول و منقول از جمله فقه، اصول و کلام صاحب نظر بود و کتاب‏هاى زیادى در زمینه‏هاى مختلف تألیف کرد. سید را مى ‏توان پدر عقل‏گرایى در مکتب شیعه معرفى نمود؛ او اوّلین تکلیف را عقلى و نه نقلى مى‏ داند: هر آن که روى مطالب ما در این کتاب الذخیره اندیشه نماید، قسمش مى ‏دهیم که در هیچ یک از رهیافت‏ها و دلایل آن از ما تقلید ننماید، و بر اساس حسن ظن از اندیشه و تأمل به خاطر بسنده کردن به این که ما به اندازه کافى زحمت کشیده‏ ایم، باز نماند، بلکه در هر گزاره‏اى مانند شخصى که از ابتدا مى‏خواهد شروع کند، نظر نماید و از این طریق تلاش نماید، حق را از باطل، راست را از دروغ تشخیص دهد و در هر مطلبى که اندیشه مى‏کند، اعتدال گرایى را از دست ندهد.

در نوشتار حاضر دیدگاه‏هاى سیاسى علامه محمد باقر مجلسى، درباره «ولایت فقیه» به عنوان مهم‏ترین موضوع و مسأله فقه سیاسى شیعه مورد مطالعه و بررسى قرار گرفته است و نیز به مبانى نظرى، شرایط و صفات حاکم اسلامى و شؤون ولایت فقیه در عصر غیبت پرداخته شده است. این مقاله در صدد است نظریّه «سلطنت مشروعه» که برخى از نویسندگان به مرحوم مجلسى نسبت داده‏اند را مورد نقد و چالش قرار دهد.

این گفت ‏وگو به همت پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام صورت پذیرفته، و آقاى سید صادق حقیقت آن را بازنویسى کرده است. پیش از این در شماره‏هاى 7 و 9 نیز گفت ‏وگوهایى در زمینه موضوع مذکور شده بود.

شیعه و شیعیان نیز همچون سایر مذاهب اسلامى قائل به وجود مکتب و شریعت به مثابه طرح و نقشه‏اى جامع و هادى، از جانب خداوند متعال بوده، که در ضمن منابع اولیه اسلام، به ویژه قرآن و سنّت به عنوان نخستین مبناى فقه سیاسى، براى سامان دهى و راهبرد ملى امت وارد عرصه زندگى سیاسى مسلمانان شده است. گرایش فقهى سیاسى شیعه در یک روند فزاینده از اوایل قرن دوم با حدود و ثغور مشخص رو به گسترش نهاد. این گرایش در ظل توجهات قرآن ناطق یعنى ائمه هدى علیهم ‏السلام و به خصوص امام باقر علیه‏ السلام و بالاخص امام صادق علیه ‏السلام پروردگى لازم و غناى کافى را یافته و با ویژگى ‏هاى خاصى شکل گرفته است که این مقاله به آنها پرداخته است.

از دوره مشروطیت به بعد شاهد غلبه گفتمان جدیدى در فقه سیاسى شیعه یعنى «تعطیل نبودن حکومت در عصر غیبت» و به تبع آن، کنار رفتن گفتمان «تعطیلى حکومت در عصر غیبت» هستیم. این تحول گفتمانى در فقه سیاسى در پى شکل ‏گیرى اجتهاد جدیدى در فقه شیعه مطرح شد و بر عرصه علمى شیعه تسلط یافت. عوامل عمده شکل‏ گیرى آن را مى‏توان بسط تحقیقات اصولى، تأثیر مکتب ملاصدرا، افزایش نفوذ اجتماعى فقها و ناکار آمد دانستن نظام استبدادى از سوى فقها، دانست.

اندیشه سیاسى وى، آمیختگى اخلاق و سیاست است. او از دریچه مذهب و اخلاق به سیاست مى‏نگرد؛ از این رو سیاست در نظر او علم قدرت و کسب قدرت نیست، بلکه وسیله اصلاح خلق و هدایت آنها به سوى سعادت دنیوى و اُخروى است. آرا و اندیشه‏هاى غزالى را مى‏توان در دو بخش خلافت و سلطنت مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.