جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر، در صدد بررسى و تحلیل دو مقطع تاریخى، یعنى دوره قاجار تا نهضت مشروطیت و دوره پهلوى تا انقلاب اسلامى، از منظر چگونگى پیدایش و زوال مشروعیت سیاسى مى‏باشد. سؤال اساسى در این بررسى آن است که «چه نسبتى میان ظهور بحران مشروعیت از یک سو و فروپاشى نظام سیاسى حاکم در دو مقطع نهضت مشروطه و انقلاب اسلامى از سوى دیگر وجود دارد؟» در این راستا، منابع مشروعیت سیاسى قاجاریه و پهلوى و عوامل و زمینه‏هاى زوال این مشروعیت و نیز عناصر مشروعیت ساز جایگزین در دو انقلاب، مورد تحلیل قرار گرفته است.

به طور کلى در علوم اجتماعى، چهار دیدگاه کارگزار ـ محور، ساختار ـ محور، ساخت یابى و واقع گرایى انتقادى در مورد نحوه نگرش به پدیده‏ها مطرح هستند. هر یک از این دیدگاه‏ها، با توجه به برداشتى که از ماهیت پدیده‏هاى اجتماعى دارند، در تحلیل و تبیین، کانون تمرکز خود را یا رفتارهاى کارگزاران یا ویژگى‏هاى ساختارى و یا هر دو قرار مى‏دهند. مقاله حاضر سعى دارد، پایه‏هاى هستى شناختى دیدگاه‏هاى مذکور و همچنین نقاط ضعف و قوت آنها را بررسى اجمالى کند.

انتظار مسلمانان از حکومت چیست؟ آیا این انتظار را حکومت‏هاى غیر دینى نمى‏توانند برآورده کنند؟ به دیگر سخن، حکومت دینى چه اقداماتى انجام مى‏دهد که حکومت‏هاى غیر دینى به آن اهتمام نمى‏ورزند؟ پاسخ به این پرسش درگرو توجّه به برداشت‏هاى مختلف از «سیاست» است. به طور کلى مى‏توان برداشت‏هاى مختلف از سیاست را در «مکتب قدرت» و «مکتب هدایت» طبقه بندى کرد. در مکتب قدرت، غایت دولت امور دنیوى است، اما در مکتب هدایت، غایت دولت امور اخروى است؛ در اوّلى، دنیا مقصد است و در دومى، آخرت مقصد و دنیا منزلگاه. اساسى‏ترین انتظار متدینان از حکومت، فراهم کردن فضا، امکانات و زمینه‏هاى عبودیت خداوند متعال است؛ در حالى که این انتظار، دغدغه حکومت‏هاى غیردینى نیست. بر همین اساس اهل دیانت بر استقرار حکومت دینى و اجراى قوانین با صبغه الهى اصرار مى‏ورزند؛ قانون که در حکومت‏هاى غیردینى، یک امر بشرى است، در حکومت دینى امرى فرابشرى و الهى است و انسان‏ها در محدوده مباحات مى‏توانند قانون گذارى و برنامه‏ریزى کنند.

از دید روزنو، با از بین رفتن انحصار نقش دولت‏ها به عنوان بازیگران بین المللى، جهان از یک سیستم مرکزى خارج و به یک سیستم چند مرکزى تبدیل گردیده که در آن صدها بازیگر مستقل و خود مختار جدید پدید آمده‏اند. در این جهان که بر اساس افزایش آگاهى و مهارت‏هاى افراد و شهروندان بنا گردیده است معیار مشروعیت و اقتدار، دیگر از ارزش‏هاى سنتى، قانونى و نهادى استخراج نمى‏شود، بلکه موفقیت و ارزیابى عملکردها سنگ بناى مشروعیت و اقتدار است و این چه در حوزه داخلى و چه در عرصه بین المللى مشهور است. رشد تکنولوژى، مبادله فراوان افکار و اندیشه‏ها و گسترش ارتباطات و نتایج گسترده‏اى که انقلاب انفورماتیک به وجود آورده، مبانى رفتار و روابط بین الملل را تغییر داده است. در این میان سازمان ملل متحد به علت از میان رفتن نقش محورى دولت‏ها و دگرگون شدن و انعطاف پذیرى اصل حاکمیت مى‏تواند نقش عمده‏تر و گسترده‏ترى را در جهان ایفا کرده و حتى به مبنا و ارائه دهنده ملاک‏هاى مشروعیت و اقتدار بدل گردد.

فهم دقیق مفهوم آزادى سیاسى و اقسام آن بدون توجه به عناصر تشکیل دهنده مفهوم آزادى سیاسى امکان‏پذیر نیست؛ از این رو در این نوشتار، نویسنده با تجزیه و تحلیل عناصر و مؤلفه ‏هاى تشکیل دهنده مفهوم آزادى سیاسى، تلاش مى ‏کند تحلیل مختصرى از مفهوم آن را ارائه کند. وى در این راستا، با استفاده از الگوى نظرى مک کالوم مؤلفه ‏هاى سه گانه آزادى سیاسى را بیان مى‏کند. در این تحلیل، «اشخاص و تشکل‏هاى سیاسى» مهم‏ترین مؤلفه اول (عامل، فاعل)، «دولت‏ها» مهم‏ترین مؤلفه دوم (مانع، رادع) و «انجام دادن رفتارهاى سیاسى» و «برخوردارى از حقوق اساسى» مهم‏ترین مؤلفه سوم (هدف، غایت) تلقى شدند. بر اساس این الگو، آزادى سیاسى زمانى شکل مى‏گیرد که اشخاص و تشکل‏هاى سیاسى در انجام رفتارهاى سیاسى مطلوب خود و برخوردارى از حقوق اساسى خود از محدودیت‏ها و موانعى که دولت‏ها ممکن است در برابر آنها ایجاد کنند، رها و آزاد باشند.

معلم ثالث ابوعلى مسکویه از جمله فیلسوفان قرون چهارم و پنجم است که در دستگاه سیاسى آل‏بویه همکارى داشته است. او بامشاهده جنگ داخلى و بحران سیاسى خلافت بعد از سى سال تجربه فعالیت سیاسى، صحنه سیاست را ترک و وارد عرصه اندیشه شد و براى حل بحران زمان خویش به چاره‏جویى پرداخت. جامعیت علمى مسکویه منظومه‏اى را سامان داد که هر عنصرى از آن پاسخ‏گوى بخشى از دغدغه‏هاى اوست. در این منظومه عنصر شریعت در حقیقت باز سازى نظام مطلوبى است که جامعه اسلامى از آن دور شده بود و شعاع انحراف از فضایل و ارزش‏هاى اخلاقى به حدى بود که مسکویه راه اصلاح را تنها در عنصر «تهذیب اخلاق» جست و جو مى‏کرد. استفاده از آموزه‏ها و اندرزهاى جاویدان، مسکویه را وا داشت تا «تجارب سیاسى» گذشتگان را در قالب عنصر «تاریخ» مطرح کند. و خردگرایى و بازگشت به عقلانیت ضرورتى بود که عنصر «فلسفه» را وارد منظومه فکرى مسکویه کرد. آنچه در سرتاسر این منظومه در کنار همه عناصر با کار ویژه‏هاى خود جایگاه ویژه‏اى را به خود اختصاص داده است عنصر سیاست است، از این رو مسکویه به عنوان فیلسوفى سیاسى مطرح شده است.

هویت به عنوان یک پدیده سیّال و چند وجهى، حاصل یک فرآیند مستمر تاریخى است که تحت تأثیر شرایط محیطى، همواره در حال تغییر است. این که عناصر تشکیل دهنده هویت چیست، موضوع مطالعات گسترده ‏اى است که در باب شناسایى ملت‏ها صورت مى ‏گیرد. در این رهگذر هویت ملى ایرانیان از دو آیین مایه گرفته است: آیینى از گذشته باستان ى‏اش که آمیزه‏اى از ادبیات و فرهنگ و روح ایرانى بود و دین جدید که دگرگونى ژرفى را در فکر و فرهنگ و هویت ایرانى به وجود آورد. باظهور و گسترش تمدن جدید غربى که با پیشرفت علم و تکنولوژى، قدرت افسون کننده خود را به دیگران نشان مى ‏داد، دوران حیرانى و پریشانى ایرانیان و زمینه چالش در هویت دیرینه ایرانى ـ اسلامى پدیدار شد.

پس از بررسى مفاهیم و مبانى اندیشه سیاسى در آیات مکى قرآن در قسمت اول، در قسمت دوم به بررسى تجارب پیامبران از نوح تا موسى علیهم‏السلام در چارچوب این اندیشه و به عنوان نمونه‏هاى عملى آن پرداخته شده است. در این مطالعه ضمن شناخت کنش سیاسى متقابل مردم و پیامبر، روشن مى‏گردد که پیامبرانى چون نوح، هود، صالح، شعیب و لوطشیوه متفاوتى با شیوه موسى در اقامه دین داشته‏اند. از زمان موسى سیاست استخلاف (جانشینى) جایگزین سیاست استئصال (حذف و نابودى) گردید و موسى در درگیرى سیاسى خود در صدد تأمین عناصر حاکمیت، برآمد هر چند تمامى پیامبران در اقامه دین الهى با حاکمان به درگیرى سیاسى مى‏پرداختند.

محقق طوسى با توجه به اهداف حکومت اسلامى وظایف اصلى حکومت را در سه عنوان ذیل مطرح مى‏کند: 1 ـ تبیین احکام الهى(افتا)؛ 2 ـقضاوت و دادرسى؛ 3 ـ کارگزارى سیاست. عنصر مصالح عمومى مسلمانان، نقش محورى در انجام این وظایف داشته که از سویى گستردگى و از سوى دیگر حدود و ثغور آنها را موجب مى‏شود. کارویژه‏هایى که در ذیل وظایف مذکور مطرح مى‏شود عبارتند است از: نصب امرا و حکام، تعیین قاضى، اجراى احکام الهى، جهاد، دفاع از حقوق شهروندان، ایجاد ساختار مالى، ولایت برافراد بدون سرپرست، و مقابله با عوامل بحران اقتصادى. بحث پایانى اختیارات جانشینى امام معصوم علیه‏السلامدر عصر غیبت است که شیخ طوسى با استناد به روایات و استدلال‏هاى عقلى در صدد اثبات تمامى اختیارات فوق براى فقیه جامع الشرایط است.

اندیشه سیاسى در جهان عرب متأثر از دو طرز فکر بنیادگرا و نوگراست که به ترتیب ریشه در افکار محمد بن عبدالوهاب و سید جمال الدین اسد آبادى دارد. در مقاله حاضر نمایندگان معاصر این دو رهیافت به ترتیب سید قطب و مالک بن نبى هستند که با وجود آن که هر دو سخن از اسلام و باز گشت به اسلام اصیل و راستین دارند، ولى رهیافت و جهان بینى و درون مایه‏هاى فکرى آنان متفاوت از هم است. بنیادگرایى اسلامى در اندیشه سید قطب، ضد عقل و فلسفه بوده و با مسائل جامعه و جهان، شکلى و ظاهرى برخورد مى‏کند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به دلیل مادى‏گرایى و عدم توجه آن به جنبه‏هاى اخلاقى و معنوى، به طور مطلق رد مى‏کند. در مقابل، نوگرایى دینى با جهت‏گیرى رادیکال و عمیق و ساختارى در اندیشه مالک بن نبى، رویکردى عقلى و عملى و انتقادى و نوآورانه دارد و مسائل جوامع مسلمان را مسائل توسعه و توسعه نیافتگى در ابعاد مختلف مى‏داند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به طور مقایسه‏اى با دنیاى اسلام مورد ارزیابى قرار مى‏دهد.