جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی هر دو از شاگردان مفسر بزرگ شیعی، علامه طباطبایی بود‌ه‌اند که صاحب تفاسیری در قرآن کریم می‌باشند. دو مفسر گرانقدر در روش تفسیری خود پیرو روش تفسیری استاد خود می‌باشند که بر پایه روش تفسیری قرآن به قرآن بنا نهاده شده است. افزون بر آنکه مرحوم شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی دارای مبانی تفسیری مشترکی بوده و هر دو در این مبانی از مرحوم علامه طباطبایی اثر پذیرفته‌اند، این نکته قابل تأکید است که این دو مفسر ضمن اثرپذیری کلی از روش قرآن به قرآن علامه، از دیگر روش‌ها، همچون استفاده از روایات و روش عقلانی در تفسیر نیز بهره گرفته‌اند. می‌توان شهید مطهری را به جهت افکار و نحوه بهره‌گیری از آیات در موضوعات اجتماعی و اخلاقی بیشتر به استاد خویش شبیه دانست، در حالی‌که روش علامه جوادی آملی در نظم و چینش عناوین و نیز جامعیت موضوعی و بسط کلام شباهت بیشتری به روش استاد خود دارد. از سوی دیگر بیان شهید مطهری بسیار ساده و قابل فهم برای عوام بوده و حوزه مخاطبان بیشتری را شامل می‌شود، در حالی‌که تخصصی‌ بودن تفسیر آیت‌الله جوادی آملی، مخاطبان آن را به دانشجویان علوم اسلامی تقلیل داده است.

تفسیر تسنیم از عبدالله جوادی آملی مشخصاً در شمار تفاسیر اشاری و عرفانی محض نیست، اما نقل های متعدد او از عرفا در خلال این تفسیر، به ویژه از ابن عربی برجسته است. مفسر محترم با غوری که در کتب ابن عربی دارد، بر آن است که مبانی مکتب ابن عربی با مبانی امامیه مطابقت دارد. با این حال، وی ناقل صرف آرای ابن عربی نیست، بلکه آرای او را گاه به صراحت و حتی گاه به شدت مورد نقد و رد قرار می دهد، البته مفسر این نکته را نیز در نظر دارد که در آثار عارفان و از جمله ابن عربی، نباید دو عنصر مهم تقیه و جعل و تحریف را نادیده گرفت. در مقالۀ حاضر، موارد و مواضع تأثیر آرای تفسیری ابن عربی در تفسیر تسنیم نشان داده شده و به مبانی مشترک عرفانی دو مفسر اشاره شده و در نهایت انتقادهای ضمنی یا آشکار صاحب تفسیر تسنیم معرفی و دسته بندی شده است.

در مقاله‌ی حاضر، ضمن معرّفی اجمالی یوسف درّه حدّاد (1913ـ1979م)، نویسنده و اسقف مسیحی لبنانی و سوری‌ الاصل، و مهم ترین آثار وی، مهم ترین استدلال‌های وی مبنی بر نصرانیت دعوت قرآن که عبارتند از: «حصر خطاب قرآن درباره‌ی اهل کتاب به بنی‌ اسرائیل»، «معنای «نصاری» در اصطلاح قرآن، «یکی بودن انجیل»، «انحصار رسالت مسیح (ع) در قلمرو تورات» و «انحصار دعوت مسیح (ع) به توحید توراتی» که غالباً بر اساس تفسیر آیات قرآن صورت گرفته، بیان گردیده و در پایان نظرات وی بررسی و مطابق روش‌های علمی معناشناسانه استدلال‌های وی ارزیابی علمی و نقاط لغزش وی بیان شده است. مهم ترین نقدهای وارد بر نظر یوسف دره حداد عبارت است از: «عدم توجه به تمام آیات مرتبط با موضوع»، «عدم توجه کافی به علم لغت و شیوه‌ی استعمال واژگان نزد عرب‌زبانان»، «عدم توجه به مباحث تاریخی» و «نداشتن دلیل معتبر علمی».

عبدالله­ بن­ مسعود از شخصیت­های به نام تاریخ صدر اسلام، قاری و دارای مصحف است که ارزیابی شخصیت او از آن رو دارای اهمیت است که مکاتب اسلامی از نظر آشنایی وی با علوم قرآن و حدیث، قرائت و تفسیر، بیشتر زبان به تأییدش گشوده ­اند. عملکرد او قبل از شهادت پیامبر (صلی الله علیه و آله) با عنوان شاگرد مکتب وحی و بعد از فقدان ایشان به عنوان مدافع اسلام اصیل قابل تأمل است. ابن­ مسعود از جمله صحابه­ای است که در طی حیات خود حتی اگر پیروی از مکتب حق به ظاهر موجب صدمه دیدن جایگاه اجتماعی او شد، موضع خود را کاملا به صورت روشن بارها و بارها اعلام کرد؛ همین صراحت است که از اندیشه عبدالله­ بن ­مسعود مکتبی مستقل می ­سازد و این مکتب پایه فعالیت ­های امام علی (علیه السلام) در زمان حکومت ظاهری ایشان در کوفه است. همکاری او در زمان خلیفه دوم که بیشتر در حوزه فعالیت­های فرهنگی است از یک سو و موضع گیری­های صریح او در برابر عملکرد خلفای سه گانه بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) به ویژه عثمان، نظرات متفاوتی را پیرامون وی رقم زده است که با توجیه اذن امام علی (علیه السلام) به وی در جهت همکاری با دستگاه خلافت می ­توان کلیات عملکرد او را مثبت ارزیابی کرد؛ چه این­که تنها نقد جدی اهل­بیت (علیهم السلام) در منابع مختلف مربوط به حذف معوذتین از مصحف­ اش می­ شود از این­ رو می ­توان سایر تهمت­ ها را به سبب دفاع او از امام علی (علیه السلام) ترسیم کرد.

رساله حاضر با هدف معرفی و بررسی مبانی تفسیری بروجردی در«تفسیر جامع» تدوین شده است. بر این اساس، مبانی آن به دو بخش مبنای الهی و مبنای بشری تقسیم شده است. که در بخش مبنای الهی مباحث مربوط به تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر قرآن به سنتمورد بررسی قرار گرفته است. و در پایان هر بحث، نتیجه عملکرد بروجردی بیان شده است. و در بخش مبنای بشری موضوعات مختلف ذیل گرایش‌های اصولی- فقهی، کلامی، ادبی، عرفانی، علمی، تاریخی مطرح شده است. و در پایان هرگرایش نتیجه به دست آمده از آن ذکر شده است. در نهایت هم نتیجه‌گیری کلی که از بررسی مبانی تفسیری، تفسیر جامع حاصل شده است به این صورت بیان شده است که، با توجه به روایی بودن تفسیر، مبنای الهی آن نسبت به مبنای بشری پر رنگ‌تر است . و در خود این مبنا تفسیر قرآن به سنت و استفاده از روایات نسبت به تفسیر قرآن به قرآن محسوس‌تر است، و ازمیان گرایش‌های بررسی شده در مبنای بشری، می-توان گرایش فقهی را گرایش بارز این تفسیر دانست که نشان از تسلط مفسر بر مباحث فقهی دارد.

در این پژوهش آیاتی که توسط حضرت ولی عصر امام زمان ع تفسیر شده از جمله، آیه :« فاخلع نعلیک انک بالواد المقدس طوی» ( طه،12/209) و آیه :« کهیعص» (مریم،1/19) و آیه :« واختار موسی قومه سبعین رجلا لمیقاتنا...» ( الاعراف،155/7) و آیه :« و مایعلم جنود ربک الا هو» ( المدثر،31/74) و آیه :« و ما تشاءون الا ان یشاء الله» ( الانسان، 30/76) بیان شده است. و این آیات توسط وجود شریف آن یگانه عالم بقیه الله الاعظم امام مهدی ع به شیوه ی زیبا تفسیر و تبیین شده است. آن هم در سن کودکی آن حضرت که این خود دلیلی بر امامت و حجت خدا بودن ایشان می باشدکه عالم بر سر و خفیات است.

پیچیدگی ابعاد مختلف زندگی بشر، نیازمندی های نوینی را در جامعه امروز پدید آورد، که پاسخگویی به آن نیازمند ارائه یک نگرش جامع و یکپارچه، نسبت به تمامی ابعاد وجودی انسان و زندگی او بود. اگرچه نگرش جامع نسبت به قرآن امری است که پیشینه آن را می توان از پدید آمدن علم تناسب تا نگرش وحدت موضوعی سوره های قرآن در دوران معاصر، رد یابی نمود، ولی لازم است تا در ادامه گام های تفسیری گذشته و پس از تلاش های صورت گرفته در تفسیر مفردات، تفسیر ترتیبی و تفسیر موضوعی، در گامی جدید، تفسیر زنجیره ای قرآن کریم را با هدف تبیین ارتباط میان تمامی موضوعات قرآن صورت داد.این تحقیق ضمن طرح چیستی، ضرورت و مبانی این گام تفسیری از دو روش، یکی بر اساس روش مرسوم در تفسیر موضوعی و دیگری با استفاده از روش سوره محور نام برده، و از هر یک نمونه ای ارائه کرده است.

"مبانی و سیر تاریخ تفسیر موضوعی قرآن" به جهت تازه‌بودن و نیاز جامعه علمی بدان انتخاب گردیده که در یک مقدمه و چهار فصل و نتیجه گردآوری شد. فصل اول به تعریف از تفسیر موضوعی و تعاریف مختلف ارائه شده و مراحل تفسیر موضوعی و روش تحقیق در تفسیر موضوعی اختصاص یافت و گفته آمد تفسیر موضوعی عبارتست از گردآوری روشمند آیات قرآنی که از موضوعی خاص سخن گویند و هدف واحدی دارند با رعایت ترتیب نزول آیات و توجه به سبک و سیاق آیات با احاطه کامل به تفسیر ترتیبی قرآن مجید. فصل دوم به بحث از سیر تاریخی تفسیر موضوعی پرداخته، فهرست کتابهای آیات الاحکام در مذاهب مختلف از صدر تا عصر حاضر را به اندازه مقدور احصاء نموده و فهرست موضوعی کتابهای موضوعی در عصر حاضر نیز بیان شده است . فصل سوم ادله مخالفان تفسیر موضوعی بیان گردید و پاسخ به آن، داده شده و سپس ادله نقلی و عقلی موافقان تفسیر موضوعی به طور مبسوط بیان شد. فصل چهارم به بیان رابطه میان دو روش تفسیری ترتیبی و موضوعی و کمبودهای تفسیر ترتیبی و برتری‌های تفسیر موضوعی و نیز بررسی روش تفسیر قرآن به قرآن و روش تفسیر موضوعی گفته آمد و نیز روایات ضرب قرآن به قرآن به طور کامل بررسی گردید (فقه الحدیثی و بحث سندی) و عدم ارتباط آن با روش تفسیری موضوعی بررسی گردید. در پایان راهگشا بودن تفسیر موضوعی برای مشکلات اقتصادی، اجتماعی سیاسی و ... و فهم صحیح قرآن و سنت بیان گردیده و مقدمه‌بودن تفسیر ترتیبی و مقدم‌بودن تفسیر تاکید گردید و ضرورت تفسیر موضوعی بیان شد.

این پژوهش با موضوع بررسی سند و روایات موجود در تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب، به هدف آشنایی هرچه بیش‎تر با این تفسیر گران‎قدر به عنوان یکی از مهم‎ترین تفاسیر اثری قرن دوازدهم، و نیز بررسی روایات تفسیری و اعتبارسنجی سند و محتوای آن‎ها در محدوده سوره حجرات می‎باشد.منابع مورد استفاده در این پژوهش، عمدتا در دو دسته منابع اصلی رجالی شیعه و منابع روایی و تفسیری، جای می‎گیرند. بررسی اسناد و محتوای 105 روایت ذیل تفسیر این سوره در دستور کار قرار گرفت. فصل‎بندی، بر اساس تقسیم آیات سوره بر حسب موضوعات آن بوده است. بر این اساس فصل دوم، روایات مربوط به آیات 1 تا 6، به موضوع پیشی نگرفتن بر خدا و رسول او است، فصل سوم، روایات ذیل آیات 6 تا 12، با محوریت آداب اجتماعی جامعه مسلمانان است؛ آدابی که باعث قوام و ثبات جامعه اسلامی می‎شود. فصل چهارم نیز در بردارنده روایات ذیل آیات 12 تا 18 است که به موضوع وحدت و اتحاد جامعه اسلامی می‎پردازد و سپس ایمان و اسلام و شاخصه‎های ایمان را معرفی می‎نماید.در مجموع در این پایان‎نامه روایات شان نزول، و تمام روایانی که مرحوم مشهدی در ذیل سوره حجرات گرد آورده مورد بررسی سندی و محتوایی قرار گرفته و سند روایات مرسل بازسازی شده‎اند.به طور کلی، از تحقیقات انجام شده این نتایج حاصل شد: مرحوم مشهدی تمام سعی خود را در جمع روایات ائمه اطهار?، به کار گرفته و دقت نظر فراوانی در این امر داشته است و روایاتی را که گرد آورده است‎، اگر چه برخی از حیث سندی ضعیفند؛ اما مضمون قابل قبولی دارند.با توجه به قرائن، ظاهرا مولف این تفسیر، مرحوم مشهدی، روایات این محدوده را از مهم‎ترین و اصلی‎ترین منبع روایی آن، یعنی تفسیر نور الثقلین نقل کرده است(اگر چه از از منابع دیگر نام برده). البته چند مورد انگشت شمار را از تاویل الآیات الظاهره، تفسیر فرات کوفی و اصول کافی نقل نموده است. در مورد اسناد روایات باید گفت که علی‎رغم آن‎که گفته شده این کتاب به جهت ذکر اسناد بر کتاب نور الثقلین مزیت دارد؛ اما در محدوده سوره حجرات حتی یک مورد یافت نشد که این سخن را تایید نماید، اسناد تمام روایات بدون تفاوت، همانند نور الثقلین بیان گردیده‎اند.منبع اصلی مولف تفسیر در شرح آیات، تفسیر انوار التنزیل بیضاوی بوده است و موارد اندکی در جمع اقوال تفسیری را از تفسیر مجمع البیان مرحوم طبرسی سود جسته است. در این بخش نیز، گویا ایشان به دلیل پذیرش آراء بیضاوی و علاقه به ایشان، دقیقا مطالب تفسیر ایشان را نفل نموده‎اند و تنها در یک مورد (در سبب نزول آیه ششم)، شاهد عبارتی کوتاه از مرحوم مشهدی در جمع بین دو روایت سبب نزول، هستیم که در جای خود از آن بحث شده است .

زمخشري دانشمند بزرگي است كه در علوم مختلف از جمله حديث وتفسير واصول فقه ونحو وبلاغت وادب مهارت ويژه اي داشته است. بعضي از مصنفات او عبارتند ا: الكشاف في تفسير القرآن، المفصل في النحو، الأنموذج في النحو وأساس البلاغة في اللغة. تفسير كشاف او به دليل مهارتي كه زمخشري مؤلف اين كتاب در شناخت علوم زيادي مخصوصا علوم بلاغت وبيان واعراب وادب داشته تفسير كم نظيري است. اين تفسير از نظر احاطه نويسنده آن بر علوم مختلف وشناخت زبان عرب ممتاز است، وزمخشري در اين كتاب در خلال معاني ومفردات وبلاغت به ذكر وجوه اعرابي پرداخته است بدون اينكه براي آنها جايگاه خاصي را اختصاص دهد.لذا استخراج اين وجوه نحوي بارز از تفسير كشاف در صورتي كه تا پايان قرآن ادامه يابد مجموعه اي كامل از اعراب قرآن كريم مبتني بر تفسير كشاف را بدون نياز به مراجعه به آن، همراه با مقايسه آراء نحوي زمخشري در اين تفسير با ساير كتب نحوي اش وآراء ساير معربين قرآن كريم براي محققان فراهم مي سازد وعلاوه بر آن ممكن است منجر به كشف آراء جديد نحوي واعرابي زمخشري نيز گردد. بنابراين استخراج اين وجوه نحوي مفيد، همان چيزي است كه من به بررسي آن در اين رساله پرداختم وبه نتايجي دست يافتم كه به بعضي از آنها اشاره ميكنم. مثلا در آيه﴿فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطِئِينَ﴾ (القصص 8:28). زمخشري اعتقاد دارد كه «لام» در اينجا لام تعليل است وعلت انجام كار رامشخص مي كند اما «لام» در اينجا لام تعليل نيست وعلت را مشخص نمي كند بلكه مشهور است كه لام در اين آيه لام عاقبت است وعاقبت كار رانشان مي دهد، چون آل فرعون او را نگرفتند كه دشمنشان شود بلكه او را گرفتند كه نفعي به آنها برساند اما در پايان امر دشمنشان ميشود. ودر طول اين پايان نامه ميبينيم كه أبوحيان در بسياري موارد با زمخشري مخالفت مي كند ودلائل قاطعي براي رد آراء او مي آورد، مثلا در آيه: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ يوقنون﴾ (النمل 3:27). زمخشري اعتقاد دارد كه جمله «وهم بالآخرة هم يوقنون» ممكن است جمله اعتراضيه باشد ووقوع جمله اعتراضيه را در آخر جمله جايز مي داند اما أبوحيان با زمخشري مخالفت ميكند و اعتقاد دارد كه جمله اعتراضيه بايد بين دوچيز باشد كه يكي از آنها متعلق به ديگري باشد مانند وقوع آن بين: صله وموصول، و بين دو جزء اسناد، و بين شرط وجزاي شرط، وبين صفت وموصوف، وبين قسم ومقسم عليه، واينجا بين هيچكدام از اينها واقع نشده است.