جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در یک فلسفة عقلی وابسته به سنّت کلاسیک ـ مانند فلسفة ابن‌سینا که موضوع فلسفه را موجود از آن جهت که موجود است می‌داند و مسائل فلسفه را عوارض ذاتی این موضوع معرفی می‌کند ـ اولین پرسش این است که هر مسئلة فلسفی جدید باید از عوارض ذاتی موجود مطلق یا موجود چونان موجود باشد. به این ترتیب، باید برای فلسفة دین و هر فلسفة مضاف دیگری، جایگاهی منطقی در نظام وجود مطلق پیدا کرد. . بنابراین در فلسفة دین ابن‌سینا، بین عقلانیّت و دین هماهنگی کامل وجود دارد. کانت‌ معتقد است‌ که‌ دین‌ حقیقی، یک‌ دین‌ است‌ ولی‌ عقاید مذهبی‌ بسیار متفاوتی‌ وجود دارند. بنابراین‌ شایسته‌تر است‌ که‌ بگوییم‌ فلان‌ شخص‌ پیرو مذهب‌ یهود یا اسلام‌ یا مسیحی، کاتولیک‌ یا لوتری‌ است‌ تا اینکه‌ او را متدین‌ به‌ این‌ دیانت‌ یا آن‌ دیانت‌ توصیف‌ کنیم. برای کانت چنانکه خود نیز توصیف می کند مذاهب همچون انگشتری هایی هستند که تنها روگرفتی از انگشتر حقیقی به شمار می آیند. نزد وی چون‌ مؤ‌ثرترین‌ روشی‌ که‌ کلیسا می‌تواند با آن‌ دین‌ محض‌ را انتقال‌ و ترویج‌ دهد کتاب‌ مقدس‌ است، حداقل‌ باید یک‌ مجموعة‌ کوچکی‌ از محققان‌ یا کشیشان‌ خبره‌ باشند که‌ معنای‌ اخلاقی‌ متون‌ مقدس‌ و آیینهای‌ تاریخی‌ کلیسا را برای‌ اعضایشان‌ توضیح‌ دهند و از کلیسا در برابر دشمنان‌ دفاع‌ کنند جستار پیش رو در نظر دارد با یک بررسی تطبیقی تحلیلی به مقایسه و بررسی رهیافت ابن سینا و کانت درباب ماهیت دین بپردازد

تحویل ملکه به خُلق، تصوری رایج اما نارسا در گفتگو درباره ملکه است. بین ملکه و خلق از نظر مفهومی و مصداقی تفاوت‌هایی وجود دارد. ملکه معنای عام تری از خلق دارد. ملکه در آثار فارابی و ابن سینا در سه حوزه خلق، صنعت و نطق مورد بکار رفته است. این مقاله نشان می‌دهد که محدود کردن ملکات به خلقیات نادرست است؛ و در نتیجه در سطح مفهومی آنچه به دنبال «ملکه نفسانی» در تعریف خلق می آید ، مقوم معنایی خُلق است و نمی توان به مثابه قید یا توضیح اضافه به آن نگریست و تعریف خُلق یعنی «ملکه نفسانی که به سهولت و بدون تأمل عمل می‌شود» نمی‌تواند به «ملکه نفسانی» تقلیل یابد. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی معانی و کاربردهای خُلق و ملکه در اندیشه فارابی و ابن سینا پرداخته و تفاوت‌های آن‌ها را روشن می‌سازد.

فوق تجرد عقلانی، در واقع تجرد نفس است از ماهیت و هویّت، علاوه از تجرد آن از ماده و لواحقش. نفس با فراتر رفتن از عقول (با تمام مراتب و ابعاد آن) حائز مقام لایقفی بوده و نیز گسترش سِعیی ظرفیت وجودی نفس و نداشتن حدّ توقف (و مقام معلوم) سبب بی اسمی و رسمی آن در قوس صعود خواهد بود. در این مرتبه نفس حتی قابل اشاره عقلیّه هم نیست. نخستین بار فلوطین و بعد سهروردی و سپس صدرالمتالهین، از آن سخن گفته اند. عامل اول برعدم اعتقاد شیخ به فوق تجرد از بررسی و واکاوی تأثیر ارسطو بر ابن سینا، و آگاهی از اعتقاد او به جوهریت نفس همانند ارسطو، موهم آنست که وی بشدت در اتخاذ آراء خود، متأثر از ارسطو بود. این اعتقاد (جوهریت نفس شیخ)، سبب ماهیت مندی (جنس و فصل، حد و ترکّب داشتن) نهایتاً سبب تقیّد نفس تحت مقوله جوهر است، این عقیده با فوق مقولگی نفسدر فوق تجرد ناسازگار است. عامل دیگر بر عدم اعتقاد شیخ آنست که وی به محدود بودن نفس (در عقل، عقل مستفاد) باور دارد. اما گرچه نمی توان ادله قطعی و یقینی برای اعتقاد شیخ به نظریه فوق تجرد ارائه داد، اما شاید بتوان شواهد و قرائن محدودی به نفی نظریه فوق تجرد، بر مبنای اصلی از استاد حسن زاده آملی مبنی بر عدم توقف نفس در حدی ثابت، در آثار شیخ صیادی کرد. سهروردی نفس را فوق جوهریّت و عرضیّت معرفی می نمود. اعتقاد وی بر تشکیک در وجود، با اعتقاد بر اعتباریت وجود ناسازگار است. اگرچه از دیدگاه ملاصدرا و پیروان او مکتب سهروردی بر مبنای اصالت ماهیت شکل گرفته بود، اما وی، چون نفس را انّیت و وجود صرف به شمار می آورد، و بر تجرد نفس از ماهیت اصرار دارد، پس این سخن، با اعتقاد بر اصالت ماهیت که به قول علامه طباطبایی به او منسوب است، ناسازگار می باشد. چون نظام فکری صدرالمتالهین بر اصولی بنیادینی مانند اصالت وجود، حرکت جوهری، تشکیک در وجود و جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس، استوار گشته و تأسیس یافته است، این اصول و اقمار منظومه فکری او، در اثبات فوق تجرد عقلانی نفس نقش بسزایی دارند. ابن عربی نیز بر مبانی فوق تجرد عقلی و اصالت وجود وی تاثیر بسیاری داشت. ملاصدرا این بحث را به اوج و نیز از متاخرین استاد حسن زاده آملی آن را بطور مدون و در فصلی خاص، در تطبیق با قرآن احادیث و روایات، به کمال رساند.

نفس مفهومی معقول است که انسان برای فهم آن ناگزیر از به­کارگیری استعاره است. خاصیت ذهن بشری این است که بدون مددگرفتن از حوزه‌های عینی، قادر به شناخت مفاهیم عقلی نیست. نظریه­ی شناختی استعاره (استعاره­ی مفهومی) نشان می‌دهد که چگونه انسان از استعاره برای درک امور نامحسوس بهره می‌گیرد و در آن حوزه­ی مفهومی مقصد، به کمک حوزه­ی مفهومی مبدأ از طریق نگاشت قابل­فهم می‌گردد. این جستار تلاش می‌کند که با رویکرد شناختی، مفهوم­سازی نفس در آثار سینوی از دیدگاه استعاره‌های انسان­انگارانه را، در قالب کلان­استعاره­ی «نفس انسان است» و خرده­استعاره‌های آن نشان دهد. نتایج نشان می‌دهد که نفس، به­وسیله­ی استعاره‌هایی که حوزه­ی مبدأ آنها انسان و ابعاد زندگی وی مانند ولادت، مدیریت، مالکیت، عبادت، ورزش، مسائل اجتماعی و حقوقی و صفات مذموم انسانی است، قابل­فهم است. استعاره‌های مذکور بیانگر نحوه­ی ارتباط نفس با بدن و مبادی عالیه از جمله عقل فعال است.

نظریه­ی عرض­بودن وحدت، در آثار متعددی از ابن‌سینا به ‌چشم می‌خورد که موردتوجه شارحان و منتقدان او قرار گرفته است. بیان عرض‌بودن وحدت، به این معنا نیست که در نظر او، وحدت در یکی از مقولات نه‌گانه­ی عرضی جای می‌گیرد؛ بلکه او از عرض‌بودن، زیادت «وحدت» را بر «موضوعِ معروضِ وحدت» اراده نموده است و چنین زیادتی، تازمانی‌که به ظرف واقع سرایت نکند، می‌تواند براساس عروض تحلیلی نیز تفسیر گردد. با صرف­نظر از عبارات صریح او در خصوص «عروض خارجی وحدت»، بازخوانی آثار ابن‌سینا، بر پایه­ی پرسش از امکان تفسیر «عرض‌بودن وحدت» به «عروض تحلیلی وحدت»، سه نوع گزاره را به‌دست می‌دهد: (1) عباراتی که در نگاه ابتدایی می‌توانند دلالت بر عروض تحلیلی وحدت بر موضوعِ معروضِ وحدت داشته باشند. (2) عباراتی که در آنها درخصوص برخی از موجودات، ادعای عینیت وحدت با وجود، شده است و (3) عبارتی که بر عینیت وجود و وحدت به‌صورت مطلق، تصریح دارد. تحلیل عقلی مجموع این عبارات، ما را به این نتیجه می‌رساند که حکم صریح ابن‌سینا به عروض خارجی وحدت بر موضوع، با برخی دیگر از بیانات وی در این‌باره در تعارض است. به‌نظر می‌رسد که این تعارض یا ناشی از دگرگونی اندیشه­ی ابن‌سینا در این‌باره است و یا بر ناهمگونی در ساختار فکری او، به‌سبب عدم­درک روشن از مفاهیم فلسفی و نسبت آنها با واقع، دلالت می‌کند؛ و در نهایت، نمی‌توان دیدگاه او در عرض‌بودن وحدت را به عرض تحلیلی­بودن وحدت تفسیر کرد.

(فرآیند تفسیر وحی) کتاب «هرمنوتیک، کتاب و سنت » توسط حجه الاسلام والمسلمین محمد مجتهد شبستری در سال ۱۳۷۵ به رشته تحریر در آمده است. ناشر آن طرح نو می باشد و در همان سال به چاپ دوم رسید. کتاب از دو بخش و دو پیوست تشکیل شده است. بخش اول کتاب، « پیش فهم ها، علائق، انتظارات مفسران وحی » نام دارد و بخش دوم به « نقد، اصلاح و بازسازی اندیشه دینی » می پردازد. البته عمده مضامین و مطالب آن، قبلا تحت عناوین مختلف در مجلات به چاپ رسیده بود. در پیشگفتار می خوانیم: «موضوع کتاب این است که مفسران وحی اسلامی همیشه بر اساس پیش فهم ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و نت به تفسیر آن پرداخته اند». پشت جلد کتاب نیز موضوع آن را چنین معرفی کرده است: «موضوع کتاب این است که مفسران وحی اسلامی همیشه بر اساس پیش فهم ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و نت به تفسیر آن پرداخته اند. بدین جهت کتاب حاضر، هرمنوتیک، کتاب و سنت نامیده شده است ». نویسنده تلاش می کند تا نشان دهد که تفسیر و اجتهاد عالمان دین اسلام نیز مشمول اصل کلی دانش هرمنوتیک یعنی استناد تفسیر و فهم متون بر پیش فهم ها و علائق و انتظارات مفسر بوده است و استثنایی در کار نیست. در عین حال در مقام تجویز، این کتاب عالمان دین را بدین نکته دعوت می کند که تنقیح تمام عیار پیش فهم ها در هر عصر شرط اساسی و اصلی هرگونه تفسیر و افتاء صحیح دینی است و تکامل دانش دین بدون این بازنگری میسر نیست. برون شدن جهان اسلام از مشکلات نظری و عملی که تمدن پیچیده امروز برای آن بوجود آورده، تنها با این بصیرت و توجه ممکن می شود».

«الأضحویّه»، رساله‌ای است منسوب به ابن‌سینا که به سبب ویژگی‌هایی چون نظریّه خاص مؤلّف در بحث معاد جسمانی و نیز دیدگاه ویژه او درباره گزاره‌های دینی، اثری متفاوت بوده که در تاریخ تألیف آن نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد. این مقاله با روشی توصیفی - تحلیلی در دو بخش تنظیم شده است: مسأله بخش نخست، بررسی ادلّه انتساب أضحویّه به ابن‌سینا و تحقیق در تاریخ تألیف آن است که نگارنده در نهایت با ضبط ادلّه کافی، انتساب این رساله به ابن‌سینا را قوی و ضمن بررسی اقوال مختلف در تاریخ تألیف این رساله، با استناد به شواهد برون‌متنی و درون‌متنی، قول با تأخّر را در تاریخ کتابت أضحویّه ارجح می‌داند. در بخش دوم نیز ضمن واکاوی تصحیح‌های انجام گرفته از این رساله، آنها را گرفتار اشکالاتی چون عدم دسترسی به دیگر نسخه‌های ارزشمند موجود در کتابخانه‌ها، گزارشات ناصحیح از نسخه بدل‌هـا و ضبط‌هـای نادرسـت می‌داند؛ به طـوری که تصـحیح‌های موجـود رضـایت‌بخـش نبـوده و تصـحیح انتقـادی این رسـاله همـراه با رفـع کاسـتی‌هـا و نابسامانی‌های موجود برای ارائه متنی منقّح و مورد اعتماد ضمن رعایت اصول و قواعد علمی، امری ضروری می‌نماید.