جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جایگاه عقل فعال در نظام اندیشه‌ای ابن سینا بسیار مهم و اساسی است. وی عقل فعال را به‌مثابه موجودی مجرد و مستقل از نفس تلقی کرد که در مرتبه آخر سلسله مراتب عالم عقول قرار دارد. ابن سینا ازجمله فیلسوفانی است که با داشتن منظومه فکری- فلسفی منسجم، در بحث عقل فعال، دیدگاهی متفاوت از دیگر اندیشمندان داشته و آن را حلقه اتصال عالم مجردات و عالم کون و فساد می‌داند. اساساً عقل فعال در مبانی معرفت‌شناختی سینوی، هم در نظام هستی و هم در فرایند معرفت انسان، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. لذا، هدف پژوهش حاضر، تبیین چگونگی اتصال نبی به عقل فعال و تأثیر آن بر عرصه سیاست و تئوریزه نمودن زعامت و رهبری نبی بر اتباع است که متعاقباً جایگاه عقل فعال را نیز در فلسفه سیاسی ابن سینا نمایان می‌سازد. از این‌رو، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخی به این پرسش است که جایگاه عقل فعال در فلسفه سیاسی ابن سینا چگونه است و با چه مؤلفه‌هایی شناخته می‌شود؟. پژوهش حاضر به روش تحلیل داده‌ها با رویکرد تفسیری- تبیینی از نوع هرمنوتیک روش‌شناسانه نشان داد که شرط حاکمیت نبی و اقتدار سیاسی او، اتصال وی به عقل فعال است تا بتواند مستعد پرتوافکنی عقل فعال در دریافت حقایق و کمال شایسته برای رهبری گردد. از این‌رو، ابن سینا نبی را به واسطه داشتن سه ویژگی: قوه عقلیه قوی، قوه متخیله و قوه متصرفه به‌مثابه منشاء صدور اعجاز، لازمه رهبری مدینه به سوی سعادت دنیوی و رستگاری اخروی می‌داند. ریاست فاضله نبی با اتصال قوه متخیله به عقل فعال و همچنین تجلّی پدیده وحی، به حد اعلای سعادت می‌رسد و دیگران را نیز به این سعادت، هدایت می‌کند. وی قوه عقلیه نبی را مستعد پرتو نورانی عقل فعال دانسته که به مرتبه عقل قدسی دست می‌یابد. لذا، این اتصال منجربه این می‌شود که مردم فقدان آن را در خود ببینند و از قوانین شریعت ابلاغ ‌شده توسط نبی پیروی کنند. پس، شرط اتصال نبی به عقل فعال به عنوان حلقه واسط عالم محسوس با عالم معقول، رهبری و زعامت سیاسی و همچنین هدایت دینی او را در اجتماع انسانی به اثبات می‌رساند. به ‌بیانی دیگر، ریاست فاضله توسط نبی با ماهیت وحیانی و با اتصال قوۀ متخیلّه به عقل فعال و کسب فیض و معرفت، جامعه را به سوی هدف نهایی، که همانا سعادت حقیقی است، سوق می‌دهد؛ چراکه نبی سعادت جهان محسوس را با حکومت سیاسی و سعادت جهان معقول را با دانش مستقیم از طریق وحی ابلاغ می‌کند.

یکی از عمده‌ترین استنادات هیدگر در توضیح فرآیند نسیان وجود در تاریخ متافیزیک، عدم التفات به تمایز وجودشناختی از سوی اصحاب متافیزیک است که بر اساس آن، باید از فروکاستن وجود به موجودی خاص اجتناب ورزید. به‌زعم هیدگر، در پی عدم التفات به تمایز وجودشناختی در طول تاریخ فلسفه، فیلسوفان اغلب از مداقّه در «معنا» و «حقیقت» وجود صرف‌نظر کرده‌اند. اما چنانکه می‌دانیم یکی از دقت‌نظرهای هوشمندانه فیلسوفان مسلمان در مواجهه با مبانی وجودشناختی فلسفه یونان، التفات به تمایز میان وجود و ماهیت است. التفات جدی به این تمایز، که نخست در آراء فلسفی فارابی انعکاس یافته، نزد ابن‌سینا به یکی از مبانی اصلی وجود‌شناسی بدل شده است. پرسش و مسأله اساسی در این میان آن است که آیا می‌توان تمایز میان وجود و ماهیت و مباحث وابسته به آن را نزد فیلسوفان مسلمان، به‌ویژه ابن‌سینا مصداقی از تمایز وجودشناختی مطلوب هیدگر به‌شمار آورد؟ نتایج بررسی‌ها در پژوهش پیش‌رو نشان می‌دهد که به‌رغم ابداعات و دستاوردهای وجودشناختی ابن‌سینا، وجود در منظومه فکری او به‌مثابه یک اُبژه مد‌نظر قرار می‌گیرد؛ به‌نحوی‌که حتی در تحلیل ذهنی، متأخر از چیستی یک موجود انگاشته می‌شود و در زمره مقوّمات هویّت آن به‌شمار نمی‌آید. این شیوه مواجهه با مسأله وجود، علاوه بر آنکه پرسش از معنا و حقیقت وجود را مغفولٌ عنه می‌نهد، وجود را به‌مثابه حضور، نامستوری و افق گشایش به فراموشی می‌سپرد و در نهایت، دستگاه مفهومی و معرفت‌شناسی ویژه موجودات را در تحلیل آن به کار می‌گیرد و به این ترتیب از التفات به تمایز وجود شناختی مطلوب هیدگر استنکاف می‌ورزد.

بحث شرور از مهم‌ترین و در عین حال قدیمی‌ترین معضلات مسایل کلامی و فلسفی است. این مسأله که چگونه می‌توان با توجه به علم و قدرت بی‌کران الهی و خیرخواهی او در حق مخلوقات و انسان‌ها، وجود شرور در عالم ماده و بخصوص زندگی انسان‌ها را توجیه نمود، از جمله مسایلی است که همواره ذهن فیلسوفان و متکلمان را به خود مشغول کرده. تعارض بین صفات یاد شده و وجود شرور آن‌قدر جدی و عمیق است که بعضی از فیلسوفان و متکلمان متأله را بناچار به نفی و انکار وجود شرور بالکل واداشته و بعضی دیگر را به انکار وجود خدوند. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی فلسفه دخول شر در نظام خلقت از نظر ابن‌سینا، لایب نیتس و اسپینوزا بررسی شده است. مطابق نظر ابن‌سینا شر حقیقی نه بالذات، داخل در نظام قضا و قدر است و نه بالعرض. شر نسبی هم اگر چه داخل در نظام قضا و قدر الهی هست اما بالعرض داخل است نه بالذات. وجود شر نسبی هم با نظام احسن قابل توجیه است و بین آنها تعارض ذاتی وجود ندارد. لایب نیتس این دیدگاه را به طور کامل می‌پذیرد و توضیح می‌دهد که وجود شرور مابعدالطبیعی در نظام احسن یک امر ضروری است. برخلاف شرور اخلاقی و طبیعی که ضروری نیستند. ولی اسپینوزا بر خلاف این دو، خیر یا شر نامیدن امور را یک امر انسانی و تابعی از خواهش های نفسانی می ‌داند و بر این عقیده است که در عالم واقع خیر و شری وجود ندارد.

اشتراک اسم، اشتراک در احوال ذاتی لفظ و اشتراک در احوال عرضی لفظ از اقسام مهم مغالطات لفظی است که در طول تاریخ منطق در کانون توجه منطق‌دانان بوده است. در این نوشتار دیدگاه ارسطو، فارابی و ‌ابن‌سینا در این سه قسم مغالطه مورد کنکاش قرار گرفته و نقاط مشترک و تمایز دیدگاه‌ها نشان داده شده است. همه آنان به اهمیت این سه قسم مغالطه واقف بوده و آن­ها را در صدر بحث از مغالطات قرار داده‌اند و در بسیاری از مصادیق این مغالطات، اتفاق­نظر دارند اما در نحوه بیان اقسام و تعبیراتی که درباره آن دارند و در گستره برخی اقسام اختلافاتی مشاهده می‌شود. دو تفاوت در سخن­شان دیده‌ می‌شود یکی در اطلاق اشتراک بر این اقسام که ابن‌سینا در هر سه از واژه اشتراک بهره برده است، ولی ارسطو و فارابی واژه اشتراک را به قسم اول و دوم اختصاص داده‌اند. البته مقتضای نگاه دقیق‌تر اختصاص اشتراک به قسم نخست است و به کار‌بردن آن برای سایر اقسام نوعی تسامح می‌طلبد. تفاوت دیگر در اعجام و گستره آن است که ابن‌سینا آن را مرادف احوال عرضی لفظ دانسته است و در نوشتار و گفتار جاریش می‌داند اما ارسطو و فارابی آن را مختص نوشتار دانسته‌اند. اینکه مغالطه اعجام چه معنایی دارد و چرا برخی مختص نوشتارش دانسته‌اند، هردو، بررسی شده است. از کلمات ارسطو و ابن‌سینا چهار معنا برای اعجام استفاده می‌شود و همین تعدد معنا علت اختلاف در گستره اعجام شده است و در حقیقت ارسطو و فارابی و ‌ابن‌سینا در مغالطه‌ای که مختص نوشتار است، اختلافی ندارند.

در شاخه­های متفاوت علوم شناختی، شناخت دقیق مغز، مدارهای مغزی، تغییرات ناشی از تجربیات فرد و ... یافته­هایی درباره لذت و رنج دارد که هر یک بخشی از نظرات ابن­سینا درباره درد و لذت را به طور علمی تایید و تفسیر می­کند. نسبی بودن ادراک درد، تاثیر حالات روحی بر آن، اقسام، عوامل، موانع و بسیاری دیگر از یافته­ها که با نظرات ابن­سینا نیز همخوانی دارد؛ تنیدگی، چندلایه و پیچیده بودن مسئله را نشان می­دهد. علوم جدید اگرچه در موضع اثبات یا تایید روح نیست اما موضع­گیری جزمی یگانه­انگاری حذف­گرا را بر نمی­تابد. همچنان که با دوگانه­انگاری حداکثری نیز ناسازگارست. برخی موضع­گیری­های ابن­سینا درخصوص نفس از آن جمله نظرات وی درباره درد و لذت و سایر شواهد می­تواند تا حدودی امکان تفسیر متناسب­تری از دوآلیته نزد وی را فراهم نماید.

زمان کمیّتی برای اندازه‌گیری حرکت است و حركت عبارتست از خروج مستمر شى‏ء از قوه به فعل؛ که خود به دو قسم توسطیّه و قطعیّه تقسیم میشود. حرکت قطعیّه همانند زمان، غیرقار بوده و قابلیت انطباق بر زمان را دارد. ابن‏سینا و ملاصدرا درمورد زمان و حرکت، در بسیاری موارد اشتراک نظر دارند. از نظر هر دو، ارتباط میان زمان و حرکت ارتباطی دوسویه است. زمان، از یک طرف، بلحاظ وجودی وابسته به حرکت است و از طرف دیگر، حرکت را دارای مقدار میکند. با وجود این، تحلیلهای نهایی آنها درمورد حقیقت زمان با هم متفاوت است. ابن‏سینا زمان را از مقولۀ کمّ بحساب آورده و قائل به تعدد زمان بر اساس تعدد حرکات نیست. او منشأ زمان را حرکت دوری فلک میداند و آن را معیاری برای سنجش سایر حرکات در نظر میگیرد. اما از نظر ملاصدرا، زمان عرض تحلیلی حرکت است؛ به این معنا که زمان و حرکت بلحاظ وجودی با هم اتحاد دارند اما بلحاظ چیستی، متفاوتند و در ذهن، زمان عارض بر حرکت میشود. ملاصدرا بر مبنای روش خاص خود، تحلیلی نو از زمان و حرکت و رابطۀ بین آنها ارائه داده است. از نظر وی، حرکت و زمان از امور وجودیند و از معقولات ثانیۀ فلسفی بشمار میروند. او معتقد است در جهان خارج، زمان عارض بر حرکت نیست، بلکه زمان و حرکت از شئون متحرکی واحدند. ملاصدرا برای هر حرکت، زمانی قائل است؛ گرچه زمان عامی را که در طبیعت رخ میدهد، به حرکت جوهری فلک نسبت میدهد. تفاوت نتیجه‌گیریهای دو فیلسوف، ناشی از تفاوت نگاه آنها به زمان و حرکت و رابطۀ میان این‌دو است که در این تحقیق بررسی شده‌اند.

انسان و ویژگی‌های خاص وی در طول تاریخ نظر فلاسفه را به خود جلب کرده و خواهد کرد. فلاسفه اسلامی هم که ضمن سیراب شدن از منابع قدسی، از اصول فلسفی نیز سود جسته‌اند، از این مهم مستثناء نیستند. دو فیلسوف شهیر مسلمان یعنی ابن‌سینا به عنوان نماینده مکتب مشاء و ملاصدرا به عنوان بنیان‌گذار حکمت متعالیه در این باب آراء بدیعی دارند. به طور کلی در فلسفه اسلامی سبب صراحت منابع اسلامی، در خصوص خلود نفس مجرد بعد از جسد اختلاف نظر نیست. بیشتر تضارب آراء مربوط به کیفیات نفس در طول حیات آدمی است. یکی از دقیق‌ترین نظریات راجع‌به نفس نظر جسمانیت الحدوث و روحانیت البقاء صدرالمتألهین می‌باشد که به کمال گام‌به‌گام نفس قائل است. امروزه با پیشرفت دانش اطلاعاتی به دست آمده که موید نظر ایشان است. از جمله مسئله رشد تا آخرین لحظه زندگی در روانشناسی تحولی و آزمایش راجر اسپری که مبتنی بر روانشناسی فیزیولوژیک است. لیکن با تخصصی شدن دانش بشری شاهد پدیده‌ای هستیم که جامعه‌شناس مشهور امیل دورکیم آن را آنومی خواند، یعنی گسست رابطه ارگانیک بین شاخه‌های متعدد دانش، که چاره ای جز پژوهش میان رشته‌ای ندارد. حالتی که سبب شده پژوهش تجربی متفاوت و مفارق با روش فلسفی فرض شود. پژوهش پیش‌رو به روش میان رشته‌ای، با بهره‌گیری از اصول فلسفی و روانشناسی فیزیولوژیک سعی بر اثبات جسمانیت الحدوث و روحانیت البقاء ملاصدرا را دارد آن هم به روش معهود علوم تجربی یعنی تجربه آزمایشی که همان آزمایش راجر اسپری می‌باشد. نظر به برخی شباهت‌های آراء شیخ‌الرئیس با این اصل، پژوهش به نظریات ایشان هم معطوف است البته به روش تطبیقی و مقایسه ای.

این مقاله به بررسی نظرات سه فیلسوف برجسته اسلامی، فارابی و ابن‌سینا و ملاصدرا درباره نسبت عقل فعال و قوای ادراکی نبوی می‌پردازد. فارابی عقل فعال را به عنوان منبع اصلی الهام و وحی نبوی معرفی می‌کند. او باور دارد که عقل فعال با افاضه‌ی معرفت و هدایت به سوی قوای ادراکی نبی، امکان دریافت وحی را برای او فراهم می‌سازد و به عنوان واسطه‌ای بین عالم عقلانی و عالم مادی، نقش کلیدی در فرآیند نبوت ایفا می‌کند. در مقابل، ابن‌سینا همچنین به اهمیت عقل فعال در فرآیند نبوت تأکید دارد، اما به توانمندی‌های ذاتی نبی و تقویت قوای ادراکی او نیز توجه می‌کند. وی معتقد است که نبی با تزکیه نفس و تقویت قوای ادراکی، به مرتبه‌ای از شناخت و آگاهی می‌رسد که مستقیماً از عقل فعال بهره‌مند شود و از طریق قوای ادراکی قوی و تزکیه‌ی نفس به مرحله‌ای از کمال می‌رسد که قادر به دریافت مستقیم حقایق الهی می‌شود. این مقاله همچنین به تأثیر این تعامل بر فرآیند دریافت و تفسیر وحی توسط نبی پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه دیدگاه‌های فارابی و ابن‌سینا و همچنین ملاصدرا می‌تواند به فهم عمیق‌تر و جامع‌تری از فرآیند نبوت و وحی منجر شود. در پایان، اشاره به دیدگاه ملاصدرا نیز نمایانگر توسعه و تعمیق نظریات فلسفی اسلامی در زمینه نبوت و ادراکات نبوی است، که با افزودن ابعاد وجودی به این بحث، دیدگاهی جامع‌تر ارائه می‌دهد. ملاصدرا معتقد است که نبی از طریق تصفیه نفس و مراتب وجودی به عقل فعال و معرفت الهی دست می‌یابد، که این مسئله نیز نشان از توسعه و تعمیق نظریات در طول زمان دارد. این چکیده به بررسی موضوع اصلی، تفاوت‌ها و شباهت‌های دیدگاه‌های فارابی و ابن‌سینا و ملاصدرا و نیز تأثیر این تفاوت‌ها بر فهم مفاهیم نبوت و ادراکات نبوی توسط فیلسوفان اسلامی می‌پردازد

ابن‌سینا و ملاصدرا، هر دو، لذت و الم را از سنخ ادراک میدانند. ادراک از نظر بوعلی دارای سه مرتبۀ حسی، خیالی و عقلی است و بتبع آن، لذات و آلام نیز در همین سه مرتبه سامان می‌یابند. ملاصدرا نیز همچون بوعلی، به تثلیث در ادراک قائل است و ادراک وهمی را شعبه‌یی از ادراک عقلی میداند و بتبع آن، لذت و الم وهمی را نیز ذیل لذت و الم عقلی قرار میدهد. دو اندیشمند در اینباره اشتراکات و اختلافاتی دارند. از مهمترین اشتراکات میتوان به همراهی عوارض و جزئی بودن مدرَک حسی، جزئی بودن مدرَک خیالی، مجرد بودن قوۀ عاقله و مدرَکات آن، قویتر بودن لذت و الم خیالی از حسی و ضعیفتر بودن آن از لذت و الم عقلی اشاره کرد. از مهمترین اختلافات نیز میتوان سه مورد را برشمرد: 1ـ در دیدگاه ابن‌سینا مراتب ادراک از طریق فرایند تقشیر و زدودن اضافات صورت میپذیرد، درحالیکه در دیدگاه صدرالمتألهین، از طریق ترفیع و باریابی به نحوۀ وجودهای مجرد برتر محقق میشود. 2ـ مدرَکات و قوای حسی از نظر ابن‌سینا، مادی و لذت و الم این مرتبۀ ادراکی نیز مادی است، ولی از نظر ملاصدرا، قوا و مدرَکات حسی و بتبع آن، لـذت و الم آنها، مجردند. 3ـ تصویری که بوعلی از مراتب و درجات لذت و الم قوای ادراکی ارائه کرده منطبق بر معیار تشکیک طولی است، ولی ملاصدرا رابطۀ درجات لذت و الم قوای ادراکی را بنحو تشکیک در مظاهر سامان میدهد.