جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عنوان: بررسی و تحلیل دیدگاههای فلسفی شیخ الرئیس و صدرالمتالهین در چهار مساله اساسی فلسفه اولی (وجوه، قوه و فعل، عقل (علم)، ابداع و خلق)این رساله مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. هر بخش شامل چهار فصل است و هر فصل به یکی از مباحث مذکور در عنوان اختصاص دارد. در بخش اول همه مسائلی که در حیطه هریک از مباحث فوق تا عصر ملاصدرا در فلسفه اسلامی مطرح شده است مورد بحث قرار گرفته است. بخش دوم رساله به مسائلی اختصاص دارد که ملاصدرا در آنها مدعی ابتکار است. نگارنده معتقد است که حکمت متعالیه ملاصدرا نه در نام و نه در روش تحقیق، نه در مقام گردآوری و نه در مقام داوری، ابتکاری نبوده، بلکه سابقه ای طولانی دارد. اما ادعای ابتکاری بودن فلسفه ملاصدرا منحصر به موارد فوق نیست و می توان از زوایای دیگر به صحت و سقم این ادعا نگریست. بعضی از این زوایا عبارتند از:1- تولید مسائل جدید فلسفی که در کتب پیشینیان حتی طرح هم نشده بوده است. 2- ارائه راه جدید برای برخی مسایل فلسفی متنازع فیه در تاریخ اندیشه اسلامی3- ارائه تفکیکها و تقسیمهای جدید برای تحلیل دقیق تر مسایل فلسفی4- برهانی کردن برخی مسایل که در کتب پیشینان مطرح بوده است و بر آن برهان اقامه نشده بوده است یا افزودن برهان یا براهین جدید بر براهین پیشینیان5- ارائه بیان و تقریری نو از مسایل فلسفی مطرح در آثار پیشینیان و رمزگشایی از کلمان آنان6- نقد برخی از بیانها یا براهین ارائه شده توسط حکیمان و عارفان پیشین7- داوری میان دو یا چند تن از متفکران گذشته و دفاع از یکی در برابر دیگری.آنچه را فی الجمله می توان پذیرفت موارد دوم تا هفتم است. زیرا هرکس آثار ملاصدرا را با آثار متفکران پیش از وی مقایسه کند در می یابد که هر چند وی بطور گسترده از آثار ایشان بهره برده است، اما در موارد مذکور به نحوی دارای ابتکار می باشد. اگرچه بر سر مصادیق هریک می توان اختلاف رای داشت و شاید بتوان رد پای بیانها، برنها، اشکالها، تکفیکها، راه حلها و داوریهای وی را در آثار گذشتگان دید. اما آنچه از اهمیت بیشتری برخوردار است زاویه اول است. یعنی باید تحقیق کرد که آیا مسئله ای یا مسائلی در فلسفه ملاصدرا مورد بحث قرار گرفته است که هیچ پیشینه ای در تاریخ فلسفه نداشته باشد و از بنیان ابتکار اوست. آنچه نگارنده رساله در پی آن است بیشتر همین مورد است، هر چند موارد دیگر را نیز از نظر دور نداشته است. مبنای اسلامی رساله حاضر تنها ریشه یابی مدعیات ابتکاری ملاصدرا را در محدوده چهار مبحث فلسفی در آثار شیخ فلاسفه اسلام، ابن سینا است. اما به مناسبت از وجود آن ریشه ها در کتب فلسفی، عرفانی و کلامی دیگر نیز سخن به میان آمده است. در این رساله دو نکته مورد توجه نگارنده نیست:1- صحت و سقم آرای فلسفی ملاصدرا و دیگر فیلسوفان2- نشان دادن ماخذ عبارات ملاصدرا که در آنها ادعای ابتکار ندارد.باید توجه داشت که جست و جو برای یافتن نشانه هایی از ابتکارات ملاصدرا در آثار ابن سینا و دیگر متفکران پیش از وی، به هیچ وجه به معنی قدح مقام علمی، فلسفی و عرفانی مرحوم صدرا نیست.

یکی از ویژگی‌های همه نظام‌های فلسفی، هماهنگی اجزا و خرده‌نظام‌های ذیل آنها مانند معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، نفس‌شناسی و ... است. توجه به چنین امری می‌تواند کمک شایانی در فهم نظریه‌های به‌ظاهر متشتّت و متفرق آنها کند. در همین راستا تحقیق حاضر در صدد بررسی نظریه‌های معرفت‌شناختی و نفس‌شناختی و نشان‌دادن همبستگی آنها در دو مکتب مشایی و نوصدرایی از طریق مطالعه آرای ابن‌سینا و علامه جوادی آملی است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد دو مکتب مشایی و نوصدرایی علی رغم تفاوت‌های بنیادین در نظریه‌های معرفت‌شناختی مانند تجرد یا عدم تجرد ادراک، چگونگی حدوث و بقای ادراکات، تبیین مراتب ادراک، جوهر یا عرض‌بودن علم، نسبت ادراکات با نفس و نحوه اتحاد نفس با صور ادراکی، مواضع معرفت‌شناختی آنها با نظریه‌های نفس‌شناسی مانند تجرد نفس، حدوث نفس، مراتب نفس در عوالم هستی، انفعال یا خالقیت نفس نسبت به صور ادراکی و پذیرش تحولات جوهری یا عرضی نفس، ارتباط وثیق دارد. پژوهش حاضر از طریق منابع کتابخانه‌ای و با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است

ابن‌‌سینا در آثار متعدّدی، از صفات خدا و نسبت آن با ذات سخن می‌‌گوید. او تلاش می‌‌کند تا از صفات الهی، چه در وجودشناسی و چه معناشناسی، تبیینی ارائه کند که به وحدت الهی آسیب نزند و نیز به تشبیه خدا به مخلوقات منجر نگردد. نظرات او در بخش‌‌های مختلف مربوط به این مطلب، گاه متفاوت و حتّی متعارض به نظر می‌‌رسد. در این پژوهش تلاش می‌‌شود با بررسی مجموع دیدگاه ابن‌‌سینا در خصوص اسما و صفات الهی و نیز مبانی فلسفی وی، دیدگاه نهایی شیخ در این‌‌باره استخراج شود. نتیجه پژوهش این شد که ابن‌‌سینا در نهایت، به دلیل اشکال‌‌هایی که بر نظریّه عینیّت و الهیات ایجابی وارد می‌‌شود -که مهم‌‌ترین آن‌‌ها، ترکیب و تشبیه است-، به نظریّه نفی صفت در وجودشناسی و نظریّه الهیات سلبی و فعلی در معناشناسی متمایل می‌‌شود؛ هر چند بر اساس مبانی وی باید او را طرفدار نظریّه عینیّت و الهیات ایجابی دانست.

تبیین نحوۀ آفرینش و صدور کثرت از مبدأ هستی و رابطۀ کثرت و وحدت، از دغدغه‌های متکلمان و نیز یکی از چالشی‌ترین مباحث میان مکاتب فلسفی مشاء، اشراق، و حکمت متعالیه است و هر مکتبی تفسیر و تبیین متفاوتی از آن ارائه کرده است. همۀ این مکاتب در پذیرش و باور اصل واقعیت و وجود با یکدیگر هم‌داستان‌اند، اما در نحوۀ صدور کثرت و نسبت آن با نظریۀ دینی آفرینش، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. پرسش اصلی این تحقیق این است که مؤلفه‌های کلامی و فلسفی آفرینش از دیدگاه ابن‌سینا چیست و نظریۀ صدور کثرت از وحدت فلسفی چه نسبتی با نظریۀ دینی آفرینش در دیدگاه ابن‌سینا دارد؟ این پژوهش که با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی سامان یافته، ترسیم تلاش‌های ابن‌سینا در تبیین صحیح آفرینش و نظام صدور و ارائۀ جهان‌شناسی برآمده از دیدگاه وی را هدف قرار داده و بر این فرض استوار است که آفرینش و صدور در اندیشۀ ابن‌سینا، برخاسته از مبانی نظام فلسفی مشاء است، در عین حال صبغۀ کلامی گرفته و متأثر از آموزه‌های دینی در باب خلقت است و از این جهت، متمایز از دیدگاه ارسطو و افلوطین است. ابن‌سینا ارتباط حقایق عینی و وجودی با حضرت حق تعالی را با کلیدواژه‌های صفات الهی و علیت تبیین کرده است. او با قائل بودن به اصل آفرینش بر اساس صفات الهی و اصل علیت و بر پایۀ قاعدۀ الواحد، صادر اول را عقل اول و مجرای کثرات می‌داند و خصوصیات کلامی خلقت، مانند فاعل بودن و مختار بودن علت، را در این صدور و آفرینش داخل می‌داند.

دایره المعارف شفا از شاهکارهای ابن‌سینا، اثری سترگ در قلمرو علم و فلسفه است. بخش الهیات آن در طول تاریخ فلسفه، همواره مورد توجه فیلسوفان اسلامی و غربی بوده است و در روزگار معاصر نیز همچنان اثری کلاسیک و مهم در خوانش فلسفه اسلامی به شمار می‌آید. مقاله نخست الهیات شفا از جوانب مختلف در خور تحقیق و بررسی است. از مهم‌ترین آن، نحوه ورود به بحث از موضوعات فلسفی به لحاظ آموزش فلسفه است. ابن سینا در مقاله نخست با هدف ترسیم جایگاه فلسفه و مرور مهم‌ترین مسائل فلسفی، فضای ذهنی مخاطب را برای ورود به مباحث تفصیلی آماه می‌کند. این شیوه در فرایند آموزش از منظر روان‌شناسی یادگیری، مطلوب و مفید تلقی می‌شود. کتاب حاضر با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد حشمت‌پور به سامان رسیده است.

تصحیحی انتقادی از شاهکار مابعدالطبیعی ابن‌سینا - الهیات شفا - بسیار ضروری است تا بتوان مکتب فکری مابعدالطبیعی مؤلف آن را مورد ارزیابی قرارداده و میزان تأثیرپذیری او از ارسطو و سنت فلسفی مشائی را در ترازوی سنجش قرار داد. اصطلاح مطرح شده در این مقاله، عنوان «مقاله الأولى» الهیات شفا را به خود اختصاص می‌دهد که در آن اصطلاح «إنیّت» که در نسخه‌های چاپی موجود از الهیات نیز همین اصطلاح متداول است، به احتمال زیاد باید به «أئیّت» تغییر پیدا کرده و تصحیح شود. استعمال واضح و مبرهن اصطلاح دوم («أئیّت») در دیگر بخش‌های کتاب شفا (همانطور که در نسخه‌های موجود به اشتباه «إنیّت» ضبط شده)، علیالخصوص نسبت به بازنویسی رسالۀ ایساغوجی مدخل فُرفوریوس توسط ابن‌سینا، این تصحیح مطرح شده را مورد تأیید قرار می‌دهد و نشان می‌دهد که ابن‌سینا در آثار خود، از جمله الهیات شفا که قویا به الگوها و ساختارهای فکری فارابی وابسته است، تلاش کرده تا اصول و اصطلاحات به کاررفته توسط کندی را به خوبی جای دهد. مقالۀ حاضر، برجسته‌ترین اثر مابعدالطبیعی ابن‌سینا به نام «الهیات شفا» که مشتمل بر ده مقاله است را مورد بررسی قرار می‌دهد؛ اثری که بخش چهارم و پایانی مشهورترین مجموعۀ منطق، طبیعیات، ریاضیات و مابعدالطبیعه ابنسینا را تشکیل می‌دهد. الهیات شفا از منظرهای مختلف و جنبه‌های متفاوتی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. اولا، الهیات شفا مبسوط‌ترین اثر ابن‌سینا در باب مباحث مابعدالطبیعی است. ثانیا، این اثر در ارائه و تحلیل مباحث مابعدالطبیعی، بیشترین ارتباط و پیوند را با کتاب مابعدالطبیعه ارسطو دارد. ثالثا، الهیات شفا یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین آثار ابن‌سینا محسوب می‌شود، چرا که پخش و انتشار گسترده‌ای در جهان اسلام پیدا کرد و اندکی پس از آن نیز به زبان لاتین ترجمه شد و ازاینرو، تأثیر عمیق و ماندگاری بر فلسفۀ مسیحی بر جای نهاد. هدف من در این مقاله، نشان دادن ضرورت تصحیحی انتقادی از الهیات شفا است؛ چرا که نشان خواهم داد که چگونه تصحیحی ظاهرا جزئی در متن این اثر، می‌تواند تأثیرات بسیار عمیقی بر فهم ما از اندیشه‌های مابعدالطبیعی ابن‌سینا، منابعی که وی از آنها بهره برده و الفاظی که به کار برده، داشته باشد.

مقالۀ حاضر به بررسی پیشینه و بنیان‌های ارسطویی الهیات شفا ابن‌سینا می‌پردازد. کتاب «الشفاء»، علی‌الاصول، بر اساس آنچه خود ابن‌سینا در دیباچة آن اظهار می‌دارد، اثری است که از سنّت مشایی سرچشمه گرفته شده است؛ کتاب الهیات شفا ارتباط و پیوندی نزدیک با مباحث علوم مابعدالطبیعی ارسطو دارد. کتاب الهیات شفا اگرچه شرح و تفسیری موبه‌مو بر مابعدالطبیعه ارسطو محسوب نمی‌شود و بیشتر حکم بازنویسی و بازاندیشی آن را دارد، اما باوجوداین‌، وابستگی عمیق و انکارناپذیری به مباحث و مفاهیم بنیادین کتاب مابعدالطبیعۀ ارسطو دارد. در مقالۀ حاضر، دو مورد از چگونگی تأثیرپذیری و بازتاب اصول مابعدالطبیعی ارسطو در کتاب الهیات شفا منعکس شده‌ است. در این پژوهش، دو متنی مورد بررسی قرار گرفته‌اند که ابن‌سینا در آن‌ها، بدون اینکه ارجاعی به نام ارسطو یا کتاب مابعدالطبیعه بدهد، اقدام به نقل‌قول از بخش‌هایی از مابعدالطبیعۀ ارسطو کرده‌ است. من به ترتیب آن‌ها را «متن اول» و «متن دوم» می‌نامم. متون موردبحث به ترتیب در المقالة السادسة [الفصل الرابع] و المقالة السابعة [الفصل الأول] الهیات شفا قرار دارند. در حال حاضر از نقل مستقیم خود عبارات صرف‌نظر کرده و صرفاً به بازگوییِ آنها اکتفا می‌کنم. این موارد را می‌توان به دلایلی که در ادامه ذکر خواهند شد، بسیار بااهمیت دانست.