جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصل علیت، اصلی محوری در متافیزیک است که مورد پذیرش اکثر فلاسفه از یونان تا دوران معاصر بوده است. با این حال، بحث و گفتگو در باب حدود و ثغور این اصل و یا نحوه تبیین یا تثبیت آن همواره محل بحث فیلسوفان بوده است. یکی از مسائل مهم در این رابطه، بداهت و برهان ناپذیری اصل علیت است که در فلسفه اسلامی نیز به اجمال و در لابلای مباحث فیلسوفان مسلمان مطرح شده است. ذکر این نکته لازم است که این بحث به طور جدی با تلقی و نحوه تبیین هر فیلسوفی از این اصل گره خورده است. با این همه، قول به بداهت این اصل و در نتیجه نیازمندی آن به تبیین و تنبیه، و یا عدم بداهت آن و به طور طبیعی احتیاجش به اثبات، مسأله‌ای نبوده‌است که به تفصیل و معنون به عنوانی مستقل مورد بحث و بررسی ایشان قرار گرفته باشد. این مقاله، که به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد اسنادی سامان یافته، می کوشد با تمرکز بر فلسفۀ اسلامی بداهت و برهان ناپذیری اصل علیت را از دیدگاه فلسفه اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. نتیجه این بررسی در نهایت نشان خواهد داد که برخلاف تصور مشهور، بداهت و برهان ناپذیری این اصل قابل مناقشه است.

غزالی از مخالفان بزرگ و نامدار فلسفه است. او تلاش خود را برای مقابله با فلسفه و فلاسفه ازطریق نقد نظری و عملی، اثبات تهافت درونی، نقدهای بیرونی و ارزیابی شخصیت و رفتارهای فیلسوفان به‌کارگرفته‌است. او در برخوردی روان‌شناختی ابن‌سینا را ـ که نمایندة رسمی جریان تفکر فلسفی عصر او به‌حساب‌می‌آید ـ به بی‌اعتنایی به احکام شریعت و ارتکاب برخی معاصی ازجمله شرب خمر متهم‌کرده‌است. این شیوه بر تودة مردم که تابع احساسات و عواطف‌اند و محبت و نفرت آن‌ها در پذیرش و انکار افکار نقشی اساسی دارد، بسیار اثر‌گذار است. بخشی از ادعا و دلیل غزالی در این زمینه ناظر به عباراتی است که از خود ابن‌سینا یا دربارة او نقل‌شده‌است. مسئلة تحقیقْ بررسی میزان دلالت و اعتبار این نحوه استناد در اثبات مدعای موردنظر است. در این مقاله به‌روش تحلیلی ادلّه و عبارات ادعاشده تجزیه و تحلیل‌شده‌ و نشان‌داده‌شده‌است که: 1) دراین‌باره گزارش‌های مورداستناد گرفتار تعارض و تهافت در محتوا است. در این گزارش‌ها ابن‌سینا در حل مسائل علمی به نماز و قرآن و معنویت و التجاء به درگاه خدا معتقد است و بلافاصله بعد از بازگشت از مسجد به ارتکاب شرب خمر اقدام‌می‌کند؛ 2) لفظ «مشروب» و «شراب» میان «شراب، شیره، آبمیوه و معجون» مشترک است و ترجیح شراب انگوری دلیل موجهی ندارد؛ 3) آراء فقهی در حرمت و حلیت برخی اقسام شراب، مانند شراب خرما، و شرایط آن‌ها مختلف است و مطابق قرائن و شواهد، در فقه رایج آن زمان مشروب مورداستفادة ابن‌سینا و دیگران حرمت نداشته‌است؛ بنابراین جهات برداشت غزالی محلّ تأمل و تردید است.

ابن‌سینا در تبیین صفات الهی، به‌خصوص سه صفت اراده و حیات و قدرت، درعین‌حال که صفات الهی را معنادار می‌داند و در روشن ساختن معنای صفات الهی جداً تلاش‌می‌نماید، اما نحوة تحلیل او منجر به این برداشت‌می‌گردد که در صفات مذکور بین خدا و انسان اشتراک لفظی برقرار است. در جست‌وجوی علت چنین روی‌کردی دو احتمال وجود دارد: احتمال نخست به موضع شیخ‌الرئیس در بائن دانستن وجود خدا از مخلوقات مربوط می‌شود که با بررسی مواضع شیخ، این نتیجه به‌دست‌آمد که نمی‌توان چنین احتمالی را علت گرایش ابن‌سینا به مشترک لفظی بودن صفات سه‌گانة خداوند قلمداد‌نمود. احتمال دوم نیز به حوزة معناشناسی مربوط می‌شود که با توجه‌ به روی‌کرد شیخ‌الرئیس در تعریف صفات الهی و بشری، معلوم می‌شود که می‌توان این عامل را علت گرایش شیخ به قول مذکور دانست؛ اگرچه روی‌کرد شیخ و لوازم آن با اشکال جدی همراه است؛ به‌همین‌دلیل با دو ایراد: ۱) خلط مفهوم و مصداق و ۲) مشترک لفظی شدن تمامی صفات، مبنای شیخ‌الرئیس نقد و ارزیابی شده‌است. در پایان این نکته خاطرنشان‌شده‌است که معناداری صفات واجب ازنظرِ ابن‌سینا، با پذیرش تشکیک خاصی قابل‌توجیه خواهدبود وگرنه باید کلام وی را در این باب غیرمنقّح دانست.

طبیعت‌گرایی سیاسی رویکردی بنیادین در فلسفة سیاسی ارسطو است که خود را در قالب سه آموزة اصلیِ سیاسی بودن طبیعت انسان، وجود طبیعی اجتماع سیاسی و تقدم طبیعی اجتماع سیاسی بر افراد، نشان می‌دهد که بر سایر آموزه‌های سیاسی او اثرگذار است. همچنین به‌واسطة همین رویکرد و نسبتی که در اندیشة ارسطو میان طبیعت و غایت برقرار است، سیاست را به اخلاق و غایات اخلاقی گره‌می‌زند. پژوهش حاضر درپی پاسخ به این پرسش است که «آیا می‌توان از اندیشة اجتماعی ـ سیاسی ابن‌سینا، با توجه به منازعات معاصر دربارة فلسفه ارسطو، تفسیری طبیعت‌گرایانه ارائه‌کرد؟ و این به چه معنا خواهدبود؟». به‌این‌منظور روشن می‌شود که هرچند ابن‌سینا در سیاست خود مستقیماً به سه آموزة مذکورِ سیاست ارسطو اشاره نداشته‌است، با کنار هم نهادن اشارات پراکندة وی و بیرون کشیدن استلزامات آن، می‌توان گونه‌ای طبیعت‌گرایی سیاسی را به او نسبت‌داد؛ چراکه او نیز تشکیل اجتماع سیاسی را ناشی از نوعی اضطرار یا ضرورت عملی در انسان‌ها برای همکاری متقابل جهت رفع نیاز می‌داند و وجود اجتماع سیاسیِ دارای قانون را شرط تحصل وجود انسانی، بقای نوع او و کسب کمالات انسانی قلمدادمی‌کند؛ ازاین‌جهت درصورتی‌که در تفسیر طبیعت‌گرایی ارسطو رویکردی غایت‌انگارانه اخذ شود و پولیس یونانی، کثرتی از شهروندان دانسته شود که تنها در آن، غایت طبیعی نوع انسان و خودبسندگی در کسب این غایت محقق می‌شود و همچنین به‌همین‌معنا، اجتماع سیاسیْ موجودی طبیعی و مقدم بر افراد خود دانسته‌شود، می‌توان اندیشة سیاسی ـ اجتماعی ابن‌سینا را در امتداد طبیعت‌گرایی سیاسی ارسطو تفسیرکرد.

خودآگاهی یکی از مهم‌ترین مسائلی است که فلاسفه و ‌‌روان‌شناسان در طول تاریخ با ‌روی‌کردهای مختلفی به آن پرداخته‌اند. انسان از احساس قطع شدن تماسش با نفس خویش رنج‌می‌برد؛ لذا برخی رفتارهایش فرار اضطراب‌آمیزی از جهان درون، افکار یا اعمال خویش است. در نظام فکری ابن‌سینا و یونگ برای انسان و شناخت حقیقت او جایگاه مهمی وجود دارد و هر دو پذیرفته‌اند که خودآگاهی نقش بنیادینی در وصول به حقیقت دارد. ابن‌سینا ازجمله اولین فیلسوفانی است که با ‌روی‌کردی فلسفی و نه صرفاً اخلاقی‌ـ ‌دینی این بحث را مطرح‌می‌کند. یونگ نیز به‌نمایندگی از ‌‌روان‌شناشی تحلیلیْ بحران خودآگاهی را مشکل بشر امروز معرفی‌می‌کند. در این نوشتار با روش توصیفی‌ـ‌ تحلیلی ناظر به اینکه که انسان به درک بیشتری از خود، افکار، احساسات، نقاط ضعف، قوت و ارزش‌ها و توسعه‌ی فردی برسد، می‌بینیم که هر دو اندیشمند به‌دنبال راهی برای رهایی بشر از درد و رنج اند و معتقد اند به هر میزان که راه گسترش آگاهی انسان مخدوش شود و دید او نسبت‌به خود و واقعیت‌‌های اطرافش کور ‌شود، زندگی او رنج‌آورتر می‌شود. تعبیر متدوال ابن‌سینا «خودشناسی» و تعبیر یونگ در ‌‌روان‌شناسی تحلیلی، «خودآگاهی» است. هرچند مسئله‌ی شناخت خود توسط این دو اندیشمند به‌ شکل‌ها و روش‌های متفاوتی مثل روش حسی‌ـ تجربی و تعقلی مطرح‌‌شده‌است، تحلیل هردو ارتباط وثیقی با پذیرش مفهوم رنج دارد. ابن‌سینا ساحتی از خود را معرفی‌می‌کند و از آن به «اِنیّت» یاد‌می‌کند و آن را درمقابل ماهیت قرار‌می‌دهد که ما آن را «ساحت وجودی» می‌نامیم. ‌‌ازآنجاکه در نگاه یونگ ما با چنین تمایزی بین ساحت وجود و ماهیت در ذات خودآگاه مواجه نمی‌شویم، «فردیّت» اهمیت پیدا‌می‌کند؛ لذا پس از بیان تفاوت‌ها و شباهت‌ها، می‌توان گفت ابن‌سینا در تحلیل خودآگاهی از یونگ فراتر رفته‌است.

مقالة حاضر بر آن است تا خوانشی نو از کتاب اشارات ابن‌سینا ارائه‌کند. مقالة حاضر از این فرضیه دفاع‌می‌کند که کتاب اشارات از ویژگی خاصی برخوردار است؛ به‌طوری‌که اگرچه مختصر است، خلاصة فلسفة ابن‌سینا نیست؛ بلکه ابن‌سینا در این کتاب بر آن است تا ماقبل‌الطبیعة خود را ارائه‌کند. او در این راستا به بیان آن دسته از مباحث فلسفی می‌پردازد که صرفاً به‌روش عقلی و بدون نیاز به مراجعه به طبیعت، و بنابراین پیش از آشنایی با طبیعیات و صرفاً برمَبنای مفاهیم و گزاره‌های پیشین و عقلی قابل‌طرح باشند. منطق و طبیعیات این کتابْ مبانی ماقبل‌الطبیعة آن را پایه‌گذاری‌می‌کند؛ به‌طوری‌که در آن‌ها از مباحث زبانی و تجربی صرف‌نظرشده‌است. در این راستا بحث از انسان معلق و معرفت نقشی اساسی و مبنایی در طرح ماقبل‌الطبیعة اشارات ایفامی‌کند؛ براین‌اساس ابن‌سینا در نمط سوم اشارات معرفت‌شناسی عقل‌گرایانة خود را پایه‌ریزی‌می‌کند و در ادامه به بیان فلسفة پیشین عقلی‌ ماقبل‌الطبیعة خود می‌پردازد که شامل اثبات واجب‌الوجود، صفات او، فعل بی‌واسطة او و نظام عقول و افلاک است. در نمط‌های پایانیِ اشارات نیز سعادت همان انسان معلق یا عقل مجرد تبیین‌می‌شود.