جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی میزان تأثیرپذیری ابن‌سینا از دو بستر آراء فلسفی ـ ارسطویی و معارف دینی ـ اسلامی در موضوع خداشناسی از مسائل مهمی است که می‌تواند اصالت داشتن فلسفه اسلامی را ثابت کند. برای تبیین این تأثیرپذیری که هدف اصلی این مقاله است باید خداشناسی ارسطو و ابن‌سینا مقایسه شود و تأثیرات معارف دینی بر خداشناسی ابن‌سینا با روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی مورد ملاحظه قرار گیرد. ابن‌سینا ضمن آنکه از حیث روش عقلانی و استدلالی و نیز از حیث موضوع وجودشناسانه به فلسفه ارسطویی وفادار مانده و از حیث محتوا نیز کاملاً از ارسطو بهره برده است، با این حال از حیث مضامین، مفاهیم و محتوا تا حد زیادی از ارسطو عبور کرده و به خداشناسی اسلامی نزدیک شده است؛ هرچند نمی‌توان گفت تصویری که ابن‌سینا از خدا ارائه داده، به‌صورت کامل منطبق بر خدای دین اسلام است. فاعلیت، عالمیت، عنایت، نزاهت و وحدتِ خداوند از وجوه مهمی است که خداشناسی ابن‌سینا را از خداشناسی ارسطویی جدا کرده و به خدای دین اسلام نزدیک کرده است. در مقابل، عدم توجه شایسته به معبودیت و صفات تشبیهی خداوند از وجوه مهم افتراق فلسفه سینوی با معارف اسلامی است.

پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از: «تقریر ابن‌سینا(ره) و تقریر علامه طباطبایی(ره) از برهان صدیقین چیست و چه اشتراک‌ها و چه تفاوت‌هایی با یک‌دیگر دارند؟» هدف از بررسی این مسئله آگاهی عمیق‌تر نسبت به جایگاه و ارزش یکی از مهمترین براهین اثبات خدا در فلسفۀ اسلامی است. در این نوشتار با استفاده از روش تحلیلی _ عقلی، ابتدا تلاش شده با بررسی آثار ابن‌سینا(ره)، گزارشی از تقریر او از برهان صدیقین ارائه گردد. سپس تقریر علامه طباطبایی(ره) از این برهان ارائه شده است. با مقایسۀ میان این دو تقریر، وجوه اشتراک و اختلاف آن‌ها مطرح گردیده و در پایان، یافته‌های پژوهش در قالب نتیجه‌گیری ارائه شده است. بر اساس نتایج بدست آمده از این پژوهش؛ سه وجه اشتراک میان دو تقریر فوق وجود دارد: لمی بودن هر دو تقریر، بی‌نیازی هر دو تقریر از ابطال دور و تسلسل، و اثبات صفات واجب الوجود علاوه بر اثبات وجود او. از سوی دیگر چهار وجه اختلاف میان دو تقریر مذکور وجود دارد: در تقریر ابن‌سینا(ره) از اصل وجود استفاده شده است در حالی که در تقریر علامه طباطبایی(ره) از اصل واقعیت، تقریر ابن‌سینا(ره) تنها قادر به اثبات ضرورت ذاتی واجب الوجود است، در حالی که تقریر علامه طباطبایی(ره) ضرورت ازلی واجب الوجود بالذات را نیز اثبات می کند، ابن‌سینا(ره) در تقریر خود از مقدمات متعددی استفاده کرده است در حالی که علامه طباطبایی(ره) در تقریر خود با استفاده از کم‌ترین مقدمات، مطلوب را اثبات کرده است.

فیزیک و فلسفه از ابتدای پیدایش فیزیک از هم جدا نبوده‌اند. بنابراین دور از انتظار نیست که در فلسفه غرب دلالت‌هایی بر قوانین پایستگی فیزیک پیدا کنیم. نتایج برگرفته از دو مکتب فلسفی دکارتی و مکتب لایب نیتس، که حتی در فهم و توصیف جسم اتفاق‌نظر ندارند، هرکدام متصدی طرح یکی از دو قانون مهم پایستگی انرژی و پایستگی تکانه(اندازه حرکت) هستنند؛ که این مسئله‌ای جدی است. این مقاله با روش تحلیلی _ استنباطی نشان خواهد داد؛ گرچه مقدمات دو قانون پایستگی انرژی و پایستگی تکانه در فلسفه لایب نیتس و دکارت باهم ناسازگارند؛ اما این مقدمات به‌خوبی در فلسفه ابوعلی سینا کل واحدی را تشکیل می‌دهند.

هدف این پژوهش بررسی تطبیقی طبیعت مشترک و ابعاد معرفت­ شناختی و زبان­ شناختی آن از دیدگاه ابن­ سینا و اسکوتوس است. بر اساس منابع موجود، ابن­ سینا و اسکوتوس طبیعت مشترک را نه کلی و جزئی، نه واحد و نه کثیر، بلکه ماهیت محضی می ­دانند که پیشینی و بی­ تفاوت است. این ماهیت محض به صورت وجود خارجی، وجود عقلی و وجود زبانی متعیّن می­ شود. هم­چنین، آنان معتقدند مفاهیمی مانند کلیت، فردیت، وحدت و کثرت مفاهیمی عقلی هستند که در نفس انسان شکل می ­گیرند. البته، اسکوتوس ماهیت مشترک را کمتر از واحد می­ داند و از این حیث دیدگاه او با دیدگاه ابن­ سینا تفاوت دارد. از نظر اسکوتوس، از انواع وجود عقلی مانند خیالات فردی، تصورات کلی و تصدیقات عقلی، تصورات کلی بعنوان بازنمود عقلی طبیعت مشترک در قالب تصدیق یا تعریف انتزاعی درمی­ آید. در منطق سینوی، تصور کلی در قالب الفاظ کلی پنجگانه و تعریف به حد در قالب گزاره­ های ذاتی کامل و ناقص صورتبندی می­ شود. از دیدگاه اسکوتوس نیز مفاهیم کلی در قالب الفاظ انتزاعی یا حقیقی و تصدیق انتزاعی به صورت گزاره­ انتزاعی یا حقیقی صورتبندی می­ شود.

مسئله نقش قوه خیال نبی در کیفیت ابلاغ حقایق وحیانی به مردم از منظر فلاسفه (فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا) و میزان تطابق‌ نظریاتشان با آیات قرآن با روش توصیفی-تحلیلی با کمک اسناد کتابخانه‌ای بررسی شده است. از یافته‌های تحقیق به دست می‌آید که قوه خیال (متخیله) یکی از قوای باطنی نفس به تصرف و تألیف صور و محاکات حقایق عقلی می‌پردازد. به همین‌علت قوه خیال نبی، حقایق بسیط وحیانی را با محاکات و تمثّل، تنزّل داده و متناسب با قوای ادراکی مردم ابلاغ می‌نماید. فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا با اختلاف‌نظر اندکی، تعبیه معقول در محسوس برای قابلیت فهم حقایق والای وحیانی، رسالت نبوت نبی دانسته‌اند. بسیاری از آیات قرآن سخن از انزال و ذکر مثل برای بیان معارف الهی توسط خداوند و پیامبر عظیم‌الشأن دارند. چون تمثل و تنزل معارف عقلی که عبارتی از محاکاتست، فعالیت قوه خیال (متخیله) است، می‌توان دریافت آیات الهی نقش این قوه را در تنزّل می‌پذیرند. بنابراین با عرضه نظریات فلاسفه به آیات قرآن می‌توان تأیید آیات را بر دیدگاه‌های فلاسفه نتیجه گرفت.

سعادت و شقاوت به مثابه پیشرفت و پسرفت از جمله مقولاتی است که در ادوار تاریخی مختلف، میان دانشمندان، و حتی در عرف عوام، مورد بحث بوده است. زندگی جاودانه پس از مرگ، موجب شده که انسان تمام تلاش خود را به کار گیرد تا موجبات سعادت برای دنیا و به ویژه عالم پس از مرگ خود، فراهم کرده و از شقاوت دوری نماید. این پژوهش، با روش توصیف و تحلیل متن و به شیوه کتابخانه ای، درصدد واکاوی دیدگاه های کلامی دو متکلم، شیخ اشراق و ابن سینا، در زمینه معنا و راه های کسب سعادت و شقاوت در دنیا و آخرت است. سهروردی راه کسب سعادت یا شقاوت را، انجام یا ترک اوامر و نواهی الهی، در عالم پس از مرگ دانسته و سعادتمندان را، پیروان حضرت محمد(ص) می داند، اما ابن سینا سعادت را ترجیح سعادت نفسانی بر سعادت جسمانی بیان داشته، که در گرو تامین نیازهای افراد جامعه است، و افراد شقی را، کسانی می داند که حق را شناخته، ولی اغلب آن را انکار می کنند.

مقالۀ حاضر به بررسی دیدگاه‌های شیخ علاءالدوله سمنانی، فقیه و عارف قرن هفتم و هشتم هجری، در نقد ابوعلی سینا و حکما می‌پردازد. سمنانی با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مبانی فلسفی و عرفانی را بررسی می‌کند. این پژوهش با استفاده از شیوۀ تحقیق کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده و هدف آن ارائۀ دیدگاه سمنانی به‌عنوان یک صوفی دربارۀ ابوعلی سینا به‌عنوان یک فیلسوف است. سمنانی در نقد نظریات مختلف در زمینه‌های کلامی، فلسفی و عرفانی، انتقادات جدی به آرای ابوعلی سینا وارد کرده و او را در زمرۀ حکما و پیروان حکمت یونانی قرار می‌دهد. به اعتقاد سمنانی، سخنان حکما در بسیاری موارد غلط و بی‌اساس است که بیشتر بر مبنای عقل و برخلاف مذهب سنت و جماعت است. سمنانی در چهار مسئلۀ کلیدی، شامل علم خدا به جزئیات، قدیم بودن عالم، انکار معاد جسمانی و تنعم و تألم روح در قیامت، به منازعت با آرا و اندیشه‌های ابن سینا می‌پردازد و براساس مشی کلامی و عرفانی خود به آن‌ها پاسخ می‌دهد. در بررسی آرای سمنانی و ابن‌سینا، تفاوت‌های بنیادینی در رویکردهای کلامی و فلسفی آن‌ها مشهود است. سمنانی، به‌عنوان یک عارف و متکلم، بر آموزه‌های دینی تأکید می‌کند و علم خدا را جامع و حادث بودن عالم را می‌پذیرد، درحالی‌که؛ ابن‌سینا با تفسیر کلی از علم خدا و تأکید بر پیچیدگی‌های حدوث و معاد روحانی، رویکردی فلسفی و آزاداندیشانه دارد.

ابن سینا با ارائه دو نوع تقسیم‌بندی علوم، دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به ماهیت و غایت علوم مطرح کرده است. این تقسیم‌بندی‌ها یکی مبتنی بر روش ارسطویی و دیگری تقسیم‌بندی خاص او در اثر منطق المشرقیین است. ابن سینا با ترکیب حکمت و شریعت، هماهنگی میان عقل و دین را برجسته کرده است. او شریعت را به مثابه ابزار اصلی پدید آمدن سنت برای تحقق عدالت و تنظیم زندگی فردی (عبادات) و اجتماعی(معاملات) معرفی می‌کند. سنت از یک سو توسط سانّ (شارع-نبی) برای اداره اجتماع و بقای نوع انسانی تنظیم می شود و از سوی دیگر مرتبط با سنت الهی است که طبق آن عنایت خداوند مشمول خیر رسانی به موجودات می‌شود. دیدگاه او بر ضرورت وجود شارع و خلیفه برای بقا و پایداری سنت تاکید دارد. این مقاله به تحلیل نگرش ابن‌سینا نسبت به صنایع شارعه و ارتباط آن با وحی، عقل فعال، سنت، شریعت، و سعادت انسانی پرداخته است.