جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در دو بخش ارئه شده است: در قسمت نخست ضرورت بحث توجیه در حوزه اخلاق فطری، مفهوم توجیه، رواج نظریه «غیر شناخت‌گرایی» ـ که نقطه مقابل نظریه «واقع‌گرایی اخلاقی» و خاستگاه نسبیت اخلاقی است ـ در غرب و رویکرد به فطرت با نگاه روان‌شناختی که ویژگی توجیه‌پذیری را نیز دارد، توضیح داده می‌شود. بخش دوم به توجیه اخلاق از نظر قرآن اختصاص دارد و در آن، مکانیزم شهود فطریات، آثار عینی شکوفایی گرایش‌های فطری و پیامدهای محسوس فطرت‌گریزی به‌عنوان عناصر قابل استفاده در توجیه اخلاق فطری مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

عقل در نهج البلاغه، هویّتی نوری، رحمانی دارد. عقل موجودی مستقل از انسان و سایر اشیاست که خداوند آن‌را به آدمی عطا کرده‌است. اوّلین حجّت اساسی، عقل است. حتّی وحی نیز، حجّیّت خود را از عقل می‌گیرد. در کلام امیرالمومنین(علیه السّلام)، ضمن ارج نهادن به حجّیّت ذاتی و استقلال عقل، به محدودیّت‌های آن نیز، اشاره شده‌است. از آن‌جایی که عقل بشر علاوه بر محدودیّت‌های ذاتی‌اش، گرفتار نسیان و غفلت نیز خواهد شد، خداوند یکی از رسالت‌های مربیّان الهی را، اثار? دفائن عقول و رفع نسیان و غفلت عقلی مردمان قرار داده‌است. از همین رو بسیاری از احادیث شیعی مشتمل بر تنبیهات و اشارات عقلی است.پژوهش حاضر ضمن کاوش در نهج البلاغه و منابع روایی دیگر، با ارائه تعالیم و ارشادات امیرالمومنین(علیه السّلام) و دیگر ائمه معصومین(علیهم السّلام)، نشان می‌دهد که ایشان چگونه عقل‌های خفته بشر را، اثاره کرده و با بیرون آوردن آن از زیر گرد و غبار کفر و شرک، عقول را در رسیدن به باوری درست از حقایق عالم هستی، یاری می‌کنند.

آن چه که این نوشته در پی آن بود بررسی یقین ایمانی ازمنظر نهج البلاغه بود و محور تحقیق جمله حکیمانه و بی بدیل حضرت امیر(علیه السلام) بود که درباره خطای حضرت آدم فرمود:«فباع الیقین بشکه» درواقع مهم ترین حادثه‌ای که در سرنوشت همه انسان‌ها تاثیر گذاشته است قضیه حضرت آدم است و حضرت امیر نکته اساسی در این واقعه را از دست دادن یقین معرفی می‌کند و این نوشته کوشید در حد بضاعت اندک خود نکاتی را در باب یقین ایمانی از نگاه حضرت امیر(علیه السلام) مطرح کند نوشته ای که در چهار فصل تنظیم شد. در فصل اول کلیاتی درباره اهداف تحقیق و بیان موضوع و تعریف یقین در لغت و اصطلاحمطرح شد و مشخص شد که یقین ایمانی که(همان اعتقاد جازم به حقیقتی همراه نفی غیرآن است) از جنس حضور و قلب است و دارای هویتی چند بعدی است که به ابعا د مختلف وجود آدمی‌از عقل و نفس و عمل مربوط است و از علم و اعتقاد اغاز می‌شود و به شهود و فنا ختم می‌شود و در فصل دوم به مولفه های تشکیل دهنده یقین با تکیه بر حکمت 31 نهج البلاغه که در تعریف ایمان و بیان ارکان شک و یقین ایراد شده است پرداخته شد و در بیان تفاوت یقین علمی‌و یقین ایمانی به تفاوت هایی ازجمله چند بعدی بودن یقین ایمانی،و همین طور کیفیت تاثیر و گستردگی حوزه یقین ایمانی،و پیوند یقین ایمانی با راز و غیب اشاره شد در فصل سوم عوامل ایجادگر و تقویت کننده و تضعیف گر یقین در نگاه حضرت امیر(علیه السلام) مورد بحث و بررسی قرار گرفت و در بخش عوامل ایجادگر به فطرت، عقل، قلب سلیم و ولایت پرداختیم و در قسمت عوامل تقویت کننده به اموری چون عبودیت، یادمرگ، حق محوری، و زهد اشاره شد و در بخش عوامل تضعیف گر از گناه قلبی و عملی، شیطان،و دنیا به عنوان علل تضعیف گر یقین یاد شد و محور اساسی در ایمان یقینی ولایت ائمه دانسته شد که در بعد معرفتی عینیت یقین و علم به خداوند هستند و در بعد اعتقادی از ارکان اعتقادات بوده و از مصادیق عین الیقین و علم الیقین هستند و خود به عنوان ولی خدا مظهر حق الیقین هستند و از آن جا که تبیین شد که یقین ایمانی از جنس اشرا ق و افاضه است اتصال و اقتدا به ایشان درواقعه داخل شدن در حصن یقین و متصل گشتن با حق الیقینی است که کسب آن به تنهایی ممکن نیست در فصل چهارم به آثار یقین در حوزهای معرفتی و اخلاقی پرداختیم و به آثاری چون شهود، کرامت، شجاعت اطمینان و رشد و قاطعیت و عدالت و..اشاره شد

عقل در قرآن کریم بسیار ستایش شده و مراد از آن تفکری خاص و مبتنی بر ندای فطرت است که به عنوان مهمترین ابزار برای رسیدن به سعادت ابدی به انسان عطا شده است. رساله حاضر ضمن تفاوت قائل شدن میان عقل و فکر با هدف بررسی عوامل و زمینه های موثر بر رشد عقل و بیان نتایج حاصل از آن تدوین شده است. بر این اساس ابتدا در بخش کلیات عقل، ضمن بیان تعاریف متعددی از عقل، به تعریف آن در فرهنگ قرآن، انواع عقل و همچنین مترادفها و متضادهای آن اشاره شده و در پایان این بخش، نظرات چند تن از مفسران درباره عقل مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در فصل بعدی این رساله به عوامل موثر رشد عقل با استناد به آیات و روایات بیان گردیده است. در این بخش هرچند مواردی مثل علم، ایمان، تعلیمات پیامبران و غیره به عنوان عوامل موثر بررشد عقل مطرح گردیده اما در عین حال، تأثیرعقل بر این موارد نیز مورد بررسی قرار گرفته است. این موضوع حاکی از ارتباط متقابل این عوامل با عقل است.در فصل پایانی آثار و نتایج حاصل از رشد عقل در قالب اوصاف و ویژگیهای اولوالالباب که مظهر کامل عقل رشد یافته هستند، ذکر شده است و در نهایت هم نتیجه گیری کلی از مباحث ارائه شده است.

در این رساله سعی شده است که به سوال «عوامل پیدایش دین چیست؟» با توجه به مبانی روانشناختی، جامعه شناختی و با تأکید بر اندیشه استاد مطهری پاسخ داده شود. صاحب نظران غرب، در این زمینه دیدگاه های متفاوت ارائه داده اند؛ در حوزه روانشناسی فروید، یونگ و فویرباخ هر کدام به ترتیب: عقده های سرکوب شده جنسی، صور مثالی موجود در ضمیر ناخودآگاه و از خود بیگانگی انسان را عوامل به وجود آمدن دین دانسته اند. اما جامعه شناسان، از قبیل آگوست کنت، امیل دورکیم و کارل مارکس به ترتیب: جهل علمی بشر، سیطره روح اجتماعی بر افراد و بالاخره تضادهای طبقاتی را منشاء پیدایش دین قلمداد کرده اند. در بیانانت دانشمندان غربی نکنه ای که بیشترین برجستگی را داشته و مورد اتفاق همه آنها بوده است: «مسلم گرفتن غیر عقلانی بودن و عدم وحیانیّت دین» بوده که شهید مطهری آنرا نه تنها یک ادعای بدون دلیل دانسته، بلکه دلایلی بر اثبات عقلانیت دین مطرح کرده است. استاد مطهری بعد از بطلان نظریات طرح شده، فطری بودن دینداری را با دلایل عقلی، تاریخی، تجربی و نقلی به اثبات رسانده است.

با اندک توجه به کرامات و نعمت های خداوند، دو گونه کرامت را می توان برای انسان متصور شد نخست کرامت عامه که تمام موجودات را دربرگرفته و اشاره به رحمت عام پروردگار دارد و همگان در برخورداری از آن حق یکسانی دارند. و نوع دیگر کرامتی است که تنها کسانی را شامل می شود که قدمی بیش از دیگران در مسیر سعادت خویش بر داشته اند و با اطاعت از فرامین الهی و سر تسلیم فرود آوردن در مقابل تکالیف او سعی کرده اند تا مقام خلیفه اللهی که خداوند بعنوان پیش فرض برای همه ی انسانها قرار داده است را به فعلیت برسانند. حال چنانچه اين كرامت نفس در آحاد افراد جامعه نهادينه شود مي تواند داراي آثار مثبت و ارزشمندي در دو حوزه ی فردي و اجتماعي باشد. در حوزه ی فردي كرامت نفس باعث ايجاد خويشتن داري و اجتناب از محارم شده و به دنبال آن موجب تقويت عمده‌ی فضايل اخلاقي همچون صدق و راستي ،تغافل،احسان،عفو و گذشت،پايبندي به عهد و پيمان مي‌گردد. در حوزه ی اجتماعي نيز آثار بسيار ذيقيمتي كه آرزوي ديرينه‌ي بشر بوده و هست را به همراه خواهد داشت كه كمترين آنها عبارتند از :1-ايجاد برابري و عدالت در جامعه 2- حفظ عزت نفس انساني در افراد جامعه3- تكريم و احترام به شخصيت افراد جامعه

مسئله‌ی پرستش و عبودیت همیشه در میان انسان‌ها دارای اهمیت خاصی بوده است،با این که یگانه پرستی با فطرت سلیم انسانی سازگار است، اما با یک نگاه کلی به تاریخ بشریت می‌توان دید که انسان‌های زیادی در این مسیر فطری به بیراهه رفته و آنچه را شایسته‌ی پرستش نبوده، پرستیده‌اند یا این‌که برای خدای یکتا، شریک قرار داده‌اند. البته شرک‌ورزی به مشرکان اعتقادی اختصاص ندارد؛ چه بسیار موحدانی که شرک در رفتار آنان بروز می‌کند و اعمال مشرکانه انجام می‌دهند.از آن‌جایی که شرک‌ در تقابل با فطرت انسان قرار دارد، چنانچه در عقیده ریشه بدواند و یا در قصد و انگیزه نفوذ کند رفتارهای اخلاقی انسان را تحت تأثیر قرار داده و ارزش آن‌ها را زایل می‌سازد. همچنین اگر مظاهر شرک در رفتارهای اخلاقی انسان، نمود یافت، رفتارهای مخالف با فطرت و طینت پاک از او صادر خواهد شد. به عنوان نمونه، توجه افراطی انسان به امور مادی و دنیوی دل‌مشغولی و وابستگی به دنیا‌، غفلت از یاد خدا و توکل به او، تکبر، عجب، ناسپاسی و بسیاری دیگر از آسیب‌های اخلاقی، از جمله پیامدهای شرک‌ورزی به شمار می‌آید.همچنین انسانی که موحد نیست و یا معرفت کافی در این زمینه ندارد، به این دلیل که حدود الهی را رعایت نمی‌کند، به سرعت تابع هوای نفس خواهد شد؛ شیطان در او طمع کرده و بر او مسلط می‌شود و او را در نهایت به گمراهی و هلاکت خواهد انداخت.بنابراین اگر انسان بخواهد در مسیر درست و صراط مستقیم قدم بردارد و سعادت خویش را تضمین کند، محکم ساختن پایه‌ها‌ی اعتقادی‌اش و سپس تنظیم رفتارش بر اصل توحید، ضرورتی اجتناب ناپذیر خواهد بود.

این پژوهش پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی و معرفی حوزه‌ی معنایی غفلت و مراتب آن، به ذکر اقسام این واژه از منظر امام علی ع؛شامل غفلت از خویشتن، مبدأ عالم، فتنه‌ها و فسادها،‌ معاد، کمال انسانی، آیات الهی، امر به معروف و نهی از منکر، ترک معاصی و ... پرداخته و نشانه‌های غافلان هم‌چون ، بی‌فکری، سرگرمی، بیهوده گذراندن عمر، پند نگرفتن از حوادث دنیا، نداشتن رهبر، هم‌نشینی با گناه‌کاران و ... را مطرح می‌کند. پس از آن به عوامل غفلت‌زا مانند دنیاگرایی، ضعف ایمان و نیت، جهل و نادانی، مشورت نکردن با اهل نظر، آرزوی دراز و .... اشاره و هر عامل را با روایات رسیده از امام علی(ع) تبیین می‌کند. در بیان آثار سوء غفلت از دیدگاه امام علی (ع) به قساوت قلب، ‌مرگ قلب، خودباختگی، هلاکت زودرس، طرب انگیزی، فساد اعمال و ...اشاره می‌شود. در پایان به راه‌کارهای رهایی از غفلت هم‌چون تفکر، یاد خدا، وعظ و موعظه، زمان شناسی، بصیرت افزایی، مرابطه نفس و .... به عنوان زمینه‌ رهایی از غفلت؛ پرداخته می‌شود

چکیده:شناخت سعادت از اول خلقت بشر جزء مجهولات همیشگی بوده و انسان ها از آغاز در پی این بوده اند که سعادت حقیقی و راه رسیدن به آن چیست؟ در مورد سعادت حقیقی در قرآن و کتب روایی بسیار بحث شده و آن چیزی جز رسیدن به کمال خویشتن یعنی عبد خالص بودن برای خالق نیست. مسلماً برای عبودیت؛ باید آن را شناخت تا بتوان به درستی او را پرستید. یکی از مصادیق شناخت، شناخت خویشتن است. که می توان از طریق آیات انفسی بدان راه یافت. در اين پایان نامه به بررسی و تحلیل آیات انفسی در نهج البلاغه پرداخته شده است. در ابتدا معنای آیه و انفس در لغت و اصطلاح ذکر و پس از آن به تعریف آیات انفسی از دیدگاه قرآن کریم اشاره شده است و مصادیق آن، که شامل خلقت انسان به عنوان بعد جسمانی انسان و بعد روحانی و مترادفات آن در کلام امام علی (علیه السلام) مورد نظر قرارگرفته است، تا بدان وسیله از شریف ترین بعد وجودی انسان آگاهی یافته و به شناخت حقیقت انسان پی برده و در پایان به بحث فطرت در انسان پرداخته شده و به نشانه ها وآثار امور فطری که برای شناخت هر چه بهتر خالق متعال موثر است اشاره شده است و هدف از این موارد افزایش معرفت ذات انسان نسبت به خویشتن و معرفت خداوند متعال است. کلید واژه: نهج ا لبلاغه، ا مام علی ( علیه السلام) ، آیات انفسی

ما قمنا به فی هذا البحث عباره عن تعریب رساله "التذکره فی المبدأ والمعاد" للخواجه نصیر الدین الطوسی، والتی تعتبر من الرسائل القیّمه والنادره التی ألّفها الطوسی على مبنى أهل الولایه وسالکی طریق الآخره، وما شاهدوه من حقائق المبدأ والمعاد وأحوال یوم القیامه، کما هو مسطور فی القرآن الکریم، وبما جرى على لسان الأنبیاء والأولیاء. لهذا تختلف هذه التذکره کل الاختلاف عن کتاب المبدأ والمعاد للشیخ الرئیس، أو المبدأ والمعاد للملّا صدرا، اللذَینِ کُتِبَا وفقا لمبانی الحکماء، وبالمنهج الاستدلالی البرهانی وحده. إن أکثر فصول هذه التذکره، المکونه من عشرین فصلا، تدور حول مسائل المعاد وتفاصیل ما یجری فی یوم القیامه، کالحشر والجنه والنار والصراط وصحائف الأعمال والثواب والحساب وذکر المیزان ونفخات الصور وأبواب الجنه والنار وخزنتهما وسواقی الجنه والحور العین وغیرها. إلا أن المعاد لما کان هو العود إلى الفطره الأولى، والرجوع حقیقه إلى المبدأ تعالى، کان من الضروری الاشاره إلى المبدأ الحق تعالى فی بضعه فصول، ومن ثم تسمیه هذه التذکره بالمبدأ والمعاد.أهمیه هذه التذکره رغم صغر حجمها تکمن فی بیانها وکشفها کثیرا من حقائق وأسرار المعاد، وتفاصیل ما یجری فی یوم القیامه. فهی دعوه فی الحقیقه للانسان لأن یسلک طریق الآخره، معرّفا إیاه مقتضیات هذا الطریق، والموانع التی تمنعه من سلوکه، لیعرفها ثم یرفعها لیکون من أهل الحقیقه والطریقه. توصل إلى أهمیه هذه التذکره کبار الفلاسفه والعلماء کالملّا صدرا والفیض الکاشانی، وأولوا هـذه التذکره أهمیه خاصه، فقاموا بنقلها وشرحها وترجمه بعض فصولها، فی أمهات کتبهم ومصنفاتهم، کالأسفار وعلم الیقین. کما قمت بتعریب شرح آیه الله حسن زاده آملی وتعلیقاته القیّمه على هذه التذکره، التی قام فیها بشرح معانیه، وتوضیح مبهماته، ومضیفا علیها الکثیر مما یستحق الشکر والتقدیر والاهتمام.وقد أضفت قبل ذلک کله، مقدمه تحقیقیه تحلیلیه مهمه، تبین لنا مذهب الطوسی حقیقه ومنهجه المعرفی ومنجزاته العلمیه الکبرى، من خلال تصنیف مولفاته، وتحلیل ما قام به من أعمال عظیمه على مستوى الشرح أو النقد أو التأسیس والابداع. ولم أتعرض إلى المسائل التاریخیه والحوادث السیاسیه الحافله التی عاشها الخواجه فی أوساط الاسماعلیین، أو فی ظل الحکم المغولی وما بعده، إلا فیما یتعلق بالاشکالیه المنهجیه عند الطوسی، وتحلیلنا لتلک الاشکالیه.أما المصادر والمراجع التی اعتمدت علیها فی هذه المقدمه، فهی غالبا مولفات الطوسی الأساسیه فی علم الکلام و الفلسفه والعرفان. وبعض الدراسات الحدیثه. وقد أثبتها فی قائمه المصادر والمراجع فی آخر البحث، وفقا للترتیب الألفبائی لشهره المولف. کما حققت وأثبت معظم المصادر والمراجع التی اعتمد علیها سماحه الشیخ الآملی فی حاشیته وتعلیقته، ولکنی لم اعتمد على الطبعات نفسها التی اعتمدها، وانما على الطبعات الحدیثه والأکثر انتشارا وتحقیقا. کما أنی فی بعض الأحیان لم أتمکن من الحصول على المصدر نفسه الذی اعتمد علیه الشیخ الآملی، فتوسلت بمصادر أخرى تحتوی على النصوص نفسها. أخیرا قد یواجه القارئ بعض العلامات کالنجمه (*) فی عبارات الخواجه الطوسی فی متن الرساله، أو النجمتین (**) فی عبارات الشارح الآملی. فالأولى تعنی أنه یوجد حاشیه للشیخ الآملی على عباره الطوسی، والثانیه تعنی أنه یوجد أشعار بالفارسیه للشیخ الآملی أثبتناها کما هی فی ملحق فی آخر البحث.