جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در منابع مختلف اسلامى درباره شخصيت حضرت مسيح و مادر پاك ايشان حضرت مريم عذراء عليهماالسلام مطالب متنوعى آمده كه نشان از جايگاه اين دو شخصيت ارزشمند در دين اسلام دارد. نويسنده در اين کتاب به تنظيم و دسته‌بندى رواياتى كه در اين زمينه در منابع اسلامى، اعم از منابع شيعى و اهل سنت، آمده پرداخته است كه از موضوع ميلاد حضرت مسيح آغاز و با بررسى سيره و اقوال حضرت و نيز جريان عروج آن حضرت به آسمان و نيز نزول ايشان در آخرآلزمان ادامه مى‌يابد. بيشتر رواياتى كه در كتب شيعه و اهل سنت درباره حضرت مسيح(ع) آمده از جهت لفظ و يا لااقل از جهت معنا با هم اشتراك دارند و تنها تفاوت قابل مشاهده، تفاوت در طرق روايات است. با توجه به اين موضوع و با اهتمام به لزوم وحدت بين مسلمانان، مؤلف به گردآورى و تنظيم اين دسته از روايات با استفاده از كتب فريقين پرداخته است. موضوعاتى كه در ابواب مختلف کتاب حاضر بدان‌ها پرداخته شده، عبارتند از: ميلاد عيسى مسيح(ع)، ويژگى‌هاى ظاهرى و اخلاقى وى، اوصياء و حواريان عيسى، بنى اسرائيل(جريان مائده بنى اسرائيل، اختلاف و پراكندگى بنى اسرائيل، غلوّ و گمراهى ايشان و نيز رهبانيت آن‌ها)، رفتن عيسى به آسمان و فرود آمدنش به زمين در آخرالزمان، مسيح در روز قيامت، زهد عيسى(ع)، دعاها و مناجات‌هاى حضرت مسيح، سيره وى در ميان مردم، برخى از آن چه كه از جانب خداوند بر وى وحى گرديده است، پاره‌اى از سخنان گهربار ايشان و در پايان گزيده‌اى از انجيل صحيح و تحريف ناشده.

کتاب درباره مقایسه بین دو رسول بسیار والا مقام یعنی حضرت عیسی ع و حضرت رسول الله ص می باشد و در پی پاسخ به این سوال است که کدام یک افضل از دیگری است و با شواهد و آیات و بینه های بسیاری تاکید می کند که رسول الله افضل از حضرت مسیح ع می باشد.

تفسير فخر رازی، تفسيرى كلامى، نوشتهء فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‏ترين و جامع‏ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجستهء قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است. فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‏هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‏اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى(متوفى ٣٣۴) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است. يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‏اند، عبارت‏اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوهء استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوهء فخر رازى تفسير كرده است. اين اثر شامل سى و دو جلد مى‏باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير {/«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»/} پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى دربارهء مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است. سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم(ص)، صحابه يا تابعين دربارهء آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى(مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‏ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‏هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‏هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است. تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‏اند. ذهبى آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است. هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‏اى نكرده و در وصيتنامه‏اش مى‏نويسد كه هيچ يك از اين روش‏هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند. با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‏اى كلامى دارد، مى‏توان مجموعهء نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر ملاحظه كرد و به يك دورهء كامل از مباحث كلامى دست يافت. برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‏اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن، رؤيت خداوند، عدل الهى، جبر و اختيار و قضا و قدر، حدوث و قدم عالم، اعجاز قرآن، ارادهء خداوند، مفهوم استواى خداوند بر عرش، تجسيم، تثليث، عصمت انبيا، شفاعت پيامبر اكرم،عقيدهء شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد. در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است. از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‏هاى دخيل و غير عربى در قرآن است، همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‏هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است. غلبهء صبغهء كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوهء قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است. گفته مى‏شود كه او در نقل احاديث به شيوه‏اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى،در فضائل سوره‏ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‏كنند، نياورده است. در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‏شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيهء «ن» در سورهء قلم، «ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيهء مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبهء ادبى و نحوى مردود دانسته اس. تفسير فخر رازى با وجود صبغهء كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوهء عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است. از ويژگى‏هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‏كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‏پردازد. عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دورهء جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‏هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‏شود. وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است. توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‏كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‏پردازد و بر صحت آن استدلال مى‏كند. تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‏تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفتهء ابوحيّان غرناطى، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست. ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‏شود. به عقيدهء سيوطى، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‏هاى تفسيرى‏اش بى‏ارتباط با آيات است. ابن خلّكان نيز مى‏گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. عده‏اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‏اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى (متوفى ۶۶۵) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است.

گفتمان آیات قرآن کریم با چینش دقیق دال ها، تألیف بی نظیر عبارت ها و درنتیجه، عمق مدلول ها سبب شده مفسران گوناگون بنا به توان علمی و رویکرد عقیدتی خود، تفسیرهای گوناگونی از آیات ارائه دهند که البته فقط خوانش درستی (تفسیری) پذیرفتنی است که مطابق با روح هدایتگر قرآن صورت گیرد. این نوشتار در نظر دارد با روش توصیفی– تحلیلی، به تحلیل گفتمان آیات نخست (16-32) سورۀ مریم بپردازد که به شخصیت حضرت مریم (س) در تعامل با عرف و عفاف توجه دارد. این مقاله صورت های زبانی و سطوح گوناگون معانی، بافت موقعیتی و سیاق آیات را بررسی می کند و ضمن تأکید بر پیوند تنگاتنگ آیات از لحاظ ساختار متنی می کوشد با بهره از الگوهای تحلیل گفتمان، با استناد به خود آیات و گفتمان مطرح در آنها، به بازکاوی مفاهیم قرآنی بپردازد. این بررسی روشن می سازد سازواره های زبانی این دسته از آیات در عین انسجام ساختاری وموضوعی، براساس فراکارکرد اندیشگانی و بینافردی پایه ریزی شده اند.گفتمان مریم (س) جهت تحقق کنش ایمانی وی در تعامل با عرف و تأکید بر اهمیت حفظ عفاف شکل گرفته است. در گفتمان این بانوی نمونه، عفت و تعامل با عرف محور انسجام بخش عام و سازندۀ صورت های زبانی و جهت دهندۀ کنش های گفتاری آیات محسوب می شوند.

پژوهش حاضر، بررسی رابطۀ ایمان و اخلاق در اندیشۀ سورن کی یرکگور، به عنوان دو حقیقت انکارناپذیر از واقعیت زندگی بشر را دنبال می کند. نگارندگان برای نزدیک شدن به واقعیت آنچه کی یرکگور، فیلسوف ایمان گرای مسیحی، از ایمان مسیحی تفسیر و تشریح می کند، این رابطه را در دو سپهر دینی و اخلاقی، با دقتی فلسفی و با ریشه یابی در محتوای کتاب مقدس دربارۀ برخی آموزه های مسیحیت نظیر تجسد ، کفاره و تثلیث بررسی می کنند. از سوی دیگر، اخلاق را که حیث عملی آن مورد نظر فیلسوف است، در قیاسی تحلیلی با نوع خاصی از ایمان، به عنوان ایمان حقیقی و مورد تأکید فیلسوف قرار می دهند و رابطۀ این دو، ایمان و اخلاق را از آن استنباط می کنند.

موضوع دنیا همواره به عنوان مهم‌ترین دغدغه‌ی انسان در همه‌ی مکاتب و ادیان مطرح بوده است؛ زیرا که برای هر انسانی پس از ورود به دنیا این سوال پیش می‌آید که هدف از خلقت او و زندگی در این دنیا چیست؟ آیا این دنیا بیهوده آفریده شده یا غایتی برای آن متصوّر است؟ اگر هدفی برای دنیا وجود دارد پس انسان چگونه باید در آن زندگی کند و چگونه از فرصتی که برای زندگی به او داده شده استفاده کند تا به آن هدف متعالی دست یابد؟ بنابراین، پاسخ به این سوالات در گرو شناختن صفات دنیا است. از آنجایی که خداوند به عنوان خالق دنیا بهترین معرّف آن می‌باشد از طریق انبیا و اولیای خود خواسته تا دنیا را به انسان بشناساند. حضرت علی (ع) و حضرت عیسی (ع) از جمله‌ی این اولیای خداوند می‌باشند. در کتاب نهج‌البلاغه حضرت علی (ع) از دو بعد مذموم و ممدوح به دنیا می‌نگرند در حالی که در اناجیل چهارگانه چنان که سخنان و نحوه‌ی زندگی حضرت عیسی (ع) نشان می‌دهد ایشان دنیا را مذموم می‌دانند. اما در بر برخی توصیفات دنیا شباهتی‌هایی دارند که از جمله‌ی آن می‌توان به فریب انگیز بودن دنیا، محل گذر بودن و محلّ اندوختن توشه برای سرای آخرت اشاره کرد. در این پژوهش که به روش مقایسه‌ای انجام شده است، می‌کوشیم ضمن اشاره به معانی دنیا در دو کتاب نهج‌البلاغه و اناجیل چهارگانه، خصوصیات دنیا را از دیدگاه حضرت علی (ع) و حضرت عیسی (ع) مورد بررسی قرار داده و اشتراک و افتراق موجود در این دو کتاب را بیان کنیم.

پدیدارشناسی مفهوم وحی و نبوت، انواع و مراتب آن در دین های یهود و مسیحیت، هدف از نبوت انبیای بنی اسرائیل و ظهور عیسی مسیح در کارکرد نبوتی، ملاک هایی که بر اساس آنها صدق یا کذب و اعتبار یا عدم اعتبار دعوت نبی در این دو دین مشخص می شود و مساله مرجعیت نبی در سنت های دینی یهودی و مسیحی، به ترتیب در دو بخش مقاله حاضر بررسی شده است.نویسندگان مقاله حاضر با تاکید بر متن کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، ضمن تلاش برای ارایه روایتی تازه از این مفهوم دینی یهودی و مسیحی و در عین آگاهی از تفاوت های ساختاری میان نبوت یهودی و نبوت مسیحی، بر عنصر واسطگی و طریقیت نبی در هر دو دین تاکید ورزیده و بدین ترتیب کوشیده اند میان برخی اجزای ظاهرا نامتجانس پدیدار یهودی وحی و نبوت با پدیدار مسیحی آن هم در ساختار و هم در کارکرد، تلائمی نسبی بر قرار سازند.

در این پایان نامه سیمای مسیح و مریم(ع) در دو بخش بررسی تطبیقی شده است: بخش اول به بررسی سیمای مریم و مسیح(ع) در قرآن اختصاص یافته و در آن آیات قرآن در زمینه سرگذشت مریم، تولد عیسی، معجزات عیسی و الوهیت او مورد بحث قرار گرفته است. در بخش دوم سیمای مریم و مسیح(ع) در اناجیل اربعه بررسی شده است. حاصل تحقیق این است که میان شخصیت مریم و مسیح(ع) در قرآن و اناجیل اربعه مشابهت های بسیار و تفاوت های اندکی وجود دارد.

حضرت مسیح منجی یهود نامیده می شدند. مژده آمدن این پیامبر اولوالعزم برای قوم یهود، سالها قبل داده شده بود. یهودیان و بنی اسرائیل در دوران سخت قبل از تولد مسیح بی صبرانه منتظر ظهور منجی قوم خود بودند. تولد ایشان متفاوتِ با سایر انسانها ونیز پیامبران دیگر است. تولد ایشان همراه با معجزه ای از جانب پروردگار جهانیان است. ایشان از مادری پاکدامن و عفیف و بدون پدر متولد شدند. به اذن خداوند متعال مریم به منجی یهود باردار شد و برای بدنیا آوردن کودک خود از شهر بیت- المقدس بیرون رفت. گفته شده است محل تولد حضرت مسیح شهر کربلا می باشد. مریم? بعد از فارغ شدن به میان قوم خود بازگشت و در حالی که بنی اسرائیل او را شماتت و سرزنش می کردند حضرت مسیح لب به سخن گشودند و هرگونه اتهام را از مادر گرامیشان دور کردند و به نبوت خود اذعان داشتند. حضرت مریم از ترس پادشاه زمان- هیردوس- به همراه فرزند خویش بیت المقدس را ترک نمود و به مصر رفت و در سن سی سالگی به بیت المقدس بازگشت و به هدایت بنی اسرائیل و دعوت آنان به حق پرداخت. حضرت مسیح از همان آغاز تولد به نبوت رسیده بودند. در احادیث آمده که ایشان از هفت سالگی رسالت خود را شروع نمودند. کتاب مقدس ایشان انجیل است که بر ایشان نازل شده است. حضرت مسیح در طول دوران نبوت خود یارانی را تربیت کرد که به حواریون شهرت پیدا کردند. گروهی از بنی اسرائیل و عالمان آنها که از موج گرایش مردم به حضرت و عمق پیدا کردن عقاید ایشان در بین تمام مردم هراس داشتند نقشه قتل ایشان را کشیدند. اما حضرت مسیح به اذن خداوند از این ماجرا مطلع شدند و خداوند ایشان را در شبی که می خواستند بنی اسرائیل ایشان را به قتل برسانند به آسمان بالا برد و شخصی شبیه به ایشان گشت و بنی- اسرائیل به شبهه افتادند. در احادیث آمده که ایشان در آخرالزمان به همراه مهدی موعود? به زمین باز می گردند و پشت سر ایشان نماز می خوانند و در آن روز همه مسیحیان به ایشان ایمان می آورند. حضرت مسیح در قرآن با صفات و ویژگی هایی یاد شده اند که در این تحقیق به معرفی آنها نیز پرداخته شده است. همچنین سخنان ایشان با بنی اسرائیل و سخنان خداوند با ایشان هم در این تحقیق ذکر شده است. ارائه زندگی نامه حضرت مسیح با استناد به قرآن کریم و بیان ویژگی های ایشان در قرآن کریم باعث شناخت هرچه بهتر و به دور از انحراف ایشان می شود. زیرا قرآن کریم بدون تحریف و کم و زیادی در اختیار ماست و بهترین مفسر آن هم که همانا احادیث می باشند در دسترس ما می باشد. در این کار تحقیقی از کتب روایی نظیر بحارالانوار، اصول و فروع کافی و کتب تاریخی نظیر تاریخ کامل، تاریخ بیهقی و کتاب های تفسیر مانند المیزان، مجمع البیان، تفسیر عیاشی استفاده شده است. روش مورد استفاده در این تحقیق، روش بنیادی و توصیفی است و از طریق بررسی اطلاعات ثبت شده قبلی- روش کتابخانه ای- انجام شده است.

تفسير فخر رازی، تفسيرى كلامى، نوشتهء فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‏ترين و جامع‏ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجستهء قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است. فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‏هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‏اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى(متوفى ٣٣۴) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است. يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‏اند، عبارت‏اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوهء استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوهء فخر رازى تفسير كرده است. اين اثر شامل سى و دو جلد مى‏باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير {/«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»/} پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى دربارهء مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است. سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم(ص)، صحابه يا تابعين دربارهء آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى(مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‏ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‏هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‏هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است. تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‏اند. ذهبى آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است. هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‏اى نكرده و در وصيتنامه‏اش مى‏نويسد كه هيچ يك از اين روش‏هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند. با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‏اى كلامى دارد، مى‏توان مجموعهء نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر ملاحظه كرد و به يك دورهء كامل از مباحث كلامى دست يافت. برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‏اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن، رؤيت خداوند، عدل الهى، جبر و اختيار و قضا و قدر، حدوث و قدم عالم، اعجاز قرآن، ارادهء خداوند، مفهوم استواى خداوند بر عرش، تجسيم، تثليث، عصمت انبيا، شفاعت پيامبر اكرم،عقيدهء شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد. در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است. از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‏هاى دخيل و غير عربى در قرآن است، همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‏هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است. غلبهء صبغهء كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوهء قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است. گفته مى‏شود كه او در نقل احاديث به شيوه‏اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى،در فضائل سوره‏ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‏كنند، نياورده است. در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‏شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيهء «ن» در سورهء قلم، «ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيهء مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبهء ادبى و نحوى مردود دانسته اس. تفسير فخر رازى با وجود صبغهء كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوهء عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است. از ويژگى‏هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‏كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‏پردازد. عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دورهء جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‏هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‏شود. وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است. توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‏كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‏پردازد و بر صحت آن استدلال مى‏كند. تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‏تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفتهء ابوحيّان غرناطى، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست. ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‏شود. به عقيدهء سيوطى، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‏هاى تفسيرى‏اش بى‏ارتباط با آيات است. ابن خلّكان نيز مى‏گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. عده‏اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‏اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى (متوفى ۶۶۵) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است.