جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عارف کامل،حضرت علامه میرزا محمد علی شاه آبادی (سلام‌الله و رضوانه علیه) که از نوادر دوران و نوابغ زمان است و حقیقتاً ایشان را باید مفسر جدی فطرتِ قرآنی دانست،با نظریه ی فطرت خود،مبنای وثیقی در تبیین ارتباط میان کتاب تکوین(انسان) و کتاب تدوین(قرآن) بنا نهادند؛که هم مبتنی بر آموزه‌های قرآنی است و هم از پشتوانه‌ی محکم فلسفی و عقلی برخوردار است،ضمن آن که از صبغه‌ی عرفانی نیز بی‌بهره نیست.این که تمام دین با همه‌ی اصول و فروعش و با فقه و اخلاق و اعتقادیاتش ریشه در فطرت بشری داشته باشد، تنها از نظریه‌ی فطرت علامه شاه آبادی(ره) قابل اصطیاد است. لذا این رساله به تبیین نظریه فطرت ایشان پرداخته و به دیدگاه سایر متفکران در این راستا نیز اشاره‌ای داشته است. در ادامه سعی کرده‌ایم که فطری بودن تمام ارکان و اجزاء دین (توحید، معاد، نبوت و امامت، اخلاق و احکام) را مبتنی بر نظریه فطرت آیت الله شاه آبادی(ره) مورد بحث و بررسی قرار داده و به اثبات برسانیم.همچنین به برخی از نتایج حاصل از این نظریه در حوزه‌های گوناگون دین و اخلاق،به خصوص عینیت دین و فطرت اشاره شده؛ و نگاه و روش خاص ایشان در سیر و سلوک عرفانی با توجه به داستان حضرت خضر(علیه السلام) و حضرت موسی(علیه السلام) مورد بررسی قرار گرفته است.در انتها می‌توان گفت، هدف این رساله آشنایی بیشتر محققین با جامعیت علمی این حکیم بزرگوار و نشان دادن گوشه‌ای از کارکردهای نظریه فطرت ایشان در موضوعات متنوع فلسفه دین و اخلاق بوده است.

مثنوی سیرالعبادالی‌المعاد سفری است تمثیلی که نشانگر کمال انسانی و مدارج سیر روح است . در این سفر، راهنمایی روحانی، روح را همراهی می‌کند و در طی سفر، رسیدن به معاد را به عنوان هدف اصلی به او متذکر می‌شود و می‌گوید که برای رسیدن به این مرحله لازم است که انسان هواهای نفس را مهار کرده، ویژگی‌های انسانی را در خود رشد دهد و وقتی به درجهء کمال و صفای باطن رسید و نفس او کاملا تزکیه شد، ارشاد و راهنمایی مردم را به عهده گیرد. سنایی بعد از بیان این مطالب به مدح ممدوح می‌پردازد و در نهایت او را به عنوان انسان کامل معرفی می‌کند و صفات ممتاز او را برمی‌شمارد. در رسالهء حاضر سعی شده، علاوه بر تصحیح این مثنوی، ابیات آن بطور کامل شرح شود، که این کار با توضیح و شرح کامل لغات و اصطلاحات موجود در آن - که اغلب عرفانی، فلسفی و نجومی است همراه بوده، ضمنا در هر کجا به آیه یا حدیثی و مثلی اشاره داشته، موارد آنها ذکر شده و تلمیحات موجود در ابیات نیز به طور کامل شرح داده شده و در بعضی موارد که مضمون ابیات در دیگر آثار سنایی یا متون نظم و نثر دیگر به نظم رسیده، تا حد لزوم ذکر گردیده است . لازم به ذکر است که شرح قسمت از ابیات براساس نسخه شرح سیرالعبادالی‌المعاد مورخ 674 انجام شده که البته در قسمت توضیحات ، تذکرات مورد نیاز هر بیت اضافه شده و چنانچه شرح شارح ناقص یا نادرست به نظر رسیده، اصلاح شده، بقیه ابیات هم به حدکافی شرح و توضیح داده شده است . همچنین برای شناخت بیشتر موضوع سیرالعباد، مقایسه‌ای بین این اثر و آثار مشابه ایرانی و غیرایرانی (حی‌بن یقظان، مصباح‌الارواح، کمدی الهی، اوپانیشاد ...) شده و موارد مشابه آنها درمقدمهء رساله بیان شده است . تصحیح متن نیز براساس 9 نسخه انجام یافته و تمام موارد اختلاف نسخ ذیل هر صفحه دقیقا نوشته شده، در پایان رساله نیز فهرست‌های لازم(لغات ، آیات ، احادیث ، اعلام، جایها...) افزوده شده‌است .

موضوع آخرت‌شناسی در اسلام مخصوصاً نهج‌البلاغه و دین یهود از جایگاه ویژه و موقعیت ممتازی برخوردار است.در این تألیف به کمک خدا سعی کرده‌ام به شناخت آخرت از دیدگاه درخشان‌ترین و برجسته‌ترین چهره اسلامی بعد از پیامبر اسلام یعنی علی‌بن ابیطالب و مقایسه آن با دین یهود بپردازم. سعی کرده‌ام با توصیه اساتید محترم، آراء و نظریات بیان شده با مراجعه به منابع قدیمی تاریخی ارائه شود و حالت تطبیق با دین یهود داشته باشد.امام علی(ع) در خطبه‌ها و سخنان خود به آخرت و به ضرورت موضوع آخرت و شناخت ویژگی‌های آن بسیار زیاد توجه داشته‌اند و همچنین به بررسی تک تک جزئیات آن پرداخته‌اند. اما دانشمندان و متفکران دین یهود که بازآراء و نظراتشان با همدیگر اختلاف دارد، سعی کرده‌اند به قدر وسع گره‌ای از کار فروبسته این مسأله بگشایند و به این پرسش مهم و سرنوشت ساز پاسخ دهند که آیا واقعاً از پس امروز، فردایی در کار هست یا نه؟ هر چند اعتقاد به این مسأله یکی از اصول عقاید دین آنهاست اما نسبت به دین اسلام، از جزئیات کمتری برخوردار است.

سید علیخان مدنی از عالمان، ادیبان و محدّثان بزرگ شیعه در قرن یازده و دوازده هجری می‌باشد، ایشان آثار بسیاری دارند که «ریاض السالکین» درمیان آثار وی از برجستگی ویژه برخوردار است.مولف در این کتاب ابعاد گسترده صحیفه سجّادیّه یعنی دعاهای جاویدان سیّد السّاجدین زین العابدین علی‌ بن ‌الحسین (علیهما السّلام) را شرح کرده است.شرح سید علیخان آکنده است از نکته‌سنجیها و درنگهای ادبی، علوم قرآنی، تفسیری، حدیثی، کلامی و گاه فقهی، اخلاقی و ... .این پژوهش بر آن است که ضمن گزارش محتوای گسترده ریاض السالکین، روش مولف عالیقدر را در چگونگی تفسیر کلمات امام (علیه السّلام) برنماید.فصل اول، به زندگانی، آثار و میراث والای مولف به اجمال گزارش شده و آن گاه به متن صحیفه از نگاه وی توجه شده است. در فصل دوم با بررسی سند مشهور صحیفه و اینکه مولف ضمن گزارش سند و توجه به سند مشهور‍، بیشتر از هر چیز در انتساب اسناد کتاب به امام، به محتوا و مطالب فاخر و حقایق والای مندرج در آن توجه کرده است.فصل سوم گسترده‌ترین بخش این پژوهش است. در این فصل به بازشناسی مفاهیم واژه‌ها، شرح مفردات، ترکیبات و صناعات ادبی به کار رفته در ریاض السالکین به طور گسترده پرداخته می‌شود.پس از آن به برخی دیدگاه‌های سید علیخان پیرامون علوم قرآنی مانند زیادت و نقصان در قرآن، نزول قرآن بر حروف هفتگانه و ... و تفسیر به رأی در گفتار تفسیری و تعریف صحابه و نظریه عدالت صحابه در بحث‌های حدیثی و مباحث اصول مذهب شیعه (توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد) و برخی مباحث مانند فقهی، اخلاقی، عرفانی و علمی در بخش متفرقات به صورت گذرا به بحث گذاشته شده است.

در این تحقیق برآنیم تا تفسیری تطبیقی از سوره کهف(آیات 1 تا 59) از روایات موجود فریقین در ذیل آیات ارائه دهیم و هدف از آن روشن نمودن نقاط اختلاف و اشتراک بین دو گروه می‌باشد تا معین گردد کدامین مذهب به مباحث معرفت‌شناختی بیشتر پرداخته است.برای این کار علاوه بر منابع مهم فریقین در تفسیر، چه تفاسیر اجتهادی و چه تفاسیر روایی بیشترین بهره را از تفسیر نورالثقلین در روایات شیعه و تفسیر الدرالمنثور در روایات اهل سنت برده‌ایم. همچنین از بسیاری کتب دیگر که ما را در ارائه هر چه بهتر بحث یاری می‌کردند استفاده شده است.تحقیق مورد بحث شامل پنج فصل می‌باشد که فصل اول بیانگر کلیات مورد بحث در تحقیق است، در فصل دوم به تفسیر روایی آیات پرداخته شده است، فصل سوم کار گونه-شناسی روایات را بر عهده دارد تا روشن گردد کدام گونه روایی بیشترین مورد را به خود اختصاص داده است و در فصل چهارم آسیب‌های موجود در روایات شناسایی شده و سعی بر این بوده تا آسیب‌ها به نوعی برطرف گردد و در انتها آموزه‌های هدایتی که از آین آیات به دست می‌آید بیان شده است معارفی که بیشتر درباره مسائل اعتقادی از جمله توحید و معاد می‌باشد.

باور به معاد در اصلاح و ساماندهی اخلاق و رفتار انسانها در تمامی عرصه های زندگی نقش‌آفرینی می‌کند و بدین وسیله انسان، نتایج اصلاح صحیح اعمال خود را با آباد شدن دنیا و آخرتش به دست خواهد آورد. معاد از اصول اسلام است و یک مسلمان باید به آن ایمان داشته باشد و چون مربوط به افعال انسان نیست و از اصول اعتقادی می‌باشد، تقلید در آن صحیح نیست و شخص باید صحت اعتقاد خود را به طور یقینی به دست آورد. دلایل اثبات معادشامل: برهان فطری، حب به بقا، عدل و حکمت الهی وهدفدار بودن خلقت میباشد.اعتقاد به معاد و قیامت، بعد از اعتقاد به توحید، مهم ترین مسئل? دینی و اسلامی است. ایمان به معاد و روز قیامت به اضافه ایمان به خدا ومبدا عالم وجود، حد فاصل بین الاهیان و مادیان است. ایمان به روز قیامت، بدون اینکه شخص قیامت را باور کرده باشد، فایده ندارد.باور توحیدی مستحکم، اعتقاد به قیامت و حسابرسی الهی و اعتقاد به اینکه انسان بازخورد تمام اعمالش را خواهد دید، از لوازم و عوامل باور به معاد محسوب می‌شوند. باور به معاد موجب اصلاح روابط و رفتار انسانها در زمینه‌های مختلف زندگی می‌شود.موانع شکل‌گیری باور معاد در حیطه‌های مختلف همچون:گریز از مسئولیت، باور نکردن قدرت و علم خداوند، میل به آزادی نامحدود، قدرت طلبی و مال‌دوستی ظهور پیدا می‌کند.آثار و نتایج باور معاد در زمینه‌های مختلف خود را نشان می‌دهد:امنیت اجتماعی واقتصادی را موجب می‌شود و زمینه را برای تحقق عدالت در جامعه فراهم می‌کند،اعتمادو روابط عاطفی وحس مسئولیت رامیان تک تک افراد جامعه به نحو احسنت پایه‌ریزی می‌کند و موجبات رشد و آرامش درآن جامعه فراهم می‌شود و بنیان خانواده مستحکم می‌گردد، همچنین در خانواده‌هایی که التزام عملی به اعتقادات و عبادات وجود دارد آرامش روانی، نورانیت درونی و اخلاقی، امیدواری، پیشرفت مادی و معنوی و حس وظیفه‌شناسی نسبت به دیگران بسیار بالاست.

در معنا و مفهوم « ایمان » شاخص قلبی بودن و توام با عمل بودن از اهمیت والایی برخوردار است. لذا باید در نظر داشت که صرف ایمان ظاهری به معاد، مستلزم آثار مثبت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نمی‌باشد. گاهی پیش می‌آید که افراد، علی رغم ایمان به معاد، نسبت به آن دچار غفلت و فراموشی می‌شوند که این مساله ایجاب می‌کند که با موانع یاد معاد مقابله شود. برخی از مهم ترین موانع یاد معاد: آرزوهای طولانی، غفلت، دنیاگرایی و... می‌باشد؛ اما در مقابل، شاخص هایی نیز وجود دارد که می-توان با در نظر گرفتن آنها، همواره به یاد معاد بود؛ از جمله: پرداخت زکات، اقامه‌ی نماز، زنده نگه داشتن یاد مرگ، عبرت از تاریخ، و عقل و... در میان مفاهیم معنوی، هیچ کدام به میزان ایمان به معاد نمی-تواند در سامان دادن جامعه و افراد در ابعاد مختلف، مثمر ثمر واقع شود؛ زیرا خود مفهوم ایمان به خداوند نیز در اثر ترس از عقوبت در سرای آخرت، منجر به آثار مثبت می‌گردد. ایمان به معاد، دارای آثار مثبت فراوانی در عرصه‌های مختلف می‌باشد؛ در بعد فرهنگی: تقویت روحیه‌ی دین پروری، توبه و استغفار از گناهان، عمل‌گرایی به قرآن، دوری از کارهای حرام، تعدیل شهوت و... در بعد اقتصادی: از بین رفتن فاصله‌ی طبقاتی، امنیت اقتصادی، عدم مال دوستی، تقسیم عادلانه‌ی بیت المال، پرهیز از خیانت اقتصادی، توجه به کسب روزی حلال و... در بعد اجتماعی: امتیاز ندادن به خویشاوندان، کوشا بودن در اجرای عدالت، خیر خواهی برای دیگران، همیاری اجتماعی و کمک رساندن به دیگران، و...

آنچه در این مختصر آمده بررسی کوتاهی است که پیرامون موضوع سلام و آثار فردی و اجتماعی آن از دیدگاه قرآن و سنت، با استفاده از آیات و روایات انجام گرفته و در شش فصل تنظیم گردیده. در ابتدا و طرح تحقیق و ضرورت و اهداف آن پرداخته شده و به دنبال آن در فصل اول معنای سلام از نظر لغت اصطلاح قرآنی و کاربردهای سلام مشتقات و الفاظ مشابه سلام و تحیت مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم تاریخچه و پیشینه سلام از زمان خلقت حضرت آدم تا عصر حضرت ابراهیم و پیامبران الهی همچون موسی و عیسی تا عصر پیامبر گرامی اسلام (ص) و عصر امروزی ردیابی شده که تحیت با جمله "سلام علیکم" مرسوم بوده و در ادامه ادای احترام در میان ملل مختلف جهان تحت عناوینی کاربردهای سلام درآسیای قدیم و جدید و... کاربردهای سلام در میان ملل مختلف جهان مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. در فصل سوم و جایگاه و اهمیت سلام در قرآن و سنت پرداخته شده و در ادامه سلام و تحیت را به سه بخش عمده تقسیم نموده است. بخش اول سلام های خداوند متعال به پیامبران الهی در دنیا حکایت می کند و بخش دوم سلام خداوند متعال به پیامبران الهی را در قیامت بیان می کند وبخش سوم سلام های خداوند متعال را بر پیامبران الهی هم در دنیا و آخرت حکایت می کند. در فصل چهارم و پنجم که ریشه اصلی این پژوهش به شمار می رود و آثار سلام در زندگی فردی و اجتماعی پرداخته شده است و با تکیه بر آیات و روایات آثار برای سلام بر شمرده است مانند ابتدای به سلام، تواضع و فروتنی و...و در فصل ششم به آداب سلام پرداخته شده است که در دو مرحله مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است مرحله اول آداب اجتماعی سلام مرحله دوم آداب فقهی سلام و در پایان استفتائاتی از محضر مراجع عظام تقلید درباره حکم مصاحفه مردان با زنان نامحرم، زینت بخش این تحقیق قرار گرفته است.

در این پایان نامه بحث “رجعت” مورد یک بررسی‌ اجمالی‌ قرار گرفته است. در ابتدا مفهوم کلمه “رجعت” از ماده “رجع”, در کتاب‌های لغات مورد بررسی‌ و تحقیق قرار گرفته و سپس به کلماتی‌ اشاره شده که در قرآن و روایات معصومین(ع) اصطلاحا به همین مفهوم " بازگشت به دنیا” بکار برده شده است.پس از بررسی‌ این کلمات در لغات به مفهوم اصطلاحی رجعت پرداخته شده و نظر تنی چند از علماء شیعه در این خصوص بیان شده است.در فصل دوم تاریخچه اعتقاد به رجعت، از زمان پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) و سیر تحول آن‌ در میان مسلمانان مطرح شده و در این بخش سعی شده شرایط فرهنگی‌ و سیاسی جامعه اسلامی در ادوار گذشته در رابطه با این موضوع روشن شود.پس از طرح تاریخچه‌ی موضوع مورد بحث در فصل سوم وارد بحث اصلی‌ که همان اثبات رجعت از منظر آیات قرآنی است شده‌ام.در این فصل تعداد 8 آیه از میان چندین آیه‌ای که علامه مجلسی یا شیخ حر عاملی و یا دانشمندان دیگر در باره این موضوع بیان داشته‌اند، مورد کنکاش قرار می‌دهم و در ملاحظه هر آیه‌، بررسی‌ برخی‌ از مفردات آن‌ آیه و سپس نظرات تفسیری علما شیعه و اهل سنت درباره آنها مي‌اید و بلاخره روایتی از معصومین(ع) که ذیل آیات مذکور به ما رسیده است و مفهوم و تاویل آیه را در خصوص رجعت برای ما روشن می‌سازد، بیان میگردد، همچنین نظرات مخالفین مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.در فصل چهارم روایات رجعت از حیث اعتبار و تواتر مورد تفحص قرار گرفته و نظرات دانشمندان موافق و مخالف در این باره، با توجه به ملاک ارزیابی روایات مطرح شده است.در ادامه این فصل، اکثر روایات رجعت در یک تقسیم بندی، بر اساس موضوعات مطرح شده در آن‌ به چهار بخش تقسیم شده که ذیل هر بخش چند روایت به عنوان نمونه ذکر شده است. در فصل پنجم به مسئله وجود اجماع در “رجعت” پرداخته شده، اتفاق نظر علماء بر مسئله رجعت از دیدگاه علماء سابقین مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و نشانه‌های این اجماع در اسناد و مدارک اسلامی بیان شده است. همینطور در ادامه نظرات مخالفین وجود اجماع بر رجعت از مفسران اهل سنت مورد نقد و بررسی‌ قرار گرفته است.عقل هیچ مانعی برای زنده شدن مردگان پس از مرگ تصور نمیکند و امکان آن‌ را کاملا درک می‌کند، به عبارتی هیچ منع عقلی برای زنده شدن مردگان، نه در فاعلیت فاعل و نه در قابلییت قابل متصور نمي‌باشد. اما عقل از درک ضرورت وقوع آن‌ عاجز است که با بیان مقدمات و تحلیل‌های مختصری این ضرورت هم برایش قابل درک میشود، در این فصل تلاش شده است که پاره‌ای از این مقدمات که لازمه تحقق آنها رجعت به دنیاست را بازگو نمایم.در فصل هفتم به ویژگی‌‌های رجعت پرداخته شده، ویژگی‌‌هایی‌ که در روایت به آن‌ تصریح شده است، ویژگی‌‌هایی‌ از قبیل محدوده‌ی افراد رجعت کننده، زمان رجعت، طول عمر رجعت کنندگان، اختیاری بودن یا اجباری بودن رجعت، نحوه رجعت کردن به دنیا و… رجعت یک واقعه حکیمانه و هدفمند می‌باشد که هدف آن‌ هماهنگ با عقل و ایمان و در راستای تحقق اراده پروردگار عالم و خواست موًمنان می‌باشد. در فصل هشتم این اهداف با تکیه بر آیات و روایات مورد بحث قرار گرفته است. در فصل نهم دیدگاه متکلمن معروف شیعه درباره رجعت مورد بررسی‌ قرار گرفته است. نقطه نظرات فضل بن شاذان به عنوان دانشمندی که در عصر سه امام معصوم حضور داشته و از سرچشمه معارف بهره برده است، شیخ صدوق نماینده مكتب فکری قم در عصر غیبت صغری، شیخ مفید نماینده مکتب فکری بغداد، علامه مجلسی و شیخ حر عاملی دوتن از محدثان مشهوری که برخی‌ آنها را متمایل به اخباری گری می‌دانند و علماء دیگری که هرکدام در زمان خود از چنان جایگاهی برخوردار بودند که پیشوایی شیعه را عهده‌دار بوده و دوست و دشمن حول محور سخن آنها به استناد سازی مي‌پرداختند. در فصل دهم دو ديدگاه متفاوت در باب رجعت كه با نظر مشهور در اين خصوص مغايرت‌هايي دارد شرح و تفصيل داده شده است. اين ديدگاه‌ها نيز با استناد به آيات و براساس برداشت‌هايي است كه صاحبان اين نظريه‌ها از اين آيات و روايات داشته‌اند. علت جداسازي اين دو ديدگاه از نظرات متكلمان معروف شيعه، تفاوت‌هايي است كه در اصول و مباني آنها با نظرات متكلمان وجود داشته و حتي بعضي از مباني آنها توسط اين متكلمان معروف انكار و مذمت شده است. البته بنده در اين بخش در صدد نقد اين نظرات نبوده‌ام و فقط به بيان شرح آنها پرداخته‌ام. در خاتمه نيز در يك جمع‌بندي چهار تعبير متفاوت كه با توجه به آيات و روايات و بعضاً برگرفته از نظرات علما مي‌باشد را از رجعت مطرح كرده و توضيحاتي دربارة آنها داده‌ام.

پژوهش حاضر، به منظور بررسی دلایل تجربی حیات پس از مرگ، انجام گرفته است.بر اساس دیدگاه برخی از اندیشمندان، پذیرش اصلِ حیات پس از مرگ، منوط به اثباتِ بُعدی غیر مادی، در وجود انسان است. با توجه به اهمیتِ مسئله‏ ی حیات پس از مرگ، پژوهش حاضر، در نظر دارد که به بررسی دلایلِ تجربی(پسینی) حیات پس از مرگ بپردازد. پدیده‏ هایی که عموما، به عنوان دلایلِ تجربی حیات پس از مرگ معرفی می ‏شوند عبارتند از: پدیده‏ های فراروان‏شناختی، تجربه‏ ی نزدیک به مرگ و رویدادهای دینی- تاریخى. پژوهش‏ گران حوزه‏ ی دلایلِ تجربی حیات پس از مرگ ادعا می‏کنند که پدیده‏های مذکور، قادرند به صورت تجربی، وجود روح و حیات پس از مرگ را اثبات نمایند. علاوه بر سه پدیده‏ ی فوق، می‏توان استدلال تجربی«انسان معلق در فضا»ی ابن‏سینا و حکایات عرفا از تجربه ‏ی «خلع از بدن» در سنت دینی- عرفانی را، به عنوان دو نمونه ‏ی دیگر دانست. در پژوهش حاضر، ابتدا، به بحث و بررسی، در مورد پنج شاهدِ تجربی یاد شده پرداخته شده است. سپس اشکالات منتقدان، پاسخ‏ های پژوهش‏ گران و نیز، نظریاتی که حقیقت پدیده ‏های مورد بحث را تأیید می‏کند، مورد بررسی قرار گرفت. در خاتمه‏ ی هر فصل، بحثی پیرامون میزانِ تواناییِ دلیل تجربی مورد بحث، جهت اثبات وجودروح و حیات پس از مرگ ارائه شده است. در نهایت با بررسی و مطالعه‏ ی دلایلِ تجربی حیات پس از مرگ، به این نتیجه می‏ رسیم که، پدیده‏ های فراروان‏شناختی، تجربه‏ ی نزدیک به مرگ، رویدادهای دینی- تاریخى، استدلال تجربی «انسان معلق در فضا» و تجربه‏ ی خلع از بدن، هر یک قادرند به صورت تجربی، وجود روح و خاصیت فرامادی آن، و نیز، مسئله‏ ی حیات از پس مرگ را، به صورت نسبی، اثبات نمایند. لازم به ذکر است، در مطالعه ‏ی دلایلِ تجربی، توجه به چند نکته ضروری است: الف- منظور از لفظ «تجربی» که درباره‏ ی پدیده‏ های مورد مطالعه، به کار می‏ رود، به معنای «پسینی» است نه، معنای تجربه هایی که در علوم طبیعی و آزمایشگاهی مورد استفاده قرار می‏گیرد. ب- مسئله‏ ی روح و حیات پس از مرگ، مسائلِ فرامادی هستند. لذا حقیقت این مسائل، به صورت تجربی، تنها تا حدی که ضوابطِ علوم طبیعی اجازه دهند، تبیین می ‏شوند. لذا برای اثبات کامل روح و حیات پس از مرگ، استفاده از برخی پیش فرض‏ های فلسفی و کلامی، لازم است. ج- پدیده‏ های مورد بحث، در شرایط متفاوت رخ می ‏دهند. لذا آزمون‏ های تجربی، معیارِ مناسبی برای سنجش میزان اعتبارِ شواهدِ تجربی و نتایج حاصل از آن نیستند. شایسته است با توجه به متغیر بودن شرایط وقوع پدیده‏ های مذکور، از روش پدیدارشناختی استفاده شود.د- جهت بررسی مسائل مربوط به حیات پس از مرگ و معاد، نداشتن دیدگاه ماتریالیستی از ضروریات است. کلید واژه: معاد، حیات پس از مرگ، دلایل تجربی حیاتِ پس از مرگ، فراروان‏شناسی، تجربه‏ ی نزدیک به مرگ.