جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة» تألیف عالم برجسته شیعه محمد بن محمد نعمان عکبری بغدادی معروف به شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ ق) است. این کتاب یکی از متون کهن کلامی - تاریخی شیعه است که مؤلف در آن به واقعه جنگ جمل، فتنه‌ها، ابهامات و آراء و عقاید مسلمانان نسبت به آن پرداخته است. این کتاب به زبان‌ های فرانسوی و فارسی ترجمه شده است. شیخ مفید این کتاب را به درخواست فردی نگاشته که از او خواسته کتابی درباره جنگ جمل و آراء و عقاید مسلمانان درباره آن واقعه بنویسد. شیخ مفید اعتقاد داشت کتاب‌ هایی که پیش تر درباره جنگ جمل نوشته شده بودند آشفته و پر از اشتباهات فراوان اند و حقیقت در آن‌ ها گم شده است. او این کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است. در بخش اول، این واقعه از جنبه کلامی بررسی شده است و در بخش دوم، به تاریخ آن و گزارش این واقعه پرداخته است.

إیمان أبی طالب، کتابی کلامی به زبان عربی، نوشته شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ هجری) درباره زندگانی ابوطالب و اثبات ایمان وی به رسول خدا (ص) است. شیخ مفید در این کتاب با استدلالات عقلی و نقلی به بررسی ایمان ابوطالب، پدر حضرت علی (ع) پرداخته و به حمایت او از پیامبر اکرم (ص) اشاره دارد. مؤلف در اثبات ایمان ابوطالب، اشعار فراوان او را در مدح پیامبر اسلام (ص) آورده است. شیخ مفید این کتاب را به سبک دیگر تألیفات کلامی خود نوشته است. وی با استدلال به آیات قرآن، روایات پیامبر و ائمه معصومین و همچنین با استدلالهای عقلی و با استناد به اشعار ابوطالب در مدح و ستایش پیامبر اسلام و عملکرد وی در دفاع و حمایت از پیامبر، به معرفی شخصیت و ایمان ابوطالب پرداخته است. این کتاب به دلیل جایگاه و مقام مؤلف آن، به لحاظ تاریخی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و از مصادر کتاب بحارالانوار است.

رسائل فی الغَیبة کتابی به زبان عربی مشتمل بر چهار رساله کوتاه اثر شیخ مفید است. موضوع این کتاب، غیبت امام زمان (ع) و ویژگی های قیام آن حضرت و پاسخ به شبهاتی درباره امامت اوست. مؤلف در این اثر که به صورت پرسش و پاسخ مطرح شده به مسائلی نظیر وجود امام زمان، دلیل غیبت و ظهور امام (ع) پرداخته است. وی در این کتاب، شبهات مخالفان را آورده و به بررسی و پاسخگویی آنها پرداخته است. او در این اثر، با سبکی استدلالی و شیوه ای قابل قبول برای تمام مذاهب اسلامی، وارد بحث شده و نتیجه‌ گیری می‌ کند. شیخ مفید به استناد آیات و روایات از این سؤالات جواب داده و در بیان این پاسخ‌ ها رویکردی کلامی و عقلی داشته است.

این کتاب، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة، تالیف شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، از متکلمین و فقهای بزرگ شیعه (۳۳۶- ۴۱۳ هجری) است. شیخ مفید در این کتاب ثبوت هلال ماه رمضان را بررسی نموده و در آن، ماه رمضان را با دیدن هلال ثابت می‌ داند، که ممکن است هر ماه ۲۹ یا ۳۰ روز باشد؛ به خلاف برخی که آن را فقط ۳۰ روز می‌ دانند. کتاب حاضر بسیار مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفته و در بسیاری از منابع فقهی و روایی و رجالی به آن استناد شده و از آن نقل نموده‌ اند.

«عدم سهو النبي» تأليف شيخ مفيد، ابو عبد الله، محمد بن محمد بن نعمان عكبرى بغدادى است. اين كتاب، به زبان عربى است و به بررسى مسئله سهو النبى (ص) پرداخته است. مسئله سهو النبى، در حقيقت سؤالى است كه آيا پيامبر اسلام، حضرت محمد (ص) مانند ديگر مردم، دچار فراموشى مى‌ گشته و اشتباه و خطا مرتكب مى‌ شده است يا نه؟ اين كتاب، مانند ديگر تأليفات شيخ مفيد، در ميان ديگر تأليفات علماى شيعه، از ارزش و اعتبار والايى برخوردار است و مورد توجه و عنايت علما و انديشمندان جهان اسلام قرار گرفته است. شيخ مفيد، اين كتاب را مانند ديگر كتاب‌ هاى كلامى خود، همراه با استدلال‌ هاى عقلى و شرعى نگاشته است. وى، در اين كتاب، با استدلال به حكم عقل و استناد به آيات قرآن، به بررسى مسئله سهو النبى پرداخته و آن را به عنوان يك نظريه انحرافى عنوان كرده و ردّ نموده است.

کتاب «تصحیح الاعتقاد» در رابطه با مسائل اعتقادی و توسط شیخ مفید نگارش یافته است. کتاب حاضر شرحی بر «الاعتقادات» شیخ صدوق می باشد. مولف در ابتدای کتاب خود مباحثی را در باب صفات خداوند و افعال بندگان مطرح کرده و در ادامه موضوعات گوناگون اعتقادی مانند: جبر و تفویض، اراده و مشیت، قضا و قدر، بدا، وحی، عصمت، غلو، تقیه و دیگر موضوعات عقیدتی را مورد بررسی قرار می دهد.

«اثبات برترى حضرت امیر مؤمنان على بن ابى طالب (ع)»، ترجمه فارسى کتاب تفضیل امیرالمؤمنین على علیه السّلام على جمیع الأنبیاء غیر محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلم، از شیخ مفید است که توسط آقایان على‌رضا بهاردوست و محمدحسین شمسایى صورت گرفته است. این رساله از نظر قدمت تاریخى و نیز شیوه پرداخت، موضوع و قدرت استدلال و متانت برهان داراى امتیازات فراوان و کم مانندى است و مؤلف بزرگوار آن که خود از بلندترین قله‌ هاى معرفت شیعى و تواناترین مرزبان حریم ولایت و توحید در قرن چهارم هجرى است، هدفى را که از نگارش این رساله مد نظر قرار داده با اتکاء به دریاى دانش خود و استمداد از روح مطهرى که قلم را در ابراز شیدایى و شیفتگى نسبت به او به چرخش آورده، به شایستگى ادا نموده است. او محمد بن محمد نعمان ملقّب به شیخ مفید است و کتاب حاضر بخشى از مجموعه رسائل او به شمار مى‌ رود. مسأله تفضیل امیرالمؤمنین على (ع)، یکى از مسائلى است که از قدیم میان متکلمان مسلمان مورد بحث بوده است. این رساله نیز یکى از تألیفاتى است که به این موضوع مى‌ پردازد. شیخ مفید (ره) متکلم بزرگ امامیه در اواخر قرن چهارم و ابتداى قرن پنجم، چندین کتاب در این باره تألیف کرده است که یکى از این تألیفات «رساله تفضیل» مى‌ باشد. این رساله نمودار اعتقاد و باور اکثر متکلمان شیعه است که در آن به اثبات برترى امیرالمؤمنین على (ع) بر همگان به جز حضرت ختمى مرتبت (ص) پرداخته است.

در روایات، از منابع علم امام نوشتاری بنام مصحف فاطمه (س) دانسته شده، که گاه از آن به کتاب نیز تعبیر گردیده است. نگاشته پیش رو با روش متابخانه ای و رویکردی توصیفی و تحلیلی و با نگاهی کلامی در صدد بررسی چیستی و ویژگی های مصحف فاطمه (س) و پاسخ به پرسشهایی است که ابهام را از آن پیراسته می کند. از مجموعه مطالب مطرح شده در رابطه با این موضوع بدست می آید که: سبب تحقق چنین امری، دلداری حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و در حقیقت تجلی روح قدسی حضرت می باشد. اطلاق مصحف بر نوشتار مذکور به معنای بیان محتوای آن نیست، چرا که طبق تصریح روایات این نوشتار مشتمل بر قرآن نمی باشد. نگارنده مصحف، امیرالمومنین (ع) و املا کننده آن جبرئیل بیان گردیده است و محتوای مصحف اخبار و حوادثی گوناگون است.

مقاله حاضر در صدد است به بررسی حد و معیار غلو و تقصیر از نگاه مفید و مجلسی بپردازد. هر دو متکلم موارد مشابهی را به عنوان معیار غلو مطرح کرده اند از جمله اعتقاد به الوهیت معصومین و نبوت امامان، اعتقاد به حلول و اتحاد ذات خداوند با معصومان، یا اعتقاد به اینکه با وجود معرفت امامان، انجام تکالیف شرعی لازم نیست. معیار مشترک تفویض نیز این است که معصومان علیهم السلام (به طور مستقل وهم عرض با خداوند) متصف به صفاتی چون خالقیت، رازقیت و زنده کردن و میراندن شوند. اختلاف نظر این دو در تعیین حد و معیار غلو و تقصیر در مسائلی نظیر علم امام، عصمت از گناه صغیره یا سهو، خلقت متقدم چهارده معصوم، کرامات یا فضایل خارق العاده، شأن و جایگاه ایشان در هستی و امثال آن نمودار می شود است ودامنه این اختلاف باعث می گردد که غالی و مقصر در نظر هریک متفاوت باشد. توجه به این تفاوت ها از آن رو حائز اهمیت است که از نظر فقهی، غالی کافر شمرده می شود و لوازم کفر بر او مترتب می گردد لذا جا دارد که اولا در تعیین حد و ملاکی که عدول از آن غلو (یا تقصیر) شمرده می شود به امور متفق علیه نزدیک و نزدیک تر شد و ثانیاً در کافر خواندن غالیان، به آرایی از این دست که می گوید غلو تنها اگر به انکار (آگاهانه و عمدی) الوهیت و توحید و نبوت منجر شود، موجب کفر خواهد بود توجه نموده، در مسائل اختلافی و جدلی الطرفین و در امور فرعی و جزئی، مطابق حدود و ملاک های شخصی یا حداقلی، افراد را به غلو و تقصیر متهم نکرد.

غلو و تقصیر به عنوان جریان های انحرافی در دین و دینداری شناخته می شود که از دیرباز، آفت بزرگی در فرهنگ اسلامی و به ویژه در فرهنگ شیعه بوده است. امامان معصوم، در زمان حیات خود به طور جدّی با عقاید انحرافی و نادرست غلات و مقصّرین، مبارزه کردند. علمای شیعه نیز با تألیف آثار متعدد کوشیدند معارف حقّه ی اسلامی را از گزند اندیشه های آمیخته با غلو یا تقصیر، حفظ کنند. این پایان نامه درصدد است مسئله غلو و تقصیر را از منظر شیخ صدوق، شیخ مفید و علامه مجلسی بررسی کند و نظرات آنان را تبیین و سپس مقایسه نماید. همچنین تلاش می شود با به دست آوردن ویژگی های پیامبر و امام از منظر افراد مذکور، ملاک های غلو و تقصیر یعنی فراتر و فروتر بودن از حد ویژگی های پیامبر و امام، نزد ایشان مشخص شود. صدوق، مفید و مجلسی این موارد را به عنوان ملاک های غلو بر می شمارند: اعتقاد به الوهیت پیامبر و امامان، نبوت امامان، تفویض امور خلقت و روزی دادن، به پیامبر و امامان، اعتقاد به تناسخ؛ یعنی انتقال روح امام از بدن او به بدن امام دیگر، انکارمرگ پیامبر و امامان و باور به اینکه با وجود معرفت به امام، انجام تکالیف شرعی و عبادات، لازم نیست. صدوق، معتقد به صحت سهوالنبی است و منکرین آن را به غلو متهم می کند. مفید و مجلسی به سهوالنبی اعتقادی ندارند و آن را رد می کنند و معتقدین سهوالنبی را مقصر می دانند. مفید، اعتقاد به خلقت معصومین قبل از آدم علیه السلام را به ملاک های غلو اضافه می- کند. مفید بیش از دو شخصیت دیگر به موضوع تقصیر پرداخته است. مفید، اعتقاد به اینکه ائمه بدون الهام، احکام دینی را نمی دانستند و درحکم دادن به به رأی وظن خود توجه داشتند را جزء اندیشه های مقصّره به حساب می آورد. صدوق درباره ی تقصیر و ملاک های آن سخنی نگفته است اما مجلسی دراین موضوع، با مفید، هم نظر است. مجلسی همچنین، نفی علم ائمه به ماکان و ما یکون را تقصیر در حق امامان می داند.واژگان کلیدی: غلو، تقصیر، صدوق، مفید، مجلسی