جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تقابل دو دیدگاه عرفانی و سلفی در حوزه هستی‌شناسی با تأکید بر دیدگاه دو صاحب نظر صاحب سبک یعنی ابن‌عربی و ابن‌تیمیه از جهاتی چند حائز اهمیت است. تفاوت مبانی نظری اندیشه ابن‌عربی به عنوان مؤسس عرفان نظری و ابن‌تیمیه به عنوان مؤثرترین شخصیت در تفکر سلفی پیش از این در پژوهشی مستقل مورد بحث قرار نگرفته است. تأکید ابن‌عربی بر وحدت وجود و اینکه تنها مصداق وجود حقیقی، خداوند است و سایر موجودات اعم از مجرد و محسوس در واقع مظهر وجود مطلق هستند، کاملاً در برابر اندیشه کثرت‌گرایانه ابن‌تیمیه قرار دارد که به نوعی وجود خداوند را محسوس دانسته و ضمن انکار وجود خارجی مجردات، وجود حق‌تعالی را نیز حس‌شدنی می‌داند. تفاوت‌ دیدگاه هستی‌شناسانه این دو شخصیت در مباحثی چون نوع ‌نگاه به هستی خداوند، وجود و ماهیت، نظریه اعیان ‌ثابته قابل جستجو است. چنانکه در قلمروهای دیگری چون انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی و معادشناسی نیز قابل بررسی و تأمل است. پژوهش پیش‌رو با تکیه بر مهم‌ترین کتاب‌های این دو شخصیت و به روش تحلیلی، زوایایی از تقابل‌ و تضاد مبنایی این دو شخصیت که متعلق به دو مدرسه فکری در جهان اسلام‌اند را می‌نمایاند. هر چند عدم امکان جمع بین این دو دیدگاه از نکات مورد تأکید این تحقیق است، تصریح به پیامدهای این دو گونه باور و اعتقاد، از اهداف این تحقیق نیست. گرچه این امر نیز به‌طور تلویحی فراچنگ خواننده است.

«فرقهسازي درونمذهبي» به عنوان پديدهاي منحصربهفرد در جريان سلفية معاصر، اين مكتب را به مناقشات و چالشهاي عميق عقيدتي و كلامي گرفتار كرده است. بدين روي، پيجويي زمينههاي شكلگيري اين خردهفرقهها، ضرورتي اجتنابناپذير در راستاي تحليل حقيقت جريان سلفيه به شمار ميرود.پرسش اساسي پژوهش حاضر، زمينههاي شكلگيري و چگونگي ظهور و بروز اين خردهفرقهها در بطن جريان سلفيه است. در واكاوي اين پديده، شناسايي ماهيت و مؤلفههاي هر يك از اين فرقههاي مورد بحث و تعيين حدود و ثغور و احياناً همپوشاني فكري و عقيدتي خردهفرقههاي مذكور اهميت دارد.به نظر ميرسد جزمانديشي، انحصارطلبي و جمودگرايي ، عدم تحمل آراي مخالفان، تكفيرمحوري و خشونتطلبيِ تاريخي ائمه سلفيه در اين امر نقش مؤثري ايفا نموده است.

فحص در مكتوبات سيد قطب، تضادهاي عميق وي با قاطبة سلفية سنتي در تبيين مباحثي چون توحيد صفاتي را آشكار ميسازد؛ بهويژه اينكه او در تقابل تام با بنيانهاي توحيدي سلفيها، قائل به جزئيت توحيد حاكميت و تشريع در مفهوم توحيد الوهي است. در اين ميان، نقطة عطف مدعيات سيد قطب به تأكيد وي بر مدخليت عمل در تكفير حاكم بغير ما انزل االله و محكومين وي بازميگردد؛ به گونهاي كه وي بر خلاف قريب به اتفاق انديشمندان فريقين، عدم التزام عملي به احكام الهي را قائم مقام استحلال حكم بغير ما انزل االله پنداشته و به واقع رويكردي تكفيري را رقم زده است. اين نوشتار در راستاي تعليل بيانات تكفيرگرايانة سيد قطب به ناظر بودن بيانات وي بر كفر باطني اشاره كرده؛ به اين معنا كه سيد به اذعان خود، از صدور حكم فقهي براي كفر اعتقادي در بيانات خود ابا داشته و در عين تحفظ بر حقوق اجتماعي و دينيِ فرد ناقض توحيد حاكميت منبعث از اسلام ظاهري وي، او را همچون اهل نفاق باطناً كافر و مستحق عذاب اخروي ميداند. به عبارتي، غايت مورد توجه سيد از طرح مسئله كفر در تشريع صرفاً انذار جوامع اسلامي و غير آنها، از پيامدهاي التزام به كفر حاكميتي بوده و سيد با طرح كفر باطني در عين خطير جلوه دادن عدم التزامبه اين مفهوم، خود را از تكفير معين و ظاهري ناقضان توحيد حاكميتي معاف كرده است.

اعتقاد به توحید لازمه دینداری است، از آنجاکه مساله توحید ذو مراتب است و هر انسانی مطابق با ظرفیت واستعداد خویش از آن بهرمند می‌شود و قسمتی از آن را درک می‌نماید، همواره مورد اختلاف و بحث وگفتگو بوده است به همین دلیل اختلافات بین فرقه‌ها و نحله‌های موجود مذاهب اسلامی نیز نشات گرفته از همین ادراک متفاوت است .اما معیار و مصداق درستی ادراک انسان همان راسخون در علمند که قرآن به آنان اشاره نموده است .آنچه که در نظر مردم درباره توحید ذات متداول شده این است که خدا یک است و دو نیست، اما طبق تعبیر امیرمومنان على «علیه السلام» توحید ذات این است که خدا یکى است و دومى براى او تصور نمى‏شود، یا به تعبیر دیگر: خدا «شبیه و نظیر و مانند» ندارد، نه چیزى به او شبیه است، و نه او به چیزى، چرا که یک وجود بى‏نهایت کامل، داراى چنین صفتى مى‏باشد؛ و این با اعتقاد سلفیه که توحید ذات را با توحید صفات خلط نموده اند کاملا متفاوت است. از آنجاکه پیروان مذاهب و نحله‌ها گوناگون اسلامی از متد و الگوی اعتقادی رهبران خویش تبعیت می‌کنند لازم است توحید ذات از منظر رهبران این فرق مورد بررسی قرار گیرد. وبرای تقلیل اختلاف و یا مرز بندی بین صفوف اعتقادی و روشن شدن حقیقت به بررسی این مهم از دیدگاه شیخ صدوق به عنوان محدث شیعی و ابن خزیمه و ابن تیمیه به عنوان نظریه پردازان سلفی پرداخته شده است .