جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫چکیده و 20 صفحه از متن الکترونیکی در پیوست ها و منابع دیجیتالی قابل رؤیت می باشد

ابن تیمیه برای بیان مطالب جدید و فتواهای بحث برانگیز خود، مجبور بود مفهوم برخی از الفاظ را تغییر دهد و معانی آنها را چنان تعریف کند که از دل این مفاهیم، فتواهای دلخواهش را بر اساس اجتهاد خویش صادر کند. مهم ترین لفظی که مفهوم آن توسط ابن تیمیه تغییر یافت، عبارت است از: تضییق مفهوم سلف، که طبق مبنای او، سلف فقط شامل افرادی است که نزدیک به قرن پیامبر بودند. طبق این نظریه، فقها، علما و دانشمندان خلف پس از سلف، از دایرۀ فهم متون دینی و کتاب مقدس، خارج می شوند و باید طبق فهم سلف، فهم خویش را تصحیح کنند؛ چرا که سلف دارای فهم برترند. در این پژوهش با استناداتی که در ادامه ارائه خواهد شد، اساس مبنایی ابن تیمیه در مفهوم مذکور را به سنجۀ تحلیل می کشانیم و نشان می دهیم که فهم علمای اسلام از این لفظ در طول تاریخ اسلام، دقیق تر از فهم ابن تیمیه بوده و برداشتی که او از این لفظ داشته، ناصواب و بلکه تصرف نادرستی در معناست.

گرچه مسئلهٔ توحید یکی از اصول و مبانی اسلام است ولی تفاسیر مختلفی از آن شده است، به گونه ای که برخی گروه ها با تفسیر افراطی و متعصبانه ای که از توحید دارند فقط خود را توحیدی می خوانند و سایر مسلمانان را مشرک و کافر قلمداد می کنند. گروه سلفیه وهابی، که رهبر فکری شان ابن تیمیه است، و سلفیه جهادی، که نظریه پرداز تفکرات آنها سید قطب است، از این طیف به شمار می روند. این مقاله به بررسی و نقد توحید از دیدگاه آنها پرداخته است و باور دارد که این دو گروه گرچه در مبحث روش شناسی، با یکدیگر موافق اند ولی در حوزهٔ معرفت شناسی سلفیان وهابی ظاهرگرا هستند و سلفیان جهادی قائل به تأویل شده اند. بنابراین، در حوزهٔ معنا شناسی هم با یکدیگر مخالف اند؛ چراکه وهابی ها باید ملتزم به تجسیم شوند، برخلاف قطبی ها که تفسیری متفاوت از صفات خبری خداوند تعالی دارند. بر این اساس، رویکرد سلفیه وهابی در توحید «توحید القبوری» و سلفیه جهادی «توحید القصوری» است.

پرسش از رویکرد فلسفی و معرفتی جریان های ایدئولوژیک و تبیین موضع آنها درباره عقل و ارزشِ معرفت شناختی آن، از دغدغه های موجود و در خور تأمل پژوهشگران در قلمرو فلسفه دین است. اهمیت معرفت شناختی این مسئله درباره جنبش های دینی عمدتاَ به دلیل مفروضاتی، مانند نسبت و جایگاه عناصرِ فاخرِ «نقل» و «عقل»، مسئله «کاشفیت» و «صدق و کذب» در هندسه معرفتی و کار ویژه های آنها در قلمرو معرفتی است. این موضوع اخیراً از آن رو بیشتر دارای اهمیت تلقی می شود که دین افزون بر مبانی و منابع معرفتیِ متمایز از علوم اجتماعیِ حاکم، مبدأ تحولاتی واقع شده است که پیدایش جنبشی جهانی و نیرومند به سود حاکمیت دین و نهضت های دینی را نوید می دهد.در این میان، روند پرشتاب شکل گیری موج جدیدی از جریان های سلفی گری در جهان اسلام، نگارنده را به بازکاوی مبانی نظری و افکار پایه ای گروه ها و جریان هایی در حوزه اسلامی رهنمون گردید که از آغاز ظهور، دین داری پیراسته از خردورزی را وجهه همت خود قرار داده اند. در این مقاله از رهگذر مروری بر مبانی سلفی گری نشان داده می شود که چگونه پاره ای از دعاوی هستی شناختی، انسان شناختی و معرفت شناختی، مبانی ارائه رویکرد خاصی در اسلام گرایی واقعه شده و در نتیجه، به بهانه پاک دینی و اصالت ظاهر نقلف ارزش معرفت شناختی عقل برهانی تخطئه می شود.

فصل الخطاب من كتاب الله و حديث الرسول و كلام العلماء فى مذهب ابن عبدالوهاب، اثر سليمان بن عبدالوهاب، رديه‌اى بر جريان انحرافى محمد بن عبدالوهاب مؤسس وهابيت، كه داراى اهميت زيادى است، زيرا: •

ایده «بلاكیف» نظریه ای است كه دو گرایش اهل حدیث ـ و در ادامه آن ها جریان سلفیه ـ و اشاعره، برای فرار از تشبیه در مباحثِ اسماء و صفات از آن بهره گرفته اند. واژه «بلاكیف» هرچند میان سلفِ از اهل حدیث، حداقلی مطرح شده اما معنا و محتوای آن، بویژه در حل مسئله صفات خبری خداوند بسیار پر بسامد است. ابوالحسن اشعری، به سان احیا گر تفكر اهل حدیث در سده چهارم، و برخی از هواداران تفكر او از همین ایده در حل مشكل تشبیه، استفاده كرده اند. سلفیه هم به دلیل پیروی روشی و محتوایی از سلف، امروزه از این ایده در تبیین دیدگاه خویش در توحید اسماء و صفات خداوند بسیار سود جسته اند. اما آیا بهره برداری جریان های فوق الذكر در حل مشكل تشبیه از این ایده، تا چه اندازه یكسان است؟ این نوشته در صدد است رویكردِ سلف، اشاعره و جریان سلفی گری را نسبت به كاربست ایده «بلاكیف» واكاوی كند.

در نخستین قسمت از این نوشتار، نگاهی اجمالی به جنبشهای اصلاحی در مصر داشتیم که در این رابطه، جنبش اصلاحی جمال الدین اسد آبادی؛ بزرگ مصلح جهان تشیع و شیخ محمد عبده، شاگرد و مرید وی را بررسی کردیم. اینک و در ادامه، این مقاله به بررسی اندیشه های محمدرشید رضا، رویکردهای جنبش اسلامی اخوان المسلمین و همچنین جنبش اصلاحی جماعت المسلمین می پردازد.

---

‫شناخت حدود ورود عقل در قلمرو دين، از مسائل مهم کلامي است، که متکلمان اسلامي نيز به‌صورت جدي، ديدگاه‌هاي خاص خود را در اين زمينه ابراز کرده‌اند. مسأله اصلي پژوهش حاضر پيگيري اين موضوع است که نقش عقل در فهم و اثبات آموزه‌هاي ديني چيست، و نحله‌هاي کلامي مسلمان مانند شيعه، اهل حديث، معتزله، اشاعره، ماتريديه، و سلفيه در اين زمينه چه ديدگاهي دارند؟ با توجه به گستردگي قلمرو تحقيق، از هر فرقه‌اي به ديدگاه يکي از برجسته‌ترين متکلمان آن اکتفا شده است. متکلمان و حکيمان، عقل را در معاني مختلفي استعمال کرده‌اند، از جمله: عقل غريزي، عاقل و معقول، تمامي علوم و معارف، آراي محموده، عقل نظري، عقل عملي، عقل جوهري، و موارد ديگر. معناي مورد نظر در اين پژوهش، همان عقل نظري و عملي مي‌باشد. اهل حديث بر ظواهر متون ديني تأکيد مي‌ورزند، و متکلمين را به‌خاطر بهره‌گيري از عقل براي تفسير متون ديني مذمت مي‌کنند. معتزله پاي عقل را در تمامي امور ديني به ميان کشيده، و قايل به استفاده حداکثري از عقل در مسايل ديني هستند. اما متکلمان شيعي رويکرد يکساني نداشته‌اند، برخي استفاده کمتري از عقل کرده‌اند و برخي بيشتر؛ اما از مجموع آراي آن‌ها نوعي اعتدال و ميانه‌روي در استفاده از عقل استنتاج مي‌شود. اشاعره نقش عقل را بسيار کم‌رنگ کرده‌اند. ماتريديه جزو موافقان دخالت عقل در مباحث کلامي هستند. سلفيه نيز به ظاهر‌گرايي اهل حديث بسيار نزديک مي‌باشند. بر اين اساس مي‌توان گفت که به‌طور کلي نحله‌هاي کلامي اسلامي به دو گرايش موافق و مخالفِ دخالت عقل در قلمرو آموزه‌هاي ديني تقسيم مي‌شوند. اهل حديث و سلفيه از جمله مخالفان محسوب مي‌شوند. اما موافقان دخالت عقل، خود از جهت ميزان دخالت عقل، به گرايش‌هاي افراطي تا گرايش‌هاي حداقلي و معتدل، تقسيم مي‌شوند. معتزله از موافقان افراطي عقل، اشاعره از موافقان حداقلي، و شيعه از موافقان معتدل به‌شمار مي‌روند.

‫اطلاق واژه "سلفيه" از زمان ابن‌تيميه براي روش خاصي به‌کار مي‌رفت که او در پيش گرفته بود. البته ريشه اين رويکرد به انديشه‌هاي احمد بن حنبل بازمي‌گردد، که اکنون نيز با عنوان وهابيت بروز پيدا کرده است. اصول و مباني سلفيه را ظهورگرائي در قرآن، سنت و پيروي از سلف، تقديم نقل بر عقل و تکفير ديگران، دانسته‌اند. توحيد نزد اماميه به‌معناي جاودانگي، يگانگي و بي‌همتايي خداوند است. ولي توحيد نزد سلفيه اين است که چيزي در اموري که مختص به خداست شريک او قرار داده نشود. نزد سلفيه توحيد ربوبي و توحيد اسما و صفات با عنوان توحيد نظري، و توحيد الوهي با عنوان توحيد عملي بيان مي‌شود. مراتب توحيد از ديدگاه اماميه شامل توحيد ذاتي، توحيد صفاتي، توحيد افعالي و توحيد عملي مي‌باشد. از سوي ديگر، اماميه شرک را به‌معناي اعتقاد به موجود مستقل از خدا و در عرض ذات و افعال و صفات او دانسته‌اند؛ اما سلفيه شرک را به‌معناي مساوي قراردادن خدا با مخلوق او در اموري که مختص به ذات اوست، مي‌دانند. همچنين دهري‌گري، پرستش بت، ملائکه و اجرام آسماني، از مصاديق شرک نزد اماميه تلقي مي‌شود. در حالي که سلفيه مواردي همچون دعا نزد غير خدا، درخواست حاجت از اموات، و استفاده از انگشتر يا شبيه آن براي دفع بلا را نيز شرک مي‌دانند. توسل نزد اماميه عبارت است از وسيله قراردادن اولياي الهي براي تقرب به خداوند و رسيدن به حاجت؛ و نزد سلفيه تقرب جستن به‌سوي خدا تنها به سبب اطاعت از خدا ممکن است. همچنين شفاعت نزد اماميه در حقيقت درخواست حاجت از شفيع است، تا او حاجت مشفوع را از خدا طلب نمايد؛ اما نزد سلفيه شفاعت آن است که ديگري را براي جلب نفع و يا دفع ضرر، واسطه قرار دهند. البته درباره جواز توسل و شفاعت، مي‌توان آيات، روايات، سيره اصحاب و سنت الهي را به‌عنوان مستند ارايه کرد.