جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگر منشأ و خاستگاه عرفان و تصوّف اسلامی – ایرانی را با دوران آغازین اسلام مصادف بدانیم، از آن زمان تا قرن های مدیدی، تحوّلات و جریان های مختلفی در آن به منصّه ظهور رسیده است. عرفان و تصوّف درختی است که جریان ها و مکاتب مختلف صوفیانه، چون شاخه های متعدّدی از آن سر برآورده است. افکار و نظریّات گوناگونِ مطرح شده در تصوّف و عرفان را می توان از لحاظ تاریخی ، یا محیط جغرافیایی رایج در آن ، یا به لحاظ دوران رشد و انحطاط و یا به لحاظ مضمون و محتوای غالب بر آثار عرفانی و صوفیانه، تقسیم بندی کرد. آن چه می تواند در ظهور یک جریان جدید در تصوّف موثّر باشد، علاوه بر بینش و عقاید شخصی هر صوفی و عارفی، شرایط محیطی ، فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی نیز می باشد. هر کدام از صوفیه و عرفا با دیدگاه ها و باورهای خاصّ خود به این مشرب عظیم فکری می نگریستند و با همان افکار و عقاید به تعریف اصول و مبانی تصوّف و عرفان می پرداختند. عدّه ای از صوفیه معتقد بودند که طریقت عارفانه باید در چارچوبی که شریعت تعیین کرده است، تعریف شود و هر گونه تخطّی از آن را بدعت می شمردند. عدّه ای نیز چنان بر مذهب و سنّت پافشاری می کردند که تصوّفی را که بر اساس آن مذهب و سنّت خاص نبود، نمی پذیرفتند. این گروه از صوفیان، مذهب و سنّت را از شریعت هم مهمّ تر می دانستند. گروه دیگری از صوفیان هم از آن جوّ خشک و بی روح و ذوق حاکم بر تصوّف، فاصله گرفتند و با دمیدن روح ایرانی در آن، تصوّف را پرشور و رونق کردند. اینان در مخلوقات زیبا به دنبال جمال الهی بودند و عاشقانه و بی هیچ سدّ و مانعی با خداوند ارتباط برقرار می کردند. عدّه ای فیلسوف هم از تصوّف ایرانی و اسلامی سر برآوردند و بدون توجّه به اصول مدوّن و از پیش تعیین شده صوفیان قبلی، مباحث عرفانی را با نگاهی متفاوت مطرح کردند. ظهور و رواج هر جریانی به معنی کنار رفتن مکتب و جریان دیگر نبود و چه بسا که دو یا چند جریان که اختلاف مشرب و طریقه زیادی با هم داشتند، هم زمان در تصوّف جریان داشتند. این مطلب را از همان دوران آغازین تصوّف می توان مشاهده کرد.

اقرار به عنوان مهمترین و نیرومند ترین دلیل در قلمرو دلایل اثباتی ، همواره از جایگاهی خاص و خود ویژه برخوردار بوده ، به طوری که حداقل در امور مدنی ، با وجود اقرار ، حاجتی به ارائه دلایل دیگر در جهت اثبات حقانیت طرف مقابل نخواهد بود. بررسی چیستی و ماهیت اقرار که نتایج و آثار نظری و عملی مهمی را در پی دارد ، ما را وارد بحث هستی شناسی می کند. به دیگر بیان ، درنگ در چیستی اقرار با یافتن شیوه هستی اقرار و حالت پدیداری و وجودی آن ملازمت دارد. تبیین مفهوم اقرار از منظر هستی شناسی عبارت است از یافتن و بررسی و فراجست اقرار در محل ظهور آن. نه فقط قاعده «اقرار العقلا علی انفسهم جایز» به عنوان یک قاعده فقهی- که شیعه و سنی در روایت آن اتفاق دارند- بلکه تعاریف قانون گذار و علمای حقوق که اقرار را اخبار به حقی برای غیر و به ضرر خویش تعریف نموده اند ، تعریفی فارغ از شیوه هستی و حالت وجودی و پدیداری آن است. بنابراین اگر در یک «سند» ، یکی از طرفین بر مدیونیت خویش و حقانیت طرف مقابل ، اذعان نماید ، در یک فرآیند دادرسی ، آن چه مورد استناد قرار می گیرد در حقیقت ، اقرار است نه سند. زیرا منشا التزام ، همان اقرار است و سند ، حالت وجودی و هستی شناختی اقرار محسوب می گردد. همان گونه که اگر یکی از طرفین دعوا در لایحه ایی اقرار نماید ، آن چه مورد استناد قرار می گیرد اقرار است نه لایحه. چنین توجهی ، واجد تأملات و آثاری است که می تواند منشا بحث های گسترده واقع شود.

برای فهم کلام خدا «قرآن» با پدیده ای به نام زبان روبرو هستیم و در این راه می بایست قدم در فضای مباحث زبان شناسی بگذاریم. یکی از رویکردهای زبان شناختی مطالعات قرآنی، «تفسیر ساختاری» قرآن است. ساختار به معنای چارچوب تعیین کننده مناسبات درونی اجزای یک اثر است، به گونه ای که فهم ساخت، جهت فهم عمیق متن، دارای اهمیت است. این رویکرد، بر اساس نظریات ساختارگرایانی همچون یاکوبسن به بررسی سه سطح آوایی، واژگانی و نحوی در اثر می پردازد. تقسیم بندی سوره های قرآن بنابر نظریه «ساختار هندسی سوره ها» که توسط دانشمندان حوزه علوم قرآنی مورد توجه است، این امکان را فراهم خواهد آورد، تا انسجام و ارتباط درون متنی و پس از آن ارتباطات برون متنی سوره ها، نشان داده شود. بر همین اساس می توان ثابت کرد، هر سوره دارای یک هدف اصلی است، که از محورهای فرعی قابل تفکیک است و در عین حالتمام محورها در مسیر هدف سوره با یکدیگر هماهنگ هستند. سوره قمر در این رساله به دلیل وجود تکرار در ساختارها مورد توجه قرار گرفته است و تحلیل آن بر اساس نظریه ساختارگرایانی همچون یاکوبسن با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته است.سوره قمر با یادآوری داستان اقوام پیشین و درهم کوبیدن آنها به دلیل انکار آیات الهی و نادیده گرفتن هشدارها ، به انذار مشرکان پرداخته است. انذار، شکست و هلاکت اقوام سرکش در هر کدام از سطوح ساختاری (آوایی، واژگانی و نحوی) سوره، نمود پیدا کرده است. به این صورت که در سطح آوایی حرکات کشیده به امتداد و استمرار هشدارها در طول تاریخ اشاره دارد. صفت تکریر، با هدف سوره که انذار مشرکان است هماهنگ است. صفات جهر، استعلا، انفتاح، اصمات و قلقله بیشتر از صفات دیگر است. بیشترین تکرار در حرف «الف» می باشد. در سطح نحوی تاکید در عبارات، صفات متعدد، جملات معترضه و... از دیگر موارد بیشتر است. شدت انکار مشرکان، تاکید را می طلبد. در سطح واژگانی اغلب اسم ها معرفه و مفردند که می تواند به خاص بودن عذاب ها و یا تنهایی رسولان الهی در دعوتشان اشاره داشته باشد. در این میان اسم درصد بیشتری را به خود اختصاص داده است. به نظر می رسد، بکار رفتن اسم و ساختارهایی که بر ثبوت و دوام دلالت دارند، مخاطب هشدارهای سوره را به مشرکان محدود نمی داند و هشدارها را در همه زمان ها جاری می سازد.

در میان حکمای مسلمان، شیخ شهاب‌الدین سهروردی نخستین کسی است که با استشهاد و استناد به آیات و روایات، دیدگاه‌های خود را درمسیر نیل به حقیقت اعلی قرار داده است. و زمانی که خود را موفق در کسب حقایق به واسطه‌ی مشاهده‌ی‌ معنوی یافته، آنها را در قالب تمثیل و نیایش درآورده تا تنها اهل معرفت با رمزگشایی و تفکّر عمیق در آنها به معنای اصلی پی ببرند. در این پژوهش با رسیدن به دیدگاه خاص هرمنوتیکی سهروردی، که در حکمت اسلامی با عنوان تفسیر و تأویل از آن یاد می‌شود، به تفسیر و تأویل روایات موجود از ائمه‌ی معصومین و نیایش‌های سهروردی، براساس آثار حکمیِ خودِ سهروردی، و منابعی که وی از آنها بهره برده است پرداخته می‌شود. هدف از این پژوهش، اثبات وجود شواهد روایی برای عقاید حکمیو عرفانی شیخ اشراق و مطابقت نیایش‌های وی با عقاید او است، که در نتیجه، با رسیدن به همسانی شواهد روایی و نیایش‌ها، با عقاید حکمی و ذوقی او، این هدف در موارد بیشتری از عقاید وی بدست می‌آید.

همان گونه که از اسم این رساله پیدا است تاویل از دیدگاه اسماعیلیه و امامیه بررسی شده فصل اول اختصاص دارد به تعریف لغوی و اصطلاحی تاویل، فرق تاویل با تفسیر، موارد استعمال تاویل در قرآن، تعریف محکم و متشابه، آیا راسخین در علم عالم به تاویل قرآن هستند؟ پیشینه تاویل، عوامل پدید آمدن تاویل، تفسیر به رای.در فصل دوم به دیدگاه تاویلی اسماعیلیه پرداخته می شود: ابتدا به فرقه های اسماعیلیه، القاب اسماعیلیه اشاره می شود. سپس عقاید و جهان بینی اسماعیلیه بررسی می گردد و بعد به تاویلات اسماعیلیه: تاویل عددی و غیر عددی آیات و روایات پرداخته می شود و سرانجام به تاویلات اسماعیلیه در فروعات فقهی عملی مثل: وضوء، نماز، صوم، حج، زکواه اشاره می شود و در آخر به تاویل چند روایت اکتفا می شود.فصل سوم مختص به تاویلات امامیه است. که ابتدا در آن به سراغ دیدگاه امامیه رفته و به اصل موضوع یعنی تاویل می پردازد تا ثابت کند که تاویل را از اساس قبول دارند یا خیر سپس عقاید و جهان بینی امامیه را بررسی کرده است. و بعد به تاویل در آیات اشاره می کند: آیات عبادی، اخلاقی،‌ اعتقادی، تاویل آیات به پیامبر(ص) و ائمه(ع) تاویل آیات به امام و شیعیان، تاویل آیات به حضرتم مهدی (عج) و در آخر به تاویل در روایات پرداخته شده است.در فصل چهارم به تطبیق دیدگاه تاوینی اسماعیلیه و امامیه پرداخته می شود: ابتدا تاویل آیات و روایات عددی را بررسی می کنیم سپس به تاویل غیرعددی آنها اشاره می کنیم. و بعد تاویل فروعات فقهی عملی: وضوء، نماز، صوم، حج، زکواه را نقد می کرده و در آخر نقاط مشترک و افتراق هر دو دیدگاه را بیان نموده نتیجه می گیریم.

بررسى مبانى فهم قرآن کریم از منظر شهید صدر مى‌باشد.در این تحقیق که به زبان عربى تحریر یافته، سعى شده راه هاى تفسیر قرآن و مبانى فهم آن از دیدگاه شهید صدر و برخى از دین پژوهان غرب با هم مقایسه شده و مبانى هرمنوتیک غربى مورد نقد و ارزیابى قرار گیرد. نگارنده ضمن تبیین دیدگاه هاى شهید صدر در فهم و تفسیر قرآن به نقد دیدگاه هاى برخى از مستشرقان غربى در این زمینه پرداخته و راه هاى صحیح و غیر صحیح تفسیر و تأویل قرآن کریم را بررسى نموده است. مبادى و روش هاى تفسیر قرآن و مبانى تفسیر موضوعى قرآن از منظر شهید صدر از دیگر مندرجات این رساله مى‌باشد.

لازمه فرایند رشد فکری انسان، وجود معلّمان معنوی منتخب از سوی خالق بشر، متناسب با زمان و مکان پرورش است. برآیند این حقیقت، پدیداری ادیان گوناگون است. گو این‌که مطابق حکم عقل، دین متأخر باید اکمل از دین متقدّم باشد، ولی معمولاً معتقدان هر دین در برابر ادیان جدید نوعی مقاومت نشان داده و بر بقای دین خود اصرار می‌ورزند؛ لذا مسأله گفت‌وگوی ادیان مطرح می‌گردد.قرآن کریم گفت‌وگوی ادیان را بر مبنای برهان‌های عقلی، مواعظ نیک و مجادله احسن مورد توجّه قرار داده و به هم‌زیستی مسالمت‌آمیز ادیان در کنار هم و پرهیز از توهین به معتقدان سایر ادیان، حتّی بت‌پرستان، تصریح فرموده است. هم‌چنین قرآن کریم، ضرورت، اهداف، مبانی، محورها، روش‌ها، شرایط و موانع گفت‌وگوی ادیان را عنوان و تبیین نموده که در متن حاضر به تفصیل ذکر شده است. گفت‌وگوی ادیان نیز بسان هر پدیده، موافقان و مخالفانی دارد؛ که سعی شده است، دیدگاه‌های مختلف آنان تبیین و بررسی گردد و از سوی دیگر رابط? بین ادیان تحت تأثیر پدیده جهانی‌سازی قرار گرفته است؛ که این نوشتار به بررسی آن پرداخته و از این منظر، تنها راه ارتباط میان ادیان را گفت‌وگو دانسته است.

هدف از نگارش این پژوهش، بررسی روش‌های تربیت‌اخلاقی در سیره حضرت‌ابراهیم (7) از منظر قرآن کریم است.بر اساس فرضیه‌ی تحقیق، در قرآن کریم، روش‌های خاصی از جمله روش‌های ایجادی، اصلاحی، و تثبیتی و تقویتی در تربیت‌اخلاقی انسان در ضمن داستان حضرت‌ابراهیم (7) قابل بررسی است. لذا در این پژوهش سعی شده روش‌های موجود را با زندگانی حضرت‌ابراهیم (7) تطبیق داده و اثرات هر کدام از آن‌ها را بر روی مخاطبان بررسی کنیم.مطالب این تحقیق، با مراجعه به کتب تفسیری، اخلاقی، و تربیتی پس از بیان کلیات و مفاهیم، به بررسی روش‌های ایجادی، اصلاحی و تثبیتی و تقویتی در تربیت‌اخلاقی در سیره حضرت‌ابراهیم (7) در قرآن پرداخته است.در روش‌های ایجادی در تربیت‌اخلاقی مخاطبان، که در سیره حضرت‌ابراهیم (7)، بر اساس آیات نورانی کلام الهی، مورد مطالعه قرار گرفته‌است، می‌توان به روش‌هایی مانند: روش الگویی، عبرت‌آموزی، تشویق، انذار و تبشیر، تلقین به نفس، تکریم شخصیت، ارائه نشانه، پرسش، ایجاد عادت و... اشاره کرد. حضرت‌ابراهیم (7)، با استفاده از این روش‌ها، در ایجاد یک رفتار یا صفت تازه‌ی نیک و پسندیده در مخاطبانش، آن‌ها را به سوی تربیتی اخلاقی فراخوانده‌اند.در ادامه، روش‌های اصلاحی در تربیت‌اخلاقی در سیره حضرت‌ابراهیم (7)، مورد بحث قرار گرفت که این روش‌ها عبارت‌اند از: روش موعظه، محاسبه، معاتبه و معاقبه (سرزنش و کیفر دادن)، تغافل (چشم پوشی)، توبه، مقایسه، وعده پاداش، عمل به ضد و تنبیه. حضرت‌ابراهیم (7) برای اصلاح رفتار مخاطبان از این روش‌ها سود جسته‌اند.سپس در پایان روش‌های تقویتی و تثبیتی در تربیت‌اخلاقی که توسط حضرت‌ابراهیم (7) مورد استفاده واقع شده، بررسی؛ و روش‌های اعطای بینش، ابتلاء و امتحان، تمرین و تجربه، مرحله‌ای بیان کردن، تکلیف به قدر وسع و توانایی، فریضه سازی، مواجهه با نتایج اعمال، مجازات به قدر خطا، یادآوری نعمت‌ها، عطا و حرمان، و...از سیره آن حضرت برداشت شده‌است.بر اساس نتایج حاصل از تحقیق، حضرت‌ابراهیم (7)، از هر سه نوع روش ایجادی، اصلاحی، و تثبیتی به صورت‌های مختلف در تربیت‌اخلاقی مخاطبانش بهره برده‌اند، که استفاده ایشان از بعضی روش‌ها به صورت چشمگیرتری بوده، که از جمله آن‌ها می‌توان به روش پرسش اشاره کرد. حضرت در دعوت مخاطبان خود با طرح پرسش‌های مستمر، اندیشه مخاطبان خود را تحریک کرده، تا ضمن ایجاد تزلزل در اعتقادات واهی آنان، زمینه ارائه و پذیرش پیام‌های الهی را فراهم آورد. از این رو می‌توان گفت، شیوه‌ی پرسش از اصلی‌ترین روش‌های دعوت ایشان محسوب می‌گردد.همچنین ایشان قهرمان احتجاج و مجادله احسن با عموم مخاطبان بوده‌اند. رعایت تناسب روش دعوت با ویژگی‌های مخاطبان، رعایت ادب و احترام وافر، و بکارگیری مفاهیم و موضوعات متنوع عواملی هستند که توانسته مجادله‌های ایشان را به نمونه‌هایی از جدال احسن تبدیل نماید.البته در بیشتر مواقع حضرت از چند روش به صورت همزمان استفاده کرده‌اند. مثلا در مناظره با قوم مشرکش، از روش‌های اسوه، تکریم شخصیت، موعظه، مواجهه با نتیجه عمل، اعطای بینش، مقایسه و ... سود برده‌است، تا هم بتوانند رفتار شایسته‌ای را ایجاد کرده و هم رفتارهای ناشایسته آنان را اصلاح نماید و همچنین به تثبیت و تقویت رفتارهای ایجاد شده بپردازد.

حضرت محمد (ص‏) آخرین پیامبر و فرستاده خداوند است. و از جانب خداوند متعال پیام الهی را دریافت نمود تا بشر را به اسلام‏ دعوت کند. پیامبر(ص) در طول تاریخ بزرگترین سرمشق بشریت بوده است؛ زیرا پیش از این که با گفتار خود مربی و راهنمای مردم باشد؛ با رفتار خویش بهترین تربیت کننده و راهبر بود. خاتم پیامبران از برترین و سرآمدترین پیامبران به شمار مى‏رود. از این جهت باید از نظر کمالات نفسانى و ملاکات فضیلت و برترى، بالاتر از همه ی انسانها باشد. زندگانی پیامبر(ص) به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می شود. بعد معنوی شامل ارتباط آن حضرت با خداوند مثل توکل به او، تسلیم و رضا ...و ارتباط با خود مانند مسئولیت پذیری، ایثار ...و هم در بر دارنده ی نحوه ی برخورد و ارتباط آن حضرتبا دیگران مانند صبر و بردباری، عیب پوشی از دیگران و ... است. همه ی این شاخصه ها درسیره ی آن حضرت نمایان است که نشان دهنده ی شخصیت والای پیامبر(ص) است. هدف از این تحقیق این است کهما به شخصیت پیامبر(ص) که نمونه‏ و اسوه ایی کاملو به طور کلی سمبل جهانی و همیشگی برای تمام مردم در همه زمانهاست؛ پی ببریم ...و سیره ی پیامبر (ص) را برای خود در زندگی الگو و سرمشق قرار دهیم؛ تا به سوی حق رهسپار شویم. روشی که در این تحقیق از آن بهره برداری شده است؛ روش توصیفی- تحلیلی است. و با مطالعه احادیث نقل شده از پیامبر اکرم(ص) صورت می گیرد.

مقایسهگزارش های تاریخیتفسیر و تاریخو بررسی تأثيري که گزارش هاي تاريخي تفسير،در تکميل سيره نبوي دارد،مساله اصلي اين پايان نامه است.براي اينکار بررسي اين تاثير در آثار يکي از پيشگامان دو علم تاريخ و تفسير که درهردو رشته صاحب نظر و اثر است،يعني محمد بن جرير طبري ، مورد توجه قرار گرفت. دراين راستاپس ازآشنايي با حيات علمي طبري ، با بررسي کتاب تفسير طبري به نام« جامع البيان في تفسير آي القرآن » وکتاب تاريخ او به نام« تاريخ الامم و الملوک»،حوادثي ازمقطع عصر مکي سيره نبوي که در دو کتاب گزارش شده بود،استخراج و مقايسه شد و در نهايت گزارش هاي تاريخيي که تنها درتفسير طبري در مورد اين مقطع آمده نيز، معرفي گشت.حاصل اينکار علاوه بر نشان دادن حجم مطالبي که تفسير بر گزارش هاي تاريخ در آثارطبري، افزوده ، گزارش نهايي او را نيز از حوادث مهم اين مقطع به روشني آشکار مي کند که آن نيز به بوته نقد تاريخي در آمده است .اين تلاش ما را به اين نتيجه رساندکه اگر چه حوادثي مانند : «برخورد وليد بن مغيره با قرآن» و «عکس العمل ابوجهل به نماز پيامبر» و «آزمودن پيامبر (ص) به کمک يهود» و« اتمام حجت مشرکان مکه »و «تلاش قريش براي فتنه گري در وحي » را تنها در تفسير طبري و نه در تاريخ او مي توان يافت ، اما گزارش هاي تفسيري اختلاف عميقي با گزارش هاي تاريخ ، در حوادث مشترکي که در هرد و کتاب آمده ، ندارد. هرچند که غالبا در گزارش هاي تفسير ، به جزئيات بيشتري پرداخته شده واختلاف روايت هاي موجود در مورد آن حادثه به تفصيل بيان گشته است.بعثت، فترت وحي ، وفات ابوطالب ، مذاکره قريش با ابوطالب، داستان غرانيق،دعوت خويشان،پيشنهاد پرستش متقابل ،برخورد با ابولهب ، فرمان دعوت عمومي،اسراء، ملاقات با جنيان،هجرت به مدينه حوادث تاريخي اين مقطع است که درتفسير و تاريخ طبري به آن پرداخته شده است.