جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مباني فلسفي‌، نظامي از باورداشت‌هاي بنيادي است که بر پژوهش‌، چگونگي اجرا و روش‌هاي آن تأثير مي‌گذارد. مقالة حاضر با هدف تبيين مبناي فلسفي پژوهش ترکيبي تدوين شده است. در پژوهش ترکيبي، از رويکردهاي نظري متفاوت‌، طرح‌هاي متنوع ترکيبي‌، روش‌هاي گوناگون گردآوري و تحليل داده‌ها و منابع گوناگون اطلاعات استفاده مي‌شود. تحليل و استنتاج‌، روش مورد استفاده در اين مقاله بوده است‌. پراگماتيسم اصلي‌ترين مبناي فلسفي پژوهش ترکيبي است. ابزارگرايي و فايده‌گرايي‌، وجه ارتباطي پراگماتيسم با پژوهش ترکيبي‌اند. ابزارگرايي پيامد معرفت‌شناسي پراگماتيسم و فايده‌گرايي، نتيجة ارزش‌شناسي آن است. مقالة حاضر اثر‌پذيري پژوهش ترکيبي از پراگماتيسم و نقد‌هاي مربوط به آن را مورد بررسي قرار داده است.

هدف اصلي اين مقاله بررسي روش‌شناسي اقتصاد اسلامي و توسعة معيارهاي آن با توجه به ساختار منطقي و اصول موضوعة قرآن و سنت است؛ به‌گونه‎اي‌که بتواند تبيين و رهنمود‌هايي در روند عملکرد صحيح نظام اقتصاد اسلامي ارائه دهد. در همين زمينه يکي از پرسش‌هاي اساسي اين حوزه اين است که روش‌شناسي اقتصاد متعارف آيا مي‌تواند در زمينة تحليل و ارزيابي صحيح نظريات اقتصادي به‌کمک اقتصاددان بيايد يا خير؟ به همين دليل، برخي زواياي اين هدف که از طريق بررسي تطبيقي نظريات روش‌شناسي اقتصاد متعارف با روش‌شناسي اقتصاد اسلامي حاصل مي‌شود، مورد بررسي قرار گرفته است. روش مطالعه در اين تحقيق که تطبيقي-انتقادي است، نشان مي‌دهد روش‌شناسي اقتصاد متعارف در مقايسه با رويکرد رقيب خود، هم از لحاظ کارکردي و هم از لحاظ معرفت‌شناسي داراي ضعف‌ها و کاستي‌هاي متعددي است که اين کاستي‌ها، هم از جهت خود محققين اقتصاد متعارف و هم از جهت اقتصاد اسلامي به‌تفصيل بررسي شده‌اند.

در دانش اقتصاد رايج، فرد محور تحليل‌ها و عنصر مؤثر در تبيين پديده‌هاي اقتصادي است. کتاب‌ها و تحقيقات اقتصاد خرد و ساير نظريات اقتصادي بر همين مبنا شکل‌ مي‌گيرد. اين وضعيت به مطالعات اقتصاد خرد اسلامي نيز سرايت کرده است. تحقيق حاضر تلاش دارد با بررسي ادبيات موجود اقتصاد خرد اسلامي و بررسي لوازم و ملزومات ديدگاه‌هاي مطرح در کتاب و سنت، به ديدگاهي قابل استناد به اسلام دربارة واحد تحليل خرد در اقتصاد دست يابد. طبق يافته‌هاي تحقيق، واحد تحليل خرد، آن جزء مفهومي است که قابل تحويل به اجزاي خود نباشد. در علم اقتصاد اسلامي، راه شناخت چنين جزئي، مراجعه به ديدگاه‌ شريعت دربارة روابط مالي است. شواهد متنوع در کتاب و سنت از انتخاب خانواده به‌عنوان واحد تحليل خرد حمايت مي‌کند. آيه‌هاي ‌34 نساء، 18 زخرف، 32، 53 و 59 احزاب و 223 بقره و رواياتي که بر تفاوت‌هاي رواني زن و مرد دلالت دارند، وابستگي روان‌شناختي، اخلاقي و حقوقي رفتارهاي اقتصادي همسران به يکديگر را تثبيت مي‌کند. لازمة پذيرش اين وابستگي، التزام به نقش مؤثر نهاد خانواده، نفي مشابهت و استقلال همسران (زن و مرد) و پذيرش خانواده به‌عنوان واحد خرد مؤثر و پرکاربرد در تحليل‌هاي اقتصادي است.

اين تحقيق با هدف شناسايي نقش خطاپذيري علم حصولي و نقصان توانمندي‌هاي شناختي انسان، در کشف واقعيت‌هاي روان‌شناختي تدوين شده است. روش پژوهش تحليل محتواي کيفي است که با مراجعه به اسناد موجود در منابع روان‌شناسي، به دسته‌بندي و سپس، به تجزيه و تحليل محتوايي پرداخته شد. نتايج پژوهش حاكي از اين است که شناخت‌هاي حاصل از علوم تجربي، که در قلمرو علم حصولي قرار مي‌گيرند، از ويژگي خطاپذيري برخوردار بوده و نقش مهمي در تمام علوم انساني ازجمله روان‌شناسي مي‌تواند ايفا کند. همچنين، نقصان توانمندي‌هاي شناختي انسان، دانشمندان را به کسب شناخت‌هاي بيشتر و دقيق‌تر از ساير منابع رهنمون مي‌کند و اکتفا کردن به دانش بشري، نمي‌تواند انسان را به کشف تمام قانونمندي‌هاي حاکم بر ابعاد مختلف انسان کمک كند. بنابراين، ضرورت راه سوم شناخت يعني (وحي) براي انسان آشكار مي‌گردد.

پاسخ‌گويي به شبهات اعتقادي و دفاع از کيان فکريِ اسلام، همواره کانون توجه انديشمندان اسلامي بوده است. آيت‌الله مصباح که از فيلسوفان و متکلمان برجستة دوران معاصر جهان اسلام است داراي روشي بديع و کارآمد در مواجهه با شبهات ديني و اعتقادي است. در اين مقاله با روشي توصيفي ـ تحليلي به بررسي روش‌شناسي آيت‌الله مصباح در پاسخ به شبهات اعتقادي مي‌پردازيم. بدين منظور، پس از معناشناسي شبهه و تبيين اهميت پاسخ به شبهات، به تحليل مراحل هفتگانة آن پرداخته و روش مورد بحث را بر مسئلة حقوق زن تطبيق مي‌کنيم. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که با گذر از مراحل فهم شبهه با قطع‌نظر از حب و بغض، تقرير و تحليل دقيق شبهه، تبارشناسي شبهات، توجه به منشأ و علل پيدايش شبهه، توجه به پيامدهاي شبهه، نقد ادله و مدعا و تبديل تهديد به فرصت، مي‌توان از ظرفيت عقلانيت فکر شيعي در رويارويي با شبهات، بيشترين بهره را برد و به درک عميق‌تر لايه‌هاي ژرف معارف اسلامي دست يافت.

هدف پژوهش، تبيين و تحليل روش‌شناسي پژوهش‌هاي آميخته، رويکردي نو، کاربردي و ارزشمند در يک بازآرايي فرا‌تحليلي است. پژوهشگران در جريان پژوهشي، بسياري اوقات از روش کمّي استفاده مي‌کنند؛ گاهي هم از روش کيفي. اما گاهي اوقات، ترکيبي از روش کمّي و کيفي را مورد استفاده قرار مي‌دهند. به اين پژوهش‌ها، روش پژوهش «آميخته» گفته مي‌شود. روش اين پژوهش، کيفي ـ فراتحليلي (آميخته) است. سه نوع روش پژوهش آميخته وجود دارد: پژوهش درهم‌تنيده، پژوهش اکتشافي و پژوهش تشريحي (تبييني). در اين پژوهش، به بررسي پيشينة روش آميخته و تعريف و تبيين جايگاه آن در مقايسه با ساير روش‌ها پرداخته و استحقاق و محدوديت‌هاي اين روش پژوهشي، مورد بازكاوي قرار گرفت.

واسازي يکي از رويکردهاي نوين در عرصة روش‌هاي کيفي پژوهش است که کاربست‌هاي فراواني در علوم گوناگون داشته است. اين رويکرد کيفي، ضمن به‌کارگيري انتقاد بنيادين در خوانش متن‌ها و بررسي پديده‌هاي گوناگون، روابط ناعادلانه و سلسله‌مراتبي ميان مفاهيم و پديده‌ها را نشان مي‌دهد و زمينه‌اي براي ارتباط دوسويه و عادلانه‌تر را فراهم مي‌کند. اين روش پژوهشي، چگونگي کاربست انديشه‌هاي فلسفي و ورود آنها به عرصه پژوهش‌هاي کيفي را نشان مي‌دهد. «واسازي» را مي‌توان به‌عنوان روشي کيفي براي بررسي پديده‌ها و مفاهيم مختلف به‌کار گرفت. اين پژوهش، واسازي را براي بررسي اهداف تربيتي مدنظر قرار داده، تعيين اين اهداف را با نگاه به ضرورت‌هاي واسازي مورد تحليل قرار مي‌دهند. کاربست اين ديدگاه در موضوعات آموزشي و تعيين اهداف تربيتي بيانگر اين است که اهداف تربيتي تعيين‌شده براي نظام آموزشي بايد ناظر بر عدالت بوده و عناصر فراموش‌شده و حاشيه‌اي هر جامعه را مدنظر قرار دهند. همچنين پرورش تفکر انتقادي بايد در رأس برنامه‌ها و اهداف تربيتي قرار گيرد. بايد توازن ميان اهداف حفظ شده و اين اهداف در نسبتي منطقي و موجه با هم قرار گيرند و از شکل‌گيري روابط سلسله‌مراتبي سخت و تغيير‌ناپذير ميان آنان جلوگيري شود. در نهايت، مي‌توان به ضرورت به‌کارگيري زبان هنري و ادبي در امور آموزشي و تهيه محتوا اشاره کرد و اهداف تربيتي را ناظر بر اين اصل تهيه کرد تا رسيدن به آنها راحت‌تر شود و با به‌کارگيري زيبايي‌ها و جذابيت‌هاي ادبي و هنري، آموزش را جذاب‌تر و پذيرفتني‌تر کرد تا ميزان تحقق اهداف نزد دانش‌آموزان و معلمان بيشتر شود.

فهم صحيح از هر علمي، نيازمند روش‌شناسي است؛ روش‌ها هستند که موجب تحولات اساسي در علوم مي‌شوند؛ ازجملة آنها پوزيتيويسم است که تجربه‌گرايي را به‌عنوان يگانه رهيافت در علوم معرفي مي‌کند. اين پژوهش، ضمن توضيح اجمالي رهيافت پوزيتيويسم، سير تطورات دانش سياسي و چگونگي تأثير پوزيتيويسم بر آن را در سده‌هاي مختلف، مورد بررسي قرار داده است. هرچند محققان اين عرصه، تأثيرات اين رهيافت را متذکر شده‌اند، اما مستندسازي آن در گرايش‌هاي گوناگون دانش سياسي شامل فلسفة سياسي، جامعه‌شناسي سياسي، روابط بين‌الملل و نيز مسائل ايران، ابداعي است که در اين مقاله صورت گرفته است. به نظر مي‌رسد، تجربه‌گرايي و پوزيتيويسم رويکرد فلسفي در سياست را کنار زد و مدعي هستند كه علوم انساني و ازجملة علم سياست، بايد با روش علوم طبيعي مورد مطالعه قرار گيرند. از‌اين‌رو، چندين قرن اين رهيافت بر علوم سيطره داشته است. اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي، تطورات و تأثيرات پوزيتيويسم بر گرايشات مذکور دانش سياسي را براساس داده‌هاي مستند، توصيف مي‌کند.

در دهه‌هاي اخير، چرخش پژوهش‌هاي اجتماعي از روش‌هاي کمي، به روش‌هاي کيفي و رويکردهاي تفسيري‌، اهميت رويکرد کيفي در تحقيقات اجتماعي را دوچندان کرده است. اقدام‌پژوهي، از جمله روش‌هاي کيفي است که در جست‌‌وجوي دانش، تغيير و بهبود عملکرد است. اين روش از جمله روش‌هايي است که فمينيست‌ براي به چالش کشيدن بحث نابرابري‌ جنسيتي و انتقاد از روش‌هاي رايج توليد دانش مردانه، براي انجام تحقيقات خود از آن استفاده مي‌کنند. اما با توجه به اينکه روش‌شناسي‌ها هرگز خنثي نيستند و در واقع مبتني بر مباني و اصول فلسفي پارادايم‌هاي علمي هستند، فهم اين نوع اقدام‌پژوهي، بدون فهم مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي پارادايم فمينيسم امکان‌پذير نيست. بنابراين، هدف اين پژوهش بررسي مباني فلسفي ‌‌‌‌‌‌اقدام‌پژوهي فمينيستي است که با استفاده از روش توصيفي - تحليلي به پرسش‌هايي از اين قبيل مي‌پردازد که اقدام‌پژوهي فمينيستي چيست؟ ويژگي‌هاي آن کدام است؟ و مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي آن کدامند ؟ يافته‌هاي تحقيق حاکي از اين است که مباني فلسفي اين روش، در نقد مباني فلسفي پوزيتويسم شکل گرفته است که آن مباني نيز به صورت منطقي، روش‌هاي خاصي مانند روش‌هاي کمي و آزمايشي را اقتضا مي‌کند. اما فمينيست‌ها اين مباني را به چالش مي‌کشانند و بديل‌هاي فلسفي ديگري را ارائه مي‌کنند که روش اقدام‌پژوهي فمينيستي نيز منطقاً زائيدة همان مباني فلسفي است.