جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مباني روش‌شناختي اقتصاد متعارف يکي از علل اصلي شکست سياست‌هاي اقتصاد متعارف و غلبة بحران اقتصادي سال 2008 ذکر شده است. يکي از دلايل چنين وضعيتي عدم تببين صحيح چارچوب و مباني روش‌شناسي اقتصاد متعارف و بيزاري مداوم از گفتمان روش‌شناختي توسط بيشتر اقتصاددانان متعارف بوده است. اين مقاله درصدد است ضمن تبيين چارچوب و دلالت‌هاي روش‌شناسي اقتصاد متعارف، برخي از دلالت‌هاي اين روش‌شناسي در چارچوب اقتصاد اسلامي را نيز تبيين و بررسي کند. همچنين براي پرهيز از پراکندگي مباحث، رويکرد بررسي روش‌شناسي اقتصاد متعارف و برخي دلالت‌هاي آن در چارچوب روش‌شناسي اقتصاد اسلامي، به دو رويکرد روش‌شناسي اقتصاد تجربي و ابطال‌گرايي محدود شده است. نتايج اين پژوهش که با استفاده از روش توصيفي‌ ـ تحليلي ـ انتقادي انجام شده است نشان مي‌دهد، اگرچه روش‌شناسي اقتصاد متعارف داراي نقص‌هاي فني و ساختاري متعددي است، اما درعين‌حال نکات ارزشمندي در زمينة نحوة نظريه‌پردازي در اقتصاد دارد که مي‌تواند براي روش‌شناسي در چارچوب اقتصاد ايران حائز اهميت باشد.

مفهوم‌شناسي اصطلاحات ديني يکي از مسائل بنياديني است که کاميابي بسياري از پژوهش‌هاي مرتبط، در گرو درستي و اعتبار آنهاست. يکي از واژگاني که به‌رغم بيان معاني و تعاريف گوناگون همچنان از فقدان يک مفهوم‌شناسي جامع و دقيق رنج مي‌برد، واژة سيره است. اين اصطلاح که حضور پر‌رنگي در سيره‌پژوهي معاصر دارد، از جهات متعددي همچون رابطه با سنت، اشتمال بر قول و اشتراطِ تکرار، مورد سؤال و ابهام قرار گرفته است. از‌اين‌رو، پژوهش حاضر با تکيه بر مطالعات شيعي و از طريق سامان‌دهي يافته‌هاي پيشين و رفع ابهامات باقي‌‌مانده، پاسخي در‌خور دربارة چيستي و ماهيت اين اصطلاح ديني ارائه کرده است. نتيجة حاصل از تحقيق نشان مي‌دهد که سه مؤلفۀ فعل، روش و استمرار، جزء عناصر اصلي سيره هستند و در شکل‌گيري مفهوم سيره و تمييز آن از مفاهيم همسو تأثير بسزايي دارند.

قرآن کريم کتاب هدايت و دربردارندة تمام دستورالعمل‌هاي موردنياز انسان براي دستيابي به سعادت فردي و اجتماعي است. استفاده از روش و ابزار صحيح، شرط لازم رسيدن به فهم درست و جامع از اين دستورالعمل‌هاست. بهره‌گيري از قرائن موجود در کلام، اعم از پيوسته و ناپيوسته، ازجمله روش‌هاي عام تفسير در روش تفسيري قرآن به قرآن است. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد است تا نقش بهره‌گيري از قرائن را در تفسير قرآن به قرآن آيات اخلاق اجتماعي از نگاه مفسر بزرگ جهان اسلام، علامه طباطبائي استخراج و تبيين کند. نتايج تحقيق نشان مي‌دهد كه علامه طباطبائي در کنار بهره‌گيري از سياق به‌عنوان تنها قرينة پيوستة لفظي در روش تفسيري قرآن به قرآن، از قرائن پيوستة غيرلفظي و ناپيوستة کلام نيز در تفسير آيات اخلاق اجتماعي بهره برده است.

نشانه‌‌شناسي، يک روش پژوهش کيفي است كه به بررسي انواع نشانه‌ها، تعبير آنها و قواعد حاکم بر نشانه‌ها مي‌پردازد و ابزاري پژوهشي براي فهم حقيقت پنهان در پس علائم، رموز و نشانه‌ها و نمادهاست. اهميت اين تحليل به گونه‌اي است که برخي نشانه‌شناسان ادعا مي‌کنند مي‌توان همه ‌چيز را تحليل معنا‌شناسانه کرد؛ معنا‌شناسي از نظر آنان ملکه علوم تفسيري محسوب مي‌شود؛ يعني شاه‌کليدي است که با کمک آن، معني همة امور ريزودرشت دنيا براي ما روشن مي‌‌شود. نشانه‌شناسي کمک مي‌کند تا افراد دنياي اطراف خود را به‌واسطة نشانه‌ها، درک و نظام‌هاي نشانه‌اي رمزگذاري شوند و افراد از طريق اين نشانه‌ها، با جهان پيرامون خود رابطه برقرار کنند. در اين پژوهش، با هدف ترکيب نتايج پژوهش‌هاي انجام‌شده در زمينة روش‌شناسي تحليل نشانه‌شناختي، با استفاده از روش فرا‌تحليل انجام ‌شده است. اين پژوهش با فرايند مشخص، ابتدا تاريخچة پيدايش اصول، تکنيک و نظريه‌هاي اين روش و در ادامه، با مقايسه اين مباحث با ساير مقالات موردنظر در اين زمينه از طريق رويکرد فرا‌تحليل، سعي در ارائة فرايندي به‌روزشده از روش‌شناسي تحليل نشا‌نه‌شناختي دارد.

مفهوم «واسازي» يكي از مفاهيم اساسي فلسفة علم و معرفت‌شناسي معاصر و رويکردي نوين در عرصة روش‌هاي کيفي است که کاربست‌هاي فراواني در علوم گوناگون دارد و مي‌توان آن‌ را به‌‌عنوان روشي کيفي براي بررسي پديده‌ها و مفاهيم مختلف به‌ کار گرفت. معمولاً واسازي را نقد ساختارشکنانه يا شالوده‌شکنانة متون فلسفي به‌حساب مي‌آورند و در ترجمه‌هاي فارسي اين اصطلاح، «دريدا» نيز ديده مي‌شود. اين‌گونه دريافت، با اينکه بخشي از حقيقت را بيان مي‌کند، اما از بيان بخش مهم‌تر حقيقت غافل است. واسازي، ضمن به‌کارگيري انتقاد بنيادين در خوانش متن‌ها و بررسي پديده‌هاي گوناگون، روابط ناعادلانه و سلسله‌مراتبي ميان مفاهيم و پديده‌ها را نشان مي‌دهد و زمينه‌اي براي ارتباط دوسويه و عادلانه‌تر را فراهم مي‌کند. با توجه به رويكرد علوم انساني ـ اجتماعي به روش‌هاي كيفي پژوهش و نيز جايگاه ويژة روش كيفي واسازي، در اين مقالـه، ابتـدا تعريف و سپس پيشـينة روش وا‌سازي، اهداف واسازي و تبيين جايگاه آن در ميان ساير روش‌هاي تحقيق، و نقد روش واسازي بيان و در ادامه، اين ادعا مطرح مي‌شود که واسازي تنها داراي وجه منفي نيست و وجه ايجابي قدرتمندي نيز در آن وجود دارد. در نهايت به اين نتيجه خواهيم رسيد که عمل واسازي، نظريه‌اي مربوط به متون و بي‌ارتباط با واقعيت بيروني نيست، بلکه رويکردي استراتژيک به پژوهش دارد. دانش واسازانه رويکرد عملي ما به پژوهش و استراتژي پژوهش‌هاي کيفي را تغيير مي‌دهد.

يکي از عارفان و مفسران غرب اسلامي در سدۀ ششم هجري، ابن‌برجان اندلسي است. تفسير مختصر او، «ايضاح‌الحکمة بأحکام‌العبرة» نام دارد. هدف اين پژوهش بررسي روش تفسيري ابن‌برجان در اين تفسير است. روش اين پژوهش، اسنادي، توصيفي ـ تحليلي و بر مبناي مباحث روش‌شناسيِ تفسير قرآن است. يافته‌ها حاکي از اين است که ايضاح‌الحکمه يک تفسير ترتيبي گزينشي است که مي‌تواند به‌عنوان يک تفسير عرفاني و واعظانه به‌شمار آيد. هدف ابن‌برجان موعظۀ مخاطب و هدايت او به شهود عالم غيب به‌واسطۀ عبرت است. منظور ابن‌برجان از عبرت، فرايند رسيدن به عالم غيب از طريق تأمل بر اعماق آيات قرآن و پديده‌هاي طبيعت و همچنين معارف و آگاهي‌هاي نهفته در اين آيات است. ابن‌برجان به قرينه‌هاي فهم آيات، خواه قراين پيوسته و ناپيوستة لفظي، ازجمله آيات قرآن و احاديث، و خواه قراين غير‌لفظي توجه دارد؛ اما شايد بتوان گفت که بيشتر از روش‌ قرآن به قرآن استفاده مي‌کند؛ اگرچه به احاديث نيز توجه دارد. افزون بر اين، او در توضيح معناي آيات، از کتاب‌هاي عهدين و اشعار نيز بهره ‌برده است.

مقالة حاضر با رويکردي مسئله‌محورانه و با توصيف و تحليل روش‌شناسي خردورزي به‌دنبال خردورزي‌اي درست، اصولي و براساس يک اصطلاح، اسلامي است. روشن است که بدون بحث دربارة روش شناخت در خردورزي، ابزار خردورزي و مباني خردورزي نمي‌توان از روش‌شناسي خردورزي سخن به ‌ميان آورد؛ زيرا شناخت روش زماني معناي دارد که اولاً راه شناخت معلوم باشد؛ ثانياً ابزار شناخت نيز مشخص باشد؛ ثالثاً با توجه به اينکه ممکن نيست روش بدون داشتن پيش‌فرض و مباني به ‌کار گرفته شود، بايد در روش‌شناسي از مباني خردورزي نيز بحث نمود. پژوهش حاضر نشان مي‌دهد که خردورزي در انواع روش‌هاي تحقيق وجود دارد؛ هم در روش تعقلي، هم در روش تجربي و هم در روش نقلي و تاريخي. ابزار خردورزي منطق است که در سه قسمت مفاهيم و تعاريف، گزاره‌ها و قضايا، قياس و استدلال هويداست. مباني خردورزي در مبناي معرفت‌شناختي (امکان شناخت، و عدم انحصار شناخت در محسوسات)، هستي‌شناختي (رئاليسم، و انقسام موجود به مادي و مجرد) و انسان‌شناختي (دوبعدي بودن، اختيار، کرامت و خلافت الهيِ انسان) قابل بحث است.

تحليل گفتمان به‌عنوان يک رويکرد کيفي، به‌دليل نقشي که در کشف نهفته‌ها و امور ذهني دارد، جايگاه مهمي در بسياري از پژوهش‌هاي اجتماعي يافته است. ازاين‌رو با توجه به اهميت تحليل گفتمان تحقيقات اجتماعي،اين مقاله به بررسي روش‌شناسي تحليل گفتمان، مي‌پردازد. تحليل گفتمان تکنيکي است که در مطالعة متون، رسانه‌ها، فرهنگ‌ها، علوم سياست، اجتماع و مواردي مانند آن کاربرد دارد و براي کشف معناي به‌کار‌رفته در متن يا سخن تلاش مي‌کند. تمرکز تحليل گفتمان بر گفت‌وگو (زبان نوشتاري يا گفتاري) است و هدف اصلي مورد توجه آن، رفتار اجتماعي نهفته در گفت‌و‌گو مي باشد. به عبارت ديگر، در تحليل گفتمان به‌صورت مستقيم به مقاصد و انگيزه‌هاي افراد در گفت‌وگو کاري ندارد؛ بلکه به‌دنبال آن است که مقوله‌ها، عقيده‌ها، بينش‌ها و نقش‌ها را در درون خود متن مشخص کند. اين مقاله با رويکرد تحليلي و اسنادي، ابتدا به واژه‌شناسي پژوهش تحليل گفتمان مي‌پردازد. سپس به بررسي مباني فلسفي، تاريخچة پيدايش و مهم‌ترين اهداف آن و در ادامه، به نقدهاي آن پرداخته شده است.

پيشرفت در هر زمينه از علم، حاصل بهره‌گيري از پژوهش‌هاي نظام‌مند است. پژوهش کيفي ريشه در رشته‌هاي متعدد علمي دارد. اين رشته‌ها، نه‌تنها شامل علوم اجتماعي مانند مردم‌شناسي، جامعه‌شناسي و روان‌شناسي هستند، بلکه علوم انساني مانند هنر، ادبيات، فلسفه و حتي تحقيق‌هاي بين‌رشته‌اي را نيز در‌برمي‌گيرند. با آغاز قرن بيستم و تکثر روش‌هاي پژوهش، اين قاعده مورد دقت‌نظر قرار گرفت که براي انجام درست يک پژوهش، بايد از روش صحيح و متناسب با آن استفاده کرد. روش دلالت‌پژوهي به‌عنوان يکي از روش‌هاي کيفي، مناسب انجام پژوهش‌هايي اسـت کـه در آن پـژوهشگر قصـد دارد از سهم عاريه‌اي يک‌رشته، مکتب، فلسفه، نحلـة مطالعـاتي، نظريه، مدل و يا يک ايدة عام بهره گرفته، و گاهي رهنمودهـاي اوليـه‌اي را بـراي رشـته يا حوزة مطالعاتي يا موضوع مطالعاتي خود ارائه نمايد. آشنايي پژوهشگر با شيوه‌هاي پژوهش کيفي به‌طور خاص و بعضاً کمـّي، بـراي موفقيـت در اين روش‌شناسي ضروري است. هدف اين مقاله، پرداختن به روش‌شناسـي دلالت‌پژوهي، اهميت و ضرورت، معرفي و چگونگي اجراي اين روش است.

آيت‌الله مصباح معناشناسي مفاهيم اخلاقي را وظيفة فيلسوف مي‌داند. معناشناسي به ارتباط الفاظ و مفاهيم، که از کارکردهاي لغت‌شناسان است، نمي‌پردازد، بلکه منظور از «معناشناسي اخلاق» بررسي و ارائه تعريفي از مفاهيم است که براي تبيين حقيقت و تعيين قلمروي محکي مفاهيم اخلاقي به کار مي‌رود. فلاسفة اخلاق در بسياري از معاني مفاهيم اخلاقي اختلاف‌نظر دارند که اين اختلاف ريشه در روش آنها دارد. اين تحقيق، به روش تحليلي و با استفاده از تبيين‌هاي عقلاني، به روش فهم معناي مفاهيم اخلاقي نزد آيت‌الله مصباح مي‌پردازد. روش مراجعه به مصداق، امر آمر، عرف، شهود و عقل از روش‌هاي کسب معنا براي مفاهيم اخلاقي شمرده شده است. مفاهيم اخلاقي نزد آيت‌الله مصباح، از سنخ مفاهيم فلسفي هستند. ازاين‌رو، بايد مانند مفاهيم فلسفي معناشناسي شوند. اين مفاهيم، با توجه به روش مقايسه ميان واقعيات و انتزاع معنا و ويژگي خاصي که مناسب هدف بحث است، فهميده مي‌شوند. برخي از مزاياي اين روش معناشناسي، امکان صحت‌سنجي، انتقال به ديگران و خطاناپذيري آن است.