جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فطرت به معني سرشت خاص و آفرينش ويژة انسان است. از ويژگي‌هاي مهم فطرت، اين است که نوع خلقت و آفرينش ويژة انسان، اقتضاي آن را داشته و اکتسابي نيست و در ميان همة انسان‌ها مشترک است و به تبدّل احوال، تغيير زمان، مکان و تمدن متحول نمي‌شود. از‌اين‌رو، فطرت به عنوان يک منبع شناخت مستقل، حقيقي و قابل اتّکا است. سؤال اصلي اين است که جايگاه فطرت در شناخت روش‌شناسي علوم انساني چيست؟ به نظر مي‌رسد، فطرت به عنوان منبع لايتغيّر و مشترک ميان انسان‌ها، برجسته‌ترين روش شناخت علوم انساني است. در اين تحقيق، ايجاد گزاره‌هاي علوم انساني از طريق منبع شناختِ «فطرت»، به عنوان الگوي جامع نظري و عملي، به عنوان هدف مورد مطالعه واقع شده و راهبرد علوم انساني اسلامي، از اين طريق مورد بحث قرار گرفته است. روش تحقيق، روش کتابخانه‌اي و توصيفي - تحليلي است. فطرت داراي سه معناست که از ميان آنها، معلوماتي که آفرينش ويژة انسان او را بدان هدايت مي‌کنند، اساس تحقيق انتخاب شده است. راهکار شکوفايي فطرت از طريق تزکيه نفس بوده و از اين طريق، مي‌توان از فطرت به‌عنوان يک منبع شناخت علوم انساني بهره برد. گزاره‌هاي علمي به دست آمده از اين طريق مي‌تواند به واقعيت و حقيقت نزديک‌تر باشد. اگر شناخت علوم انساني از غير اين مسير حاصل شود، موجب انحرافات متعددي در مسير تکامل علوم انساني اسلامي خواهد شد.

روش‌شناسي بنيادين، نظريه‌اي است که از سوي استاد پارسانيا مطرح شده و به تبيين فرايند تکوين نظريه‌هاي علمي مي‌پردازد. نسبت اين نظريه با مؤلفه‌هاي پنج‌گانه، عمق، درجه، سطح، آماج و عامل مسلط در تعيّن اجتماعي معرفت و نيز نسبت مباني معرفتي با مبادي غير‌معرفتي در اين نظريه، مسئلة‌ اصلي اين پژوهش است که با روش تحليل اسنادي مورد بررسي قرار گرفته است. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که روش‌شناسي بنيادين، همة انواع معرفت را تحت‌تأثير جامعه نمي‌داند و به معرفت‌هاي فرافرهنگي نيز معتقد است. اين نظريه، براي عوامل معرفتي، نقش علّي در محتواي معرفت قائل است اما براي عوامل غير‌معرفتي، در فرهنگ‌هاي سکولار و دنيوي، نقش علّي و در فرهنگ‌هاي وحياني و عقلاني، نقش اعدادي معتقد است. نسبت ميان علم و جامعه نيز اين نظريه، به ظرفيت‌هاي راهبردي برخي علوم در تغيير شرايط اجتماعي، به نفع رشد و شکوفايي علوم قائل است. به عنوان نمونه علم فقه، در سه عرصة سياسي، قضايي و اقتصادي، منابع نادر اجتماعي، قدرت، ثروت و منزلت را حتي در شرايطي که عوامل غير‌معرفتي مناسبي براي رشد علم وجود ندارد، به ارمغان مي‌آورد و زمينة رشد و يا حداقل حفظ علم را به عهده مي‌گيرد.

تحقيق، پژوهش و واکاوي گره‌هاي کار در مواجهه با مسائل و مشکلات فردي و اجتماعي، از جمله رمز و راز موفقيت در زندگي بشر و حل مشكلات پيش رو است. انسان در برخورد با مشکلات در زندگي، همواره به دنبال راه حلي براي اين مشکلات است. گاهي با مراجعه، به تجربيات گذشته به راحتي مي‌تو‌ان مسئله و مشکلي را از پيش‌رو برداشت. اما گاهي اوقات گره‌هاي درهم تنيده و تودرتو، به راحتي قابل حل نيستند و نيازمند تحقيق عميق علمي، پژوهش و واکاوي عالمانه علل و عوامل مشکلات است. در اين ميان، براي حل مشكلات و نيز تحقيق و پژوهش براي آن، رويكردهاي گوناگوني وجود دارد: روانشناختي، جامعه‌شناختي، اقتصادي، سياسي و... . اين مقاله با رويكرد نظري، تحليلي، روان‌شناختي و با هدف واكاوي نقش انگيزه و قوت و ضعف آن در پژوهش تدوين يافته است.

تبيين مباني علم ديني، از گام‌هاي اوليه و اساسي در توليد علم ديني است‌. يکي از مباني مؤثر در توليد علم ديني‌، مباني ارزشي دين است‌. علامه طباطبايي، نخستين کسي است که به تبيين ماهيت مفاهيم اعتباري پرداخته است و مفاهيم و گزاره‌هاي اخلاقي و قوانين ديني را از جمله گزاره‌هاي اعتباري مي‌داند که اعتبار کنندة آنها خداوند متعال است‌. اين مفاهيم و گزاره‌ها در همة مراحل توليد علم، از جمله هدف‌گزاري براي علم‌، انتخاب فرضيه و داوري نظريه‌ها، معرفت‌شناسي، هستي‌شناسي، انسان‌شناسي، ارزش‌شناسي مؤثر است‌. اين پژوهش با رويکرد تحليلي و نظري بررسي اسنادي، درصدد بيان چگونگي تأثير مباني ارزشي علم و نقش آن در توليد علم ديني، بر اساس ديدگاه علامه است.

اين مقاله ضمن تعريف رفتار‌گرايي به بررسي اجما‌لي، تأثيراتي که اين نظريه بر ارکان علوم انساني، يعني موضوع، غايت، مسائل و روش علوم انساني به خصوص روانشناسي داشته است و نيز به بررسي انتقادي اين تأثيرات از منظر علوم انساني اسلامي مي‌پردازد. اين‌گونه بررسي‌ها براي ساخت علوم انساني اسلامي ضروري به نظر مي‌رسد؛ زيرا بايد نظريه‌هاي رقيب را شناخت و لوازم آن را بررسي کرد تا نظرية علوم انساني اسلامي، کاملاً روشن و متمايز شود. روش اين پژوهش عقلي است. دستاورد‌هاي مهمي که اين نظريه داشته، اين است که بر طبق رفتارگرايي، موضوع، غايت و مسائلي که براي علوم انساني در نظر گرفته مي‌شود، کاملاً مادي‌اند و روش تجربي هم، تنها روش بحث در علوم انساني بر طبق رفتار‌گرايي است. اين نتايج از منظر علوم انساني اسلامي مردودند.

آيت‌الله على احمدى ميانجى، از عالمان معاصر شيعه و از استادان حوزة علمية قم، در علوم مختلفي از جمله تفسير، فقه، تاريخ و حديث مهارت داشت و آثار متعددي از خود بر جاي گذاشته‌اند. ايشان به عنوان يک فقيه اخلاقي، در پي انگيزه‌هاي شخصي يا اعتقادي، تأليفات تاريخي از خود به يادگار گذاشته که داراي تنوع موضوعي است. اين مقاله با بررسي کتاب مکاتيب الرسول، در پي استخراج رويکرد اين عالم بزرگوار در تأليف اين کتاب است. بدين منظور، به محتواي کتاب پرداخته و سبک و شيوة برخورد ايشان با موضوعات گوناگون و انعکاس مطالب مورد نظرشان، مورد بررسي قرار گرفته است. ايشان پس از پرداختن به کيفيت تأليف نامه‌ها و نحوة ارسال، سعي در تجميع مصادر و نسخ نموده، سپس با بررسي دقيق رجالي، مخاطبين نامه‌ها را مورد بررسي قرار داده است. از ويژگي‌هاي ديگر اين کتاب، پرداختن به تاريخ و شرح لغات و بيان تعارضات، ذيل هر نامه است. ايشان با روش‌هاي مختلف، سعي در تجميع اقوال داشته و شخصيت‌شناسي مناسبي از افراد مورد بحث، به يادگار گذاشته است. مؤلف در اين تأليف، از روش روايي، تحليلي بهره برده و رويکرد ايشان نيز يک رويکرد کلامي، تاريخي با شاخصه‌هاي آن مي‌باشد.