جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در دهه‌هاي اخير، چرخش پژوهش‌هاي اجتماعي از روش‌هاي کمي، به روش‌هاي کيفي و رويکردهاي تفسيري‌، اهميت رويکرد کيفي در تحقيقات اجتماعي را دوچندان کرده است. اقدام‌پژوهي، از جمله روش‌هاي کيفي است که در جست‌‌وجوي دانش، تغيير و بهبود عملکرد است. اين روش از جمله روش‌هايي است که فمينيست‌ براي به چالش کشيدن بحث نابرابري‌ جنسيتي و انتقاد از روش‌هاي رايج توليد دانش مردانه، براي انجام تحقيقات خود از آن استفاده مي‌کنند. اما با توجه به اينکه روش‌شناسي‌ها هرگز خنثي نيستند و در واقع مبتني بر مباني و اصول فلسفي پارادايم‌هاي علمي هستند، فهم اين نوع اقدام‌پژوهي، بدون فهم مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي پارادايم فمينيسم امکان‌پذير نيست. بنابراين، هدف اين پژوهش بررسي مباني فلسفي ‌‌‌‌‌‌اقدام‌پژوهي فمينيستي است که با استفاده از روش توصيفي - تحليلي به پرسش‌هايي از اين قبيل مي‌پردازد که اقدام‌پژوهي فمينيستي چيست؟ ويژگي‌هاي آن کدام است؟ و مباني هستي‌شناختي و معرفت‌شناختي آن کدامند ؟ يافته‌هاي تحقيق حاکي از اين است که مباني فلسفي اين روش، در نقد مباني فلسفي پوزيتويسم شکل گرفته است که آن مباني نيز به صورت منطقي، روش‌هاي خاصي مانند روش‌هاي کمي و آزمايشي را اقتضا مي‌کند. اما فمينيست‌ها اين مباني را به چالش مي‌کشانند و بديل‌هاي فلسفي ديگري را ارائه مي‌کنند که روش اقدام‌پژوهي فمينيستي نيز منطقاً زائيدة همان مباني فلسفي است.

«ميان‌رشتگي»، به‌مثابه خط‌مشي علم در قرن اخير در عرصه‌هاي آموزش و پژوهش رواج قابل‌توجهي پيدا کرده و رسوخ آن در ادبيات متخصصان برنامه‌ريزي درسي و طراحي آموزشي، شيوه‌هاي تدريس، رويکردهاي تحقيق و پژوهش و روش مطالعه پديده‌ها و حل مسئله و طبقه‌بندي دانش ديده مي‌شود. در ايران نيز شيب رو‌به‌رشد تأسيس رشته‌هاي ميان‌رشته‌اي در تحصيلات تکميلي شاهدي بر اين رواج است. بررسي تحليلي لزوم و چرايي سياست ميان‌رشته‌اي، علاوه بر اينکه به‌عنوان تحقيقي سياست‌پژوهانه، پرسشي از مرحلة مطالعات بنيادين فراگرد خط‌مشي‌گذاري را پاسخ مي‌دهد، مفهوم و حقيقت ميان‌رشتگي را از منظر کارکردي روشن مي‌سازد. اين مقاله، با روش توصيفي - تحليلي و با بهره‌گيري از منابع کتاب‌خانه‌اي، در تلاش است ضرورت و چرايي پيدايش سياست «ميان‌رشتگي» در عرصة تحقيق و آموزش را کشف و ارائه دهد. بر اين اساس، ضرورت ميان‌رشتگي، هم از جنبه‌هاي نظري و مبنايي مايه مي‌گيرد و هم نيازهاي عملي و کاربردي به آن شدت مي‌بخشد. چهارده ضرورت ميان‌رشتگي را مي‌توان در سه مضمون کلان «ضرورت‌هاي علم و نظام آموزشي»، «ضرورت‌هاي کاربردي» و «ضرورت‌هاي ذاتي و فلسفي» دسته‌بندي کرد.

بحث علم ديني يا اسلامي‌سازي علوم در جهان اسلام، يکي از مسائل مهم در عرصة علوم انساني است که در چند دهة اخير ذهن بسياري از متفکران و فيلسوفان را در حوزة علم و دين به خود مشغول کرده است؛ ازاين‌رو، پژوهش در مباني و مبادي معرفت‌شناختي و روش‌شناختي ديدگاه‌هاي مطرح شده در حوزة علم ديني، يکي از نيازهاي اساسي متفکرين در عرصة علوم انساني و اجتماعي است. به‌طور‌کلي مواردي چون بحران‌هاي ناشي از تمدن و فرهنگ جديد غرب، ضرورت حل عقب‌ماندگي فکري و معرفتي امت اسلام‌، محدوديت‌ها و کاستي‌هاي موجود در علوم تجربي جديد، اهميت آموزه‌هاي اسلامي و احياي ميراث تمدني و علمي مسلمانان و گسترش ابعاد نظريات وحدت علم و دين را مي‌توان به عنوان انگيزه‌هاي طرح و بسط انديشة علم ديني به‌طور کلي و علم اسلامي به‌طور خاص مطرح کرد. علاوه بر آن، ناکارآمدي علوم انساني جديد و دوگانگي فرهنگي در جوامع اسلامي، ضرورت توليد علم ديني را دو‌چندان كرده است. مهم‌ترين رويکردها در طرح اسلامي کردن علوم عبارت‌اند از‌: الف) رويکرد دائرة المعارفي؛ ب) رويکرد تهذيب و تکميل علوم موجود؛ ج) رويکرد تأسيسي؛ د) رويکرد سنت‌گرايي و رويکرد وحدت علم و دين.

پژوهش گروهي چيست، چرا به آن نيازمنديم و چه مزيت‌هايي بر پژوهش فردي دارد؟ هدف از طرح اين مسئله، شناخت بيشتر پژوهش گروهي براي بهره‌گيري از آن، در طرح‌هاي پژوهشي، به‌ويژه کلان‌طرح‌ها و مصون ماندن از آسيب‌هاي احتمالي آن است. اين پژوهش، با توصيف و تحليل اطلاعات موجود در باب کار گروهي و با تکيه بر تجربه‌ شخصي نويسنده، از پژوهش‌هاي گروهي‌اي که تاکنون در آن مشارکت داشته، به پاسخ‌هاي زير دست يافته است. پژوهش گروهي کوشش هدف‌مند جمعي از متخصصان براي بررسي و پاسخ‌گويي روش‌مند به مشکلات و پرسش‌هاي مادي يا معنوي جامعه بشري، در حوزه يا حوزه‌هاي مرتبط با تخصص پژوهشگر است. پژوهش گروهي، تنها راه اجراي طرح‌هاي کلان مورد نياز جامعه است که مصداقي از تعاون و هم‌گرايي سفارش شده در قرآن و در مباحث مرتبط با حوزة دين، مصداق جست‌و‌جوي جمعي براي کشف حقايق ديني است. پژوهش گروهي را مي‌توان در ساختارهاي متفاوتي اجرا کرد، ولي کامل‌ترين شکل آن‌، کار هيئتي است که گاه به صورت تک رشته‌اي و در صورت نياز، متخصصان دانش‌هاي مرتبط با موضوع يا مسئله، به شکل بين رشته‌اي به پژوهش مي‌‌‌پردازند. پژوهش گروهي، به دليل برخورداري از هم‌افزايي، بر پژوهش فردي برتري دارد و نتايج کمي و کيفي بهتري را رقم مي‌زند.

از جمله مباحث مربوط به اسلامي‌سازي علوم، تأثير بحث قلمرو دين بر چگونگي اسلامي‌سازي علوم است. نظر به تفاوت ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي و آيت‌الله مصباح يزدي دربارة گسترة دين، اين مقاله، به دنبال مقايسة تأثير عملي اين اختلاف‌نظر، بر فرايند اسلامي‌سازي علوم است. اين مقاله با رويكرد تحليلي و واكاوي اسنادي به بررسي موضوع در سه مقام انتخاب مسئله، فرضيه‌يابي و داوري مي‌پردازد. نتيجة‌ پژوهش حاكي از آن است که در فرايند اسلامي‌سازي، طبق هر دو مبنا، بايد از طريق ادلة عقلي، نقلي و تجربي، مسائل و مبادي علوم را اثبات يا نقد کرد. اما بر‌خلاف ديدگاه آيت‌الله جوادي، از نگاه آيت‌الله مصباح، برخي از اين موارد، با اينكه بايد مورد استفاده قرار گيرند، اما ديني نيستند.

فطرت به معني سرشت خاص و آفرينش ويژة انسان است. از ويژگي‌هاي مهم فطرت، اين است که نوع خلقت و آفرينش ويژة انسان، اقتضاي آن را داشته و اکتسابي نيست و در ميان همة انسان‌ها مشترک است و به تبدّل احوال، تغيير زمان، مکان و تمدن متحول نمي‌شود. از‌اين‌رو، فطرت به عنوان يک منبع شناخت مستقل، حقيقي و قابل اتّکا است. سؤال اصلي اين است که جايگاه فطرت در شناخت روش‌شناسي علوم انساني چيست؟ به نظر مي‌رسد، فطرت به عنوان منبع لايتغيّر و مشترک ميان انسان‌ها، برجسته‌ترين روش شناخت علوم انساني است. در اين تحقيق، ايجاد گزاره‌هاي علوم انساني از طريق منبع شناختِ «فطرت»، به عنوان الگوي جامع نظري و عملي، به عنوان هدف مورد مطالعه واقع شده و راهبرد علوم انساني اسلامي، از اين طريق مورد بحث قرار گرفته است. روش تحقيق، روش کتابخانه‌اي و توصيفي - تحليلي است. فطرت داراي سه معناست که از ميان آنها، معلوماتي که آفرينش ويژة انسان او را بدان هدايت مي‌کنند، اساس تحقيق انتخاب شده است. راهکار شکوفايي فطرت از طريق تزکيه نفس بوده و از اين طريق، مي‌توان از فطرت به‌عنوان يک منبع شناخت علوم انساني بهره برد. گزاره‌هاي علمي به دست آمده از اين طريق مي‌تواند به واقعيت و حقيقت نزديک‌تر باشد. اگر شناخت علوم انساني از غير اين مسير حاصل شود، موجب انحرافات متعددي در مسير تکامل علوم انساني اسلامي خواهد شد.

تحقيق، پژوهش و واکاوي گره‌هاي کار در مواجهه با مسائل و مشکلات فردي و اجتماعي، از جمله رمز و راز موفقيت در زندگي بشر و حل مشكلات پيش رو است. انسان در برخورد با مشکلات در زندگي، همواره به دنبال راه حلي براي اين مشکلات است. گاهي با مراجعه، به تجربيات گذشته به راحتي مي‌تو‌ان مسئله و مشکلي را از پيش‌رو برداشت. اما گاهي اوقات گره‌هاي درهم تنيده و تودرتو، به راحتي قابل حل نيستند و نيازمند تحقيق عميق علمي، پژوهش و واکاوي عالمانه علل و عوامل مشکلات است. در اين ميان، براي حل مشكلات و نيز تحقيق و پژوهش براي آن، رويكردهاي گوناگوني وجود دارد: روانشناختي، جامعه‌شناختي، اقتصادي، سياسي و... . اين مقاله با رويكرد نظري، تحليلي، روان‌شناختي و با هدف واكاوي نقش انگيزه و قوت و ضعف آن در پژوهش تدوين يافته است.

تبيين مباني علم ديني، از گام‌هاي اوليه و اساسي در توليد علم ديني است‌. يکي از مباني مؤثر در توليد علم ديني‌، مباني ارزشي دين است‌. علامه طباطبايي، نخستين کسي است که به تبيين ماهيت مفاهيم اعتباري پرداخته است و مفاهيم و گزاره‌هاي اخلاقي و قوانين ديني را از جمله گزاره‌هاي اعتباري مي‌داند که اعتبار کنندة آنها خداوند متعال است‌. اين مفاهيم و گزاره‌ها در همة مراحل توليد علم، از جمله هدف‌گزاري براي علم‌، انتخاب فرضيه و داوري نظريه‌ها، معرفت‌شناسي، هستي‌شناسي، انسان‌شناسي، ارزش‌شناسي مؤثر است‌. اين پژوهش با رويکرد تحليلي و نظري بررسي اسنادي، درصدد بيان چگونگي تأثير مباني ارزشي علم و نقش آن در توليد علم ديني، بر اساس ديدگاه علامه است.

روش‌شناسي بنيادين، نظريه‌اي است که از سوي استاد پارسانيا مطرح شده و به تبيين فرايند تکوين نظريه‌هاي علمي مي‌پردازد. نسبت اين نظريه با مؤلفه‌هاي پنج‌گانه، عمق، درجه، سطح، آماج و عامل مسلط در تعيّن اجتماعي معرفت و نيز نسبت مباني معرفتي با مبادي غير‌معرفتي در اين نظريه، مسئلة‌ اصلي اين پژوهش است که با روش تحليل اسنادي مورد بررسي قرار گرفته است. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که روش‌شناسي بنيادين، همة انواع معرفت را تحت‌تأثير جامعه نمي‌داند و به معرفت‌هاي فرافرهنگي نيز معتقد است. اين نظريه، براي عوامل معرفتي، نقش علّي در محتواي معرفت قائل است اما براي عوامل غير‌معرفتي، در فرهنگ‌هاي سکولار و دنيوي، نقش علّي و در فرهنگ‌هاي وحياني و عقلاني، نقش اعدادي معتقد است. نسبت ميان علم و جامعه نيز اين نظريه، به ظرفيت‌هاي راهبردي برخي علوم در تغيير شرايط اجتماعي، به نفع رشد و شکوفايي علوم قائل است. به عنوان نمونه علم فقه، در سه عرصة سياسي، قضايي و اقتصادي، منابع نادر اجتماعي، قدرت، ثروت و منزلت را حتي در شرايطي که عوامل غير‌معرفتي مناسبي براي رشد علم وجود ندارد، به ارمغان مي‌آورد و زمينة رشد و يا حداقل حفظ علم را به عهده مي‌گيرد.

آيت‌الله على احمدى ميانجى، از عالمان معاصر شيعه و از استادان حوزة علمية قم، در علوم مختلفي از جمله تفسير، فقه، تاريخ و حديث مهارت داشت و آثار متعددي از خود بر جاي گذاشته‌اند. ايشان به عنوان يک فقيه اخلاقي، در پي انگيزه‌هاي شخصي يا اعتقادي، تأليفات تاريخي از خود به يادگار گذاشته که داراي تنوع موضوعي است. اين مقاله با بررسي کتاب مکاتيب الرسول، در پي استخراج رويکرد اين عالم بزرگوار در تأليف اين کتاب است. بدين منظور، به محتواي کتاب پرداخته و سبک و شيوة برخورد ايشان با موضوعات گوناگون و انعکاس مطالب مورد نظرشان، مورد بررسي قرار گرفته است. ايشان پس از پرداختن به کيفيت تأليف نامه‌ها و نحوة ارسال، سعي در تجميع مصادر و نسخ نموده، سپس با بررسي دقيق رجالي، مخاطبين نامه‌ها را مورد بررسي قرار داده است. از ويژگي‌هاي ديگر اين کتاب، پرداختن به تاريخ و شرح لغات و بيان تعارضات، ذيل هر نامه است. ايشان با روش‌هاي مختلف، سعي در تجميع اقوال داشته و شخصيت‌شناسي مناسبي از افراد مورد بحث، به يادگار گذاشته است. مؤلف در اين تأليف، از روش روايي، تحليلي بهره برده و رويکرد ايشان نيز يک رويکرد کلامي، تاريخي با شاخصه‌هاي آن مي‌باشد.