جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آيت‌الله على احمدى ميانجى، از عالمان معاصر شيعه و از استادان حوزة علمية قم، در علوم مختلفي از جمله تفسير، فقه، تاريخ و حديث مهارت داشت و آثار متعددي از خود بر جاي گذاشته‌اند. ايشان به عنوان يک فقيه اخلاقي، در پي انگيزه‌هاي شخصي يا اعتقادي، تأليفات تاريخي از خود به يادگار گذاشته که داراي تنوع موضوعي است. اين مقاله با بررسي کتاب مکاتيب الرسول، در پي استخراج رويکرد اين عالم بزرگوار در تأليف اين کتاب است. بدين منظور، به محتواي کتاب پرداخته و سبک و شيوة برخورد ايشان با موضوعات گوناگون و انعکاس مطالب مورد نظرشان، مورد بررسي قرار گرفته است. ايشان پس از پرداختن به کيفيت تأليف نامه‌ها و نحوة ارسال، سعي در تجميع مصادر و نسخ نموده، سپس با بررسي دقيق رجالي، مخاطبين نامه‌ها را مورد بررسي قرار داده است. از ويژگي‌هاي ديگر اين کتاب، پرداختن به تاريخ و شرح لغات و بيان تعارضات، ذيل هر نامه است. ايشان با روش‌هاي مختلف، سعي در تجميع اقوال داشته و شخصيت‌شناسي مناسبي از افراد مورد بحث، به يادگار گذاشته است. مؤلف در اين تأليف، از روش روايي، تحليلي بهره برده و رويکرد ايشان نيز يک رويکرد کلامي، تاريخي با شاخصه‌هاي آن مي‌باشد.

پژوهش در هر دانشي مبتني بر روشي است و اعتبار يافته هاي يک علم، کاملاً وابسته به روش به‌کار رفته براي تحصيل قضايا و گزاره¬هاي آن علم است. از‌اين‌رو، مباحث مربوط به روش شناسي را بايد يکي از ارکان مهم و اساسي فلسفة علم به‌شمار آورد. در مورد علم ديني و اسلامي نيز اين پرسش مطرح است که براي تدوين آن از چه روش يا روش هايي مي توان بهره برد؟ مقالة پيش‌رو که با استفاده از روش عقلي و توصيفي- تحليلي نگاشته شده، كوشيده است تا نشان دهد پاسخ به پرسش روش¬شناسي در زمينة علم ديني و اسلامي، بستگي دارد به معنا و مفهومي که ما براي «علم ديني و اسلامي» در نظر مي¬گيريم. در مورد تعريف، معنا و مقصود از علم ديني و اسلامي، احتمالات مختلفي وجود دارد که اقتضاي روش شناختي آنها نيز کمابيش متفاوت است.

حاصل پروژة مدرن‌سازي در غرب، ظهور دو دنياي مدرن و غيرمدرن است؛ دنياهايي که هيچ تناسبي با هم نداشت و در مقابل هم قرار مي‌گرفت. اين تضادها، در دو سطح سيرت و صورت جريان و تداوم يافت. محصول پيدايش اين دو دنيا، بروز انسان جديد و قديم، توأم با دوگانگي‌هايي مانند: علم-جهل، تغيير- ثبات و نظاير آن است. بروز اين دوگانگي‏ ها، که يکي انسان را به‌‌سوي تکثر حقيقت و ديگري به حقيقت مطلق مي‏ کشاند، بحراني را پديد آورد که همة عرصه ‏هاي حيات انسان را در قالب دو وجهي نوگرايي- سنت‌گرايي بازتاب داد. به تدريج و همپاي تمدن غرب، دوگانگي‌هاي ناشي از جدال عميق سنت و مدرنيسم، از مرزهاي آن گذشت و پا به کشورهاي غيرغربي سنتي گذاشت و تأثيرات شگرفي را بر حوزة انديشه و عمل سياسي در کشورهايي چون ايران برجاي نهاد، از جمله اين تأثيرها، رؤيارويي مفاهيم جديد و قديم سياسي در ايران معاصر است. برداشت‏هاي بسيار سطحي از مفاهيم غربي و کاربست آنها در جامعه ايراني فاجعه‏ هايي چون تقابل نگاه سخت افزاري و نرم‌افزاري درعلوم انساني و بحران در روش‌شناسي علوم اجتماعي را در پي داشته است. تلاش‌هاي زيادي براي گذر از اين بحران، که مي‏توان آن را «بحران علوم انساني ايران» نام نهاد، صورت گرفت، ولي نتايج درخور توجهي نداشت. لذا عدم دست‌يابي به الگوي مناسب بومي‌سازي، همچنان ضرورت پرداختن به آن و رسيدن به راه حلي در اين زمينه را گوشزد مي‌کند.

بدون شک در هر علمي بر اساس روشي خاص به بررسي مسائل آن علم پرداخته مي‌شود. بررسي روش تحقيق در مسائل هر علم، تحت عنوان روش‌شناسي آن علم قرار مي‌گيرد و بر اساس اصطلاحات رايج در فلسفة علم، دانش درجة دو شمرده مي‌شود. نگاه روش‌شناسانه به هر علمي نقاط ضعف و قوت آن علم را آشکار مي‌کند و به رشد و بالندگي آن کمک مي‌کند. دانش فقه نيز از اين قاعده مستثنا نيست و نگاه نقادانه به روش به کار رفته در بررسي مسائل آن مي‌تواند سطح دانش فقه را ارتقا بخشد. روش به کار رفته در تحقيقات فقهي روش اجتهادي ناميده شده است. کاربست روش اجتهادي، با اينکه سابقه‌اي هزار و دويست ساله دارد، کمتر با نگاه درجة دوم ارزيابي شده است. تحقيق حاضر به روش تحليل- توصيفي و با نگاه درجة دوم به ارزيابي روش استنباط فقهي پرداخته و آن را در سه بخش سامان داده است؛ در بخش نخست به دانش‌هاي مقدماتي استنباط اشاره شده‌؛ در بخش دوم به بحث دربارة منابع استنباط پرداخته و در بخش سوم مراحل استنباط ذکر شده است.

فرضيه، حدسي دربارة روابط بين متغيرهاست که اگر به درجة اعتبار برسد، تبديل به نظريه مي‌شود. ضرورت، جايگاه، ويژگي‌ها و انواع فرضيه‌، محل بحث انديشمندان است. در مکتب اقتصادي اسلام ـ که شهيد صدر از آن به مذهب تعبير مي‌کند و برنامة کلي سعادت اقتصادي را در خود دارد ـ نيز ضرورت فرضيه، ويژگي‌ها و انواع آن نياز به بررسي دارد. اين تحقيق، به روش توصيفي- تحليلي به بررسي نقش فرضيه در کشف مذهب اقتصادي با تکيه بر ديدگاه‌هاي شهيد صدر مي‌پردازد. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد که طرح فرضيه در فقه جايگاه اساسي دارد و قابل چشم‌پوشي نيست. در مذهب اقتصادي اسلام نيز فرضيه ضرورت دارد. بر اساس ديدگاه شهيد صدر، در کشف مستقيم، فرضيه طي پنج مرحلة تجميع، تفکيک، ترجيح، تدوين و ترکيب احکام شرعي به دست مي‌آيد. در کشف معکوس، فرضيه از مفاهيم اسلامي به دست مي‌آيد. اين فرضيات، گزاره‌هايي باثبات، کلي، راهبردي و غيرانفعالي در برابر رفتار افراد است که از سنخ ساختارهايي چون نظرية توزيع و توليد، راهبردهايي چون تنوع مالکيت، و اهدافي چون عدالت اجتماعي (اقتصادي) است.

يکي از مراحل ضرورري و پيش درآمد در توليد علوم انساني‌اسلامي، روش‌شناسي بنيادين نظريه‌هاي موجود درعرصة علوم انساني است؛ چرا که به ‌باور فيلسوفان علوم انساني، مباني فلسفي ‌پذيرفته‌شده توسط يک نظريه‌پردازِ علوم انساني، تأثير بنيادين در‌ شکل‌گيري و تکّون نظريات وي داشته‌، سنگ‌بناي نظريات او خواهند بود. از آنجا که بيشتر نظريات علوم انساني موجود، در‌ بستر مباني غيراسلامي شكل گرفته‌اند، لازم است که با ‌استمداد از دانش روش‌شناسي، به‌ تبيين چگونگي شکل‌گيري اين نظريات از بطن آن ‌مباني مبادرت ورزيده، آن‌گاه به‌ ارزيابي آن ‌مباني از منظر انديشه اسلامي بپردازيم. بدين سان، با طرد نظريات نادرست و پاسخ‌گويي به ‌مسائل و پرسش‌هاي صاحبان آنها، با اتّکاي بر مباني و منابع اسلامي، بستري مناسب را براي توليد نظريات علوم انساني‌اسلامي فراهم كنيم. اين پژوهش، با ر‌وشي توصيفي و تحليلي، به‌روش‌شناسي بنيادين نظريه «اخلاق وضعيتي اگزيستانسياليستي» پرداخته که عمدتاً از مباني فلسفي سارتر نشأت‌ گرفته است. سپس، با ‌نگاهي تحليلي‌-‌ انتقادي به ‌ارزيابي مباني فلسفي اين نظريه، از منظر انديشه اسلامي، روي ‌آورده، نشان ‌داديم که نظريه مزبور از ديدگاه اسلامي نادرست بوده و با عرضة پرسش‌هاي اين ‌نظريه، به ‌انديشة اسلامي، به ‌نظريه‌اي بديل در حوزة اخلاق دست‌ خواهيم يافت.

ابطال‌پذيري از نگاه طرفداران آن، معيار معنا يا معيار صدق نيست؛ تنها معياري براي جدا کردن علم، از غير‌علم و شبه‌علم است. پوپر در ديدگاه ابطال‌پذيري، با طرح انديشه تقرب به صدق، با استقراگرايان در باور به عقلانيت و پيشرفت علمي همراه مي‌شود و خوش‌بيني، فلسفه مدرن را به نقش علم در جامعه و تاريخ بشري حفظ مي‌کند. در عين‌حال، مبنايي تجربي براي نظريه‌هاي علمي در نظر نمي‌گيرد؛ نظريه را حدسي موقت معرفي مي‌کند که براي رفع مشکلات، نظريه‌هاي قبلي، پيشنهاد شده است. وي، کارکرد تجربه را منحصر در نقد و ابطال مي‌داند و تأکيد مي‌كند که تجربه در اثبات، يا تأييد يک نظريه دخيل نيست. وي نه‌تنها اين منطق را در علوم طبيعي جاري مي‌داند، بلکه همين روش و منطق را در نظريه‌پردازي در علوم اجتماعي هم جاري مي‌داند. اين مقاله، مباني معرفتي و نتايج ابطال‌گرايي پوپر در علوم طبيعي و اجتماعي را مورد مطالعه و نقد و بررسي قرار داده است.

بررسي پيوند علم و دين در اسلام، از جمله مهم‌ترين موضوعات اساسي عصر حاضر است و سابقه‌اي ديرينه در تاريخ علم در تمدن اسلامي دارد. نظريه‌هاي بسياري در زمينه ديني‌سازي علم مطرح شده‌اند. يکي از نظريه‌هاي منسجم در اين عرصه، رويکرد تأسيسي علم ديني است. نقد، بررسي و ارزيابي اين نظريه مي‌تواند به پيشبرد و تکوين علم ديني کمک کند. اين پژوهش، با شيوه تحليل محتوي، و رويكرد نظري و تحليلي، انتقادي اين نظريه را بررسي و نقاط قوت، ضعف و ناکامي‌ها آن را نشان مي‌دهد. يافته‌هاي پژوهش حاكي از اين است كه رويكرد تأسيسي را مي‌توان در چهار نظرية «دايرة‌المعارفي دين»، «تهذيب جامع»، «تأثير حداكثري دين در علم» و«گزيده گويي دين» بيان كرد. به نظر مي‌رسد، هر يك از اين نظريات داراي ناكامي‌هايي است. اما در زمينه ديني‌سازي علم، اين نكته حياتي است كه ديني‌سازي در برخي علوم ديني، تحصيل حاصل است و در برخي ديگر، بي‌معناست. اما با اصلاح مباني و پيش‌فرض‌هاي ديني، و بسط روش‌ها و اصلاح غايت علم، مي‌توان علم را ديني ساخت؛ ضرورتي به تاييد تجربي فرضيات هم ندارد.

محققان مسلمان به‌طور عمده بين مكتب و علم اقتصاد اسلامي تفكيك قائل مي‌شوند. اين تفكيك، زمينه‌ساز مباحثي در مورد مفهوم آن ‌دو و تمايز در چگونگي توليد و آزمون نظريات شده است. اين مقاله، به بررسي اين سؤال مي‌پردازد كه آيا تمايز در محتواي مكتب و علم اقتصاد اسلامي موجب تمايز در روش‌ مورد استفاده در آنها نيز مي‌شود؟ بنا به فرضيه مقاله، هر يك از مكتب و علم اقتصاد اسلامي، روشي متمايز براي تدوين نظريات خود دارند. اين تحليل، به طور عمده مبتني بر رويكرد شهيد صدر در تعريف مكتب و علم اقتصاد اسلامي و رابطة آنها، است. يافته‌هاي مقاله، كه به روش تحليلي سامان يافته، نشان مي‌دهد كه نظريات مكتب اقتصاد اسلامي، با استفاده از روش استنباط مستقيم و روش كشفي از منابع اسلامي قابل استنباط است. در مقابل، براي تدوين نظريات علم اقتصاد اسلامي، بايد از روش‌هايي همچون قياس، استقراء و روش فرضيه‌اي-قياسي بهره جست. البته مي‌توان از نوعي همگرايي روشي، بين روش‌شناسي مكتب و علم اقتصاد اسلامي نيز سخن گفت. از آنجا كه يافته‌هاي مكتب اقتصادي اسلام، به خصوص در زمينة ساختار مطلوب اقتصاد اسلامي عملاً به عنوان پيش‌فرض‌ها در علم اقتصاد اسلامي به‌كار مي‌روند، روش‌شناسي علم اقتصاد اسلامي، گسسته از روش‌شناسي مكتب اقتصادي اسلام نيست.

پژوهش پيش‌رو، به بررسي تأليف پايان‌نامه‌هاي مرتبط با شخصيت، آراء و انديشه‌هاي استاد علامه مصباح يزدي، در رساله‌هاي دانشگاهي و حوزوي مي‌پردازد. در طول سال‌هاي 1376 تا نيمه 1397، تعداد 227 پايان‌نامه در مراکز دانشگاهي و حوزوي در اين زمينه دفاع شده است. از اين ميان، 116 عنوان حوزوي و 111 عنوان دانشگاهي هستند. بيشترين پايان‌نامه‌ها نيز در سال‌هاي 1391 و 1395 تأليف شده است. در ميان مقاطع تحصيلي نيز مقطع کارشناسي ارشد (سطح سه)، با 200 پايان‌نامه بيشترين تعداد را داشته‌اند. تحليل موضوعي پايان‌نامه‌هاي مرتبط نيز بيانگر اين است که آنها در 16 حوزه موضوعي نگارش يافته‌اند که از ميان آنها، حوزه‌هاي علوم سياسي با 50 عنوان و فلسفه، با 39 عنوان بيشترين تعداد را داشته‌اند. 167 استاد راهنما و 169 استاد مشاور، وظيفه راهنمايي و راهبري اين پايان‌نامه‌ها را برعهده داشته‌اند. از ميان آنها، اکبر ميرسپاه و حسن معلمي، با 9 عنوان راهنمايي و مشاوره بيشترين آمار را به خود اختصاص داده‌اند. از ميان 55 دانشگاه و مرکز آموزشي و پژوهشي، مجتمع آموزش عالي فقه و مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني ره بيشترين تعداد پايان‌نامه مرتبط را داشته‌اند.