جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرورش ايدة «علوم انساني اسلامي» به‌سبب کثرت بي‌باوران به علوم انساني اسلامي، بي‌نياز از نقد ديدگاه مخالفان نيست. ازاين‌رو اين تحقيق ديدگاه عبدالکريم سروش، يکي از مشهورترين مخالفان علم ديني را براساس انديشه علامه مصباح يزدي نقادي کرده و هدف از آن، تبيين نقاط ضعف استدلال‌هاي اوست. اطلاعات لازم براي تحقيق حاضر با روش کتابخانه‌اي گردآوري و با روش تحليل منطقي بررسي ‌گرديده است. سروش در استدلال اصلي خويش کوشيده است از طريق بررسي موضوع، هدف و روش علم، امتناع علم اجتماعي اسلامي را نتيجه بگيريد. اما بررسي موضوع علوم اجتماعي از وجود عناصر «آگاهي» و «اراده» در آن خبر مي‌دهد و اين کار تقسيم موضوع اين علوم را به «اسلامي» و «غيراسلامي» ممکن مي‌سازد. همچنين امکان دخالت ارزش‌ها در تعيين اهداف اين علوم نيز امکان تقسيم اين علوم را به اسلامي و غيراسلامي اثبات مي‌کند. از سوي ديگر، امکان شکل‌گيري روش‌هايي که از منابع اسلامي بهره مي‌برند ثبوتاً و اثباتاً نظرية «امتناع علوم اسلامي» را رد و «امکان علوم اسلامي» را اثبات مي‌نمايد.

«تفسير موضوعي» به معناي گردآوري آيات قرآن کريم درباره يک موضوع خاص و استنطاق آنها به منظور دستيابي به ديدگاه قرآني در خصوص يک موضوع است. در اين تحقيق با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي روش تفسير موضوعي دو انديشمند بزرگ آيت‌‌الله مصباح يزدي و آيت‌‌الله جوادي آملي بررسي گرديده و وجوه تشابه و تمايز روش‌ها ارائه شده است. در شيوه انتخاب و ترتيب موضوعات در تفاسير موضوعي، هر دو استاد در انتخاب موضوعات، هم از موضوعات درون‌متني و هم موضوعات برون‌متني استفاده کرده‌اند؛ اما در شيوه چينش موضوعات، يکسان عمل نکرده‌اند و چينش آيت‌الله مصباح يزدي ترجيح دارد؛ زيرا از مسائل مهم و اساسي دين شروع مي‌شود و جايگاه موضوعات به ترتيب آمده است. از ديگر امتيازات شيوه آيت‌الله مصباح يزدي در جمع‌آوري و دسته‌بندي آيات، محور قرار دادن توحيد است. در تفاسير موضوعي هر دو استاد به قواعد تفسيري توجه شده است؛ همچون توجه به سياق و نکات ادبي. آيت‌الله مصباح يزدي در موارد متعددي متعرض ديدگاه مفسران شيعه و سني شده ‌است، به‌ويژه ديدگاه‌هاي استاد خود علامه طباطبائي را در مکرر ذکر کرده و گاهي ادله‌اي براي رد آن ‌آورده و اين نشانه آزادانديشي ايشان در اظهارنظرها و ديدگاه‌هاست. هر دو مفسر از روايات استفاده کرده‌اند و در اين زمينه تفاوتي ميان آنها وجود ندارد. با توجه به اينکه هر دو مفسر از شاگردان برجسته علامه طباطبائي به‌شمار مي‌آيند و علوم عقلي را از محضر ايشان فراگرفته‌اند، ديدگاه‌هاي نسبتاً نزديکي در استفاده از برهان‌هاي عقلي دارند و گرايش تفسير عقلي در تفسير هر دو مفسر به‌چشم مي‌خورد.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدن است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌روي، لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني شناسايي، تحليل و ارزيابي شود. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجسته جهان اسلام، علامه مصباح ‌يزدي، با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي روش‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» پرداخته است. براساس نتايج به‌دست‌آمده، تمايز روش علمي از روش فهم متون ديني و تفکيک مقام «گردآوري» از مقام «داوري» از مهم‌ترين چالش‌هاي دين‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم براي اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني روش‌شناختي، هم به اين چالش‌هاي يادشده پاسخ گفته و هم با تأکيد بر ضرورت علم ديني، راه را براي ارائه نمونه‌هاي عيني علوم انساني اسلامي نيز نشان داده‌ است.

توحيد اصلي‌ترين و مهم‌ترين رکن هندسه معرفتي قرآن، و آموزش توحيد از محوري‌ترين مسائل تربيتي است که قرآن بدان توجه کرده و براي دستيابي به آن از روش‌هايي بهره برده است که مي‌توان با بررسي آيات، آنها را کشف و استخراج نمود. روش آموزش توحيد در قرآن، مبتني بر پيش‌فرض‌هايي است که اين مقاله درصدد است آنها را با تأکيد بر انديشه‌هاي کلامي و تفسيري علامه مصباح يزدي تبيين نمايد تا در پژوهش‌هاي مربوط به روش آموزش توحيد در قرآن مدنظر واقع شود. روش اين تحقيق توصيفي‌ ـ تحليلي با بهره‌گيري از منابع کتابخانه‌اي است. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد اين مباني در ساحت‌هاي پنجگانه معرفت‌شناختي،‌ هستي‌شناختي،‌ انسان‌شناختي، ارزش‌شناختي و قرآن‌شناختي قابل شناخت و مهم‌ترين آنها عبارت است از: مراتب، نصاب و اقسام بودن توحيد؛ هماهنگي روش‌ آموزش توحيد در قرآن با قوانين هستي‌شناسانه؛ ارزش مراتب توحيد؛ هماهنگي روش آموزش توحيد در قرآن با فطرت انسان؛ امکان شناخت توحيد؛ انواع و مراتب شناخت توحيد؛ و روشمندي آموزش‌ توحيد در قرآن.

تأثيرگذاري و جامعيت فکري آيت‌الله مصباح يزدي در زمينه‌هاي گوناگون علوم عقلي، سياسي، تفسير، کلام و مانند آن موجب گرديده است کتاب‌ها، مقالات و پايان‌نامه‌هاي فراواني درباره شخصيت، آثار، آراء و انديشه‌هاي ايشان تأليف گردد. بدين‌روي، لازم است ثأثير انعکاس آثار ايشان در حوزه‌هاي گوناگون معرفي شود. اين پژوهش با استفاده از روش «علم‌سنجي»، پايان‌نامه‌هاي مرتبط با شخصيت، آراء و انديشه‌هاي علامه مصباح يزدي در رساله‌هاي دانشگاهي و حوزوي را بررسي مي‌کند. طي سال‌هاي 1376 تا پايان 1399 تعداد 283 پايان‌نامه در مراکز دانشگاهي و حوزوي در اين زمينه دفاع شده که از ميان آنها 167 عنوان حوزوي و 116 عنوان دانشگاهي بوده است. بيشترين پايان‌نامه‌ها نيز در سال‌هاي 1395 و 1391 تأليف گرديده است. در ميان مقاطع تحصيلي نيز مقطع کارشناسي ارشد (سطح سه) با 252 پايان‌نامه بيشترين تعداد را داشته ‌است. تحليل موضوعي پايان‌نامه‌هاي مرتبط نيز بيانگر آن است که اين پايان‌نامه‌ها در 16 حوزه موضوعي نگارش يافته‌ که از ميان آنها حوزه‌هاي علوم سياسي با 61 عنوان و فلسفه با 54 عنوان بيشترين تعداد را داشته ‌است. 208 استاد راهنما و 203 استاد مشاور وظيفه راهنمايي و راهبري اين پايان‌نامه‌ها را برعهده داشته‌اند که از ميان آنها حسن معلمي با 12 عنوان راهنمايي و اکبر ميرسپاه با 9 عنوان مشاوره بيشترين آمار را به خود اختصاص داده‌اند. از ميان 67 دانشگاه و مرکز آموزشي و پژوهشي، «مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني» و «مجتمع آموزش عالي امام خميني» بيشترين تعداد پايان‌نامه مرتبط را داشته‌اند.

مفهوم «خودگروي» يکي از مباحث اخلاق هنجاري است که براساس نوع غايت با تبيين انگيزة رفتار انسان در نظريات علوم انساني نقش ايفا مي‌کند. مفهوم «خودگروي» مطرح در نظريات علوم انساني غربي متخذ از مباني فلسفي و انديشة فلاسفة پس از عصر نوزايي است. فقدان آگاهي لازم نسبت به مباني فلسفي و انديشه‌هاي فلاسفة غرب موجود در نظريات علوم انساني غربي مسئله‌اي است که موجب شده تصوير صحيحي از اين مفهوم نزد محققان علوم انساني ترسيم نشود و موجب به‌کارگيري همان بار معنايي مفهوم خودگروي موجود در علوم انساني غربي در علوم انساني اسلامي گردد. اين در حالي است که مباني فلسفي و انديشة فلاسفة غربي مغاير با مباني و انديشة اسلامي است. هدف اين پژوهش آگاهي از مفهوم «خودگروي» متخذ از مباني فلسفي و انديشه فلاسفة غرب و آثار آن در نظريات علوم انساني اسلامي است. اين تحقيق به روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده است. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد مباني فلسفي همچون دئيسم، تجربه‌گرايي، اومانيسم و عقل‌گرايي در شکل‌گيري مفهوم «خودگروي» مؤثر بوده و در انديشة فلاسفه‌اي مانند هابز، مندويل، هيوم، نيچه و فرويد خود را نشان داده است.

دين منظومه‌اي از آموزه‌هاي نظري و احکام عملي درهم‌تنيده و منسجم است. شناخت جزيره‌اي و غيرمنسجم از دين، گرچه خالي از فايده نيست، اما قطعاً نقايص زيادي دارد. «نظام عناصر دين» عنوان طرحي پژوهشي است که به ‌روش توصيفي ـ تحليلي به‌دنبال پاسخ به اين پرسش است که بين تعاليم دين چه رابطه‌اي برقرار است؟ بررسي نظام تعاليم دين با محوريت روابط علّي بين عناصر وحياني، کشف نظام تعاليم دين را آسان‌تر و دقيق‌تر مي‌کند. مراد از اين عناصر، موضوعات مسائل دين است که در آيات و روايات به آنها تصريح شده است. نظام عناصر دين شامل خرده‌نظام‌هاي متعددي است. مطابق پژوهش‌هاي انجام‌شده، نظام اسماء و صفات الهي جامع‌ترين نظامي است که تمام عناصر دين ذيل آن قرار مي‌گيرند. نظام‌هاي خلقت و ربوبيت ذيل نظام اسماء و صفات، نظام‌هاي خردتر بعدي را تشکيل مي‌دهند. نظام‌هاي هدايت و عبوديت، ذيل نظام ربوبيت، جامع‌ترين نظام‌هايي‌اند که وظايف راهبردي هاديان و مردم را مشخص مي‌کنند. اين نظام‌ها با بررسي عناصر فرعي ذيل آنها توسعه مي‌يابند و به نظام‌هاي خردتري مي‌رسند.

پژوهش «تحليل موقعيتي»، يکي از روش‌هاي پژوهش کيفي است. تحليل موقعيت، يکي از نسخه‌هاي متعدد روش زمينه‌اي است که با تمرکز بر موقعيت به‌عنوان واحد تحليل، به ترسيم نقشه‌هاي مختلف اقدام مي‌كند. سه نقشة موقعيت، عرصه‌ها / جهان‌هاي اجتماعي و وضعيت به‌‌عنوان واحد تحليل پژوهش «تحليل موقعيتي» مطرح است. اين روش، يکي از شيوه‌هاي بسيار جديد براي تحليل پديده‌هاي اجتماعي، اعم از متني و غير‌متني است. شيوة «تحليل موقعيتي»، به استفاده از شيوه‌هاي تحليل، تحليل گفتمان و تحليل محتواي کيفي تأکيد دارد. ازاين‌رو، اين روش اصولاً يک شيوة تحليل چندگانه است. اين مقاله با هدف واكاوي پژوهش «تحليل موقعيتي»، با يک فرايند مشخص و مبتني بر روش فرا‌تحليلي، به توصيف مباني فلسفي و مراحل انجام اين روش مي‌پردازد.

اين مقاله كوشيده است روشي را که آيت‌الله سيدعلي خامنه‌اي براساس آن به ‌تحليل تاريخ مي‌‌پردازند، دريابد. بدين‌منظور کتاب «انسان 250 ساله» را که از بيانات ايشان تدوين شده، به‌عنوان موضوع مطالعاتي انتخاب كرده است. شناخت دقيق اين روش ما را به ‌فهم بهتر سخنان رهبر انقلاب و استفاده کاربردي از آن رهنمون مي‌‌شود. در اين زمينه توجه به‌ تاريخ صدر اسلام و دورة امامت، علاوه بر برجستگي بُعد تاريخي آن، به‌سبب آنکه اکثريت جامعه ايران را شيعيان تشکيل مي‌‌دهند، از اهميت قابل‌توجهي برخوردار است. اينكه رهبر انقلاب به‌عنوان رهبر امت اسلامي، چگونه به ‌اين مقطع تاريخي مي‌نگرند، اهميت اين پژوهش را بيشتر مي‌‌کند. ازاين‌رو، در اين پژوهش سعي شده تا نشان داده شود که آيت‌الله خامنه‌اي با نگاهي جامع و روشمند به ‌مطالعة تاريخ و به‌ويژه تاريخ صدر اسلام پرداخته است.

واژة «کتابشناسي» به‌‌سبب کارکردهاي متعدد و شيوة سامان‌دهي آن در معاني گوناگون، چينش‌ها و ساختارهاي متفاوتي به‌کار مي‌رود. کتابشناسي يکي از مهم‌ترين شاخه‌هاي علوم کتابداري و اطلاع‌رساني است که در بستر زمان تطورات و تغييرات بسياري، از ارائه گونه‌هاي متفاوت اطلاعات مکتوب تا انواع نرم‌افزارها و سايت‌هاي ملي و جهاني يافته است. کتابشناسي آميزه‌اي است از علم و فن و محصول فرايند مطالعه، بررسي و تحقيق در شکل مادي و گاهي محتوايي کتاب‌هاست که با نظم خاصي براي ارائه اطلاعات چينش شده‌اند. کتابشناسي‌ها به لحاظ معيار، هدف، قلمرو جغرافيايي، دامنه موضوع، شمول و زمان، اقسامي دارند. هدف کتابشناسي «مرکز دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي» اين است که تا حد ممکن شناخت داده‌هاي مکتوب در هريک از عرصه‌‌هاي علوم عقلي را براي پژوهشگران ميسر گرداند. بدين‌روي، کتابشناسي‌ها به دو دسته «اجمالي» و «تفصيلي» تقسيم و هريک با توجه به زبان منبع، در دو گروه «فارسي ـ عربي» و «انگليسي» ارائه شده‌اند. اين کتابشناسي‌ها ترکيبي از انواع کتابشناسي‌هاي موجود هستند و ويژگي ارائه مطالب به‌صورت نمايه با ذکر صفحه در منبع اصلي، به همراه شاخه درختي علم در متن و ارائه کليدواژه به همراه نمايه‌هاي هر مطلب در فهرست‌ها، ابتکاري نو و ابزاري راهگشا براي محققان اين عرصه به‌شمار مي‌رود.