جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با تمرکز بر تأثیر دیدگاه‌های کلامی علامه سید جعفر مرتضی عاملی بر تحلیل‌های تاریخی کتاب الصحیح من سیره الإمام علی (ع)، به بررسی تعامل پیچیده بین الهیات و تاریخ پرداخته است. هدف اصلی، ارزیابی میزان تأثیرگذاری باورهای کلامی، به‌ویژه در مسئله «عصمت امام علی (ع)»، بر نقد و اعتبارسنجی روایات تاریخی این اثر بوده است. پرسش محوری این است که آیا پیش‌فرض‌های اعتقادی می‌توانند معیاری برای نقد و تحلیل داده‌های تاریخی به‌شمار روند و این باورها تا چه حد متأثر از انگاره‌های شخصی مؤلف بر نقد روایات تأثیر گذاشته‌اند؟ این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی انجام شده و داده‌ها از طریق مطالعات اسنادی و منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده است. ابتدا گزاره‌های کلامی مرتبط با عصمت در کتاب استخراج و با روایات تاریخی مورد استناد مؤلف تطبیق داده شد. سپس انطباق یا تعارض این گزاره‌ها با اصول نقد تاریخی سنجیده و جهت‌گیری‌های شخصی مؤلف در مقایسه با دیگر منابع شیعی و سنی تحلیل شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که بخشی از استدلال‌های مؤلف در تبیین عصمت امام علی (ع)، فاقد پشتوانه متقن در منابع معتبر است و بیشتر بر قرائت‌های خاص و تفسیرهای شخصی استوار است. همچنین، انگاره‌های کلامی مؤلف در توجیه رفتارهای سیاسی-اجتماعی امام علی (ع) موجب گزینش یا تأویل گزارش‌های تاریخی شده و انعطاف‌پذیری روش‌شناختی اثر را کاهش داده است. علاوه بر این، اجتناب مؤلف از ارجاع به منابع تاریخی غیرهمسو با باورهای کلامی، تعارضی با معیارهای نقد تاریخی ایجاد کرده است. نتایج نشان می‌دهد که رویکرد کلامی اگرچه می‌تواند به تبیین یکپارچه مفاهیم دینی کمک کند، اما کاربست غیرانتقادی آن، اعتبار علمی پژوهش‌های تاریخی را کاهش می‌دهد. ضرورت تمایز میان «مبانی کلامیِ مستند» و «برداشت‌های شخصی» در مطالعات سیره‌نگاری و طراحی چارچوبی روشمند برای تعامل انتقادی بین الهیات و تاریخ از جمله پیشنهادهای این تحقیق است.

مصحف نویسی یکی از توصیه های پیامبر اکرم به مسلمانان بوده و هست تا به کمک نوشتن و کتابت قرآن بتوانند متن شفاهی قرآن را که در قلب خویش دارند بیش از پیش در ذهن و زبان خویش تثبیت کنند. مولا علی به عنوان نخستین مرد مسلمان از همان روز نخست بعثت و رسالت پیامبر اکرم نسبت به یادگیری و نوشتن قرآن اهتمام جدّی داشتند و نام آن بزرگوار در شمار کاتبان وحی ثبت و ضبط شده است. هر یک از صحابه به فراخور انس و مجالستی که با قرآن و پیامبر اکرم داشت میتوانست به کمک تفسیر قرآن به قرآن، نکات تفسیری را بیابد و آنها را در مصحف شخصی خویش بنویسد. امام علی افزون بر کتابت متن جاودانه قرآن، آموزههای قرآن را نیز در مصحف خویش ثبت کرده بودند که برخی بهاشتباه آن را قرآنی متفاوت توصیف کردهاند. همین دیدگاه نادرست به همراه برخی اخبار ضعیف در آثار مستشرقان نیز انعکاس یافته وسوالاتی را مطرح کرده اند. مصحف علی دارای چه ویژگی هایی بوده است ؟ آیا قرآن کنونی با مصحف امام علی تفاوت دارد ؟ این پژوهش پس از بررسی دیدگاه خاورشناسان به نقد و تحلیل آنها پرداخته و نشان داده است که باور به مصحف مولاعلی هیچ ملازمهای با تحریف قرآن یا بیتوجهی به مصحف متواتر میان مسلمانان ندارد.

جایگاه منحصر به فرد قرآن کریم و سنت نبوی(ص) سبب شده است تا استشهاد به آیات واحادیث نبوی(ص) از مهمترین و رایج ترین مستند در احتجاجات و مناظرات مسلمانان قرار گیرد. اما از آنجا که شناخت و بهره گیری ازاین ثقل اکبر به فراخور استعداد و فهم هرکس متفاوت است، بهترین شیوه الگوی استشهاد پیشوایان معصوم (ع) به ویژه امام علی (ع) است. آن حضرت با استشهاد به آیات قرآنی و روایات پیامبر(ص) توانسته است که نقش مهمی در به کارگیری استدلال آیات و تبیین مضامین سنت نبوی (ص) ایفا کند.از آنجا که همه جزئیات احکام و اعتقادات و اخلاقیات،در قرآن مطرح نشده،تفسیر و تبیین آنها بر عهده پیامبر گرامی اسلام (ص) نهاده شده است امام علی (ع) به عنوان وصی ویار صدیق نبی اکرم (ص)، از فرصت همراهی آن حضرت بهترین استفاده ها را برده که در گشودن ابهام‌های تفسیر، کارساز است. این پژوهش علمی، به موارد استشهاد امام (ع) اعم از خطب، نامه ها و حکمت ها پرداخته و سعی بر این شده که ارتباط بین وحی الهی و کلام علوی تبیین شود. استشهاد امام علی (علیه السلام) به شیوه مستقیم (صریح) و غیر مستقیم (غیرصریح) تقسیم بندی می‌شود با تکیه بر احادیث و سنت نبوی (ص)، شرایط فرهنگی اجتماعی عصر نزول، تبیین و تثبیت آموزه های دینی پرداخته است استشهادات امام علی (ع) به قرآن کریم و احادیث نبوی(ص) را می توان در دو دسته کلی مورد توجه قرار داد: یک دسته آن استناداتی است که به قرآن با توجه به معنای متفاهم عرفی آن صورت گرفته است. به بیان دیگر، همان معنای ظاهری قرآن که در دسترس همگان قرار دارد مورد توجه بوده است.دسته دوم استشهاداتی است که مبتنی بر معانی باطنی و عرفانی صورت گرفته است. بخشی از سخنان آن حضرت بیانگر آن است که آنان آیات قرآن را تفسیر و تأویل نموده و یا به بیان مصادیق آیات پرداخته‌اند. نتیجه محوری استشهاد امام علی علیه السلام به قرآن و سنت نبوی در نهج البلاغه تعریف، ترغیب و تبیین حقیقت قرآن کریم و سنت رسول اکرم (ص) از زبان علی بن‌ابی‌طالب(علیه‌السلام) است.

حضرت از روش های گوناگونی برای پاسخ به شبهات استفاده کردهاند که برخی از این روشها عقلی و استدلالی است یعنی حضرت در پاسخ یک شبهه، استدلال خاصی را مطرح میکنند. گاه از روش برهان استفاده می کنند. در پارهای از موارد از روشهای نقلی مستند به آیات، روایات و تاریخ بهره میگیرند. لذا مسأله اصلی پژوهش، تبیین روشهای پاسخ گویی امیرالمؤمنین علی(ع) به شبهات اعتقادی در سه حوزه از پیش گفته شده از منظر نهج البلاغه است.

در منابع تفسیری روایی، روایات تأویلی از روایات تفسیری تفکیک نشده است؛ لذا جداسازی روایات تأویلی از روایات تفسیری و تعیین نوع تأویل آنها اهمیت و ضرورت می‌یابد. در این تحقیق بر آنیم تا این مهم را در مورد روایات تأویلی مرتبط با امیرمؤمنان(ع) در سوره نحل محقق سازیم. این پژوهش در پی یافتن پاسخ به این سؤال است که در روایات تأویلی اهل‌بیت(ع) در سوره نحل چه نوع تأویلاتی در رابطه با امیرمؤمنان(ع) صورت پذیرفته است؟ در این راستا، بر اساس معنای اصطلاحی تأویل قرآن در آیات و روایات، روایات تأویلی سوره نحل از بین روایات تفسیری آن استخراج و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص شد که ذیل ۱۵ آیه از سوره نحل، چهار نوع تأویل در ‌روایات تأویلی مرتبط با امیرمؤمنان(ع) وجود دارد که عبارت‌ اند از: معنای باطنی آیه، مصداق باطنی آیه، مصداق آیه در گذر زمان (جری و تطبیق) و مصداق اطلاق یا عموم آیه.

با تتبع در روایات موجود، به دست می آید که امام علی (ع) جایگاهی ویژۀ در تأویل دارا می‌باشد. با وجود اختلافاتِ بین دیدگاههای مختلف تأویلی، ضرورت دستیابی به نوع نگاه امام علی (ع) در اینباره به عنوان یک مبنای معتبر در تشخیص دیدگاهِ صحیح، مشخص می گردد. در راستای رسیدن به این هدف، روایات دربردارندۀ واژۀ تأویل از امام علی (ع)، مورد تحلیل قرار گرفت و سپس دیدگاههای مطرح تأویل با دو رویکرد عینی گرا و معناگرا در این روایات پیجویی شد. از جمله نتایج تحقیق حاضر این است که، امام علی (ع) به بیان معنای غیرظاهری آیات قرآن کریم (اعم از محکم و متشابه) و سایر گزارههای دینی پرداخته‌اند؛ تا به این وسیله ابعاد مختلف دین اسلام را تبیین، تفهیم و محقق نماید و این یکی از معانی اصلی تأویل نزد ایشان است. ذیل رویکرد معناگرا، دیدگاه «تأویل به معنای خلاف ظاهر» (با رعایت قواعد و مصالح دین اسلام) مورد پذیرش قرار گرفت. ذیل رویکرد عینی گرا، دیدگاه علامه طباطبایی دربارۀ تأویل به عنوان امور صرفاً عینی و خارجی، رد شد. و قسمتی از دیدگاه ابن تیمیه که قائل به تأویل در معنای عملی کردن اوامر و نواهی الهی است، مورد پذیرش واقع شد.

اصطلاح دین در قرآن و عرف جاری مسلمانان نسل های اول و بعد آن، تا اندازه‌ای متفاوت و متحول بوده است. اما دین اسلام یا دین محمد، عنوانی است که به‌سرعت رواج یافته است. در جنگ جمل، یکی از مخالفان برای طعنه از تعبیر «دین علی» استفاده کرد. این تعبیر چند بار دیگر هم در جاهای مختلف به کار رفته است. برداشت برخی از این تعبیر، البته با نوعی ابهام، تلقی دودینی است. در این مقاله سعی شده است این تفسیر که در تفسیری غالیانه از تاریخ عصر اول شیعه صورت گرفته، مورد نقد و بررسی تاریخی قرار گیرد و کاربردهای مختلف آن، انگیزه‌ها، و فضای حاکم بر آن مورد تأمل قرار گیرد.

نوشتار پیش‌رو بر اساس نقدهایی نگاشته شده است که امین حسین‌پوری و وحید عابد بر مقاله «اعتبارسنجی "النساء نواقص العقول" در نهج‌البلاغه» ارائه داده‌اند؛ این مباحث در هفدهمین نشست از سلسله نشست‌های شناسه ـ شیعه (16 اسفند 1402 ش) به میزبانی پژوهشکده معارف اهل‌بیت (ع) قم ارائه شد.