جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

: صوفیان از بیم بدعت‌ها و انحرافات و یا برای آموزش دادن متصوفه، شروع به جمع آوری اقوال مشایخ بزرگِ تصوف کردند. این اقوال در کتاب‌های علمی تصوف مانند: قوت القلوب، اللمع، تهذیب الاسرار، طبقات الصوفیه سلمی، رساله قشیریه و... ثبت شده‌اند. اقوال صوفیه به لحاظ ماهوی به دو گروه تقسیم‌می‌شوند: 1-اقوال اخلاقی و عقلانی 2- شطحیات به ظاهر غیر عقلانی. در بررسی همهگفته‌های این طیف به وجوه مشترکی دست‌می‌یابیم که یا نشان از تأثیر پذیرفتن از همدیگر است و یا اگر همچون شطحیات حاصل تجربه عرفانی شخصی باشد همانندی در این گونه سخنان، شبیه به نوعی توارد است. اقوال مشترک صوفیه در گروه اول در زمینه تعاریف، احوال، مقامات و مستحسنات مشهور نتیجه اقتباس، الهام و یا بازآفرینی است؟ وجوه مشترک میان این متون تصور اقتباس، الهام و یا بازآفرینی را در ذهن تقویت‌می‌کند زیرا که هیچ متنی در خلأ و بدون تأثیرپذیری از متون پیش از خود ظهورنمی‌کند؛ هرچند که جایگاه استقلال هر متن برجسته ادبی و عرفانی محفوظ باشد. این رساله برمبنای شیوه تحلیل محتوای کیفی متن و تطبیق به بررسی اقوال نقل‌شده درین متون می‌پردازد. از آن جا که بررسی سیر تحول تمامی این سخنان از حوصله یک یا حتی چندین رساله و کتاب نیز خارج است، ما برای این منظور 40 سخن مشهور صوفیان را از منابعِ عربی و فارسی تصوف که به، کتاب‌های دستینه، معروف هستند انتخاب کردیم و درباره هر سخن از چهار زاویه به بررسی و تحلیل پرداختیم: 1- حتی الامکان منابعی که این اقوال در آن‌ها آمده را معرفی کردیم. 2- گویندگانی که برای یک سخن خاص مطرح شده را شناسایی کرده و درستی و نادرستی آن انتساب را مورد بحث قرار دادیم. 3- تفاوت‌ها و شباهت‌هایی که به لحاظ ظاهری در هر سخن، و در منابع مختلف، وجود دارد را نشان دهیم. 4- ترجمه‌هایی که از یک سخن در منابع فارسی تصوف وجود دارد را معرفی کرده و آن‌ها را از حیث صحیح یا غلط بودن بررسی کنیم. با این بررسی و پژوهش به این نتایج رسیدیم که اکثر منابع متاخر، قرون هشتم به بعد، بیشتر زیر نفوذ رساله قشیریه هستند. همچنین در حوزه گویندگان این نوع از سخنان، بیشترین اشتباهی که اتفاق افتاده، معرفی کردن راوی یک سخن به جای گوینده اصلی بوده است. همچنین در حوزه ساختارِ ظاهری یک سخن نیز اقوالی که کوتاه‌تر و از حیث بلاغت و فصاحت برتر بوده‌اند کمتر دچار تحول شده‌اند و بر عکس سخنان طولانی‌تر در طی قرون مختلف بیشتر تغییر یافته‌اند و کوتاه‌تر شده‌اند. همچنین بیشتر ترجمه‌ها با متن کتاب‌های اصلی تصوف چون اللمع و رساله قشیریه مطابقت دارند و بیشترین خطا در ترجمه، در کتابی چون تذکره الاولیاء اتفاق افتاده است. واژگان کلیدی: تصوف، اقوال صوفیه، گفتار پژوهی، اقتباس.

مجلسى در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. وى چنان شهرتى در علوم مختلف اسلامى دارد كه محتاج هیچ بیان و توضیحى نیست. علامه مجلسى از جمله بزرگانى است كه از جامعیت خاصى برخوردار بود. او در علوم مختلف مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد بود كه نگاهى اجمالى به مجموعه عظیم بحارالانوار این نكته را به خوبى آشكار مى سازد. تبحر در این علوم، در كنار آشنایى با علوم عقلى همچون: فلسفه، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب و علوم غریبه از او شخصیتى ممتاز و بى نظیر ساخت. برخى علامه مجلسى را در طول تاریخ اسلامى از حیث جامعیت بى نظیر دانسته اند. شاگرد گرانقدر او، سید نعمت اللّه جزائرى در مورد استاد خود گفته است: «علامه هیچ گاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام مى داد». گفته اند كه علامه روشى معتدل بین اخبارى و اصولى داشت. او در عین این كه محدث بزرگ بود به علوم عقلى هم توجه خاصى داشت. علامه مجلسى در سال 1098 از سوى شاه سلیمان صفوى به سمت شیخ الاسلام اصفهان منسوب گردید. شیخ الاسلام، بالاترین و مهم ترین منصب دینى و اجراى در آن عصر بود. علامه مجلسى در این رساله با استناد به آیات قرآن كریم و روایات معصومان علیهم السلام درصدد نشان دادن راه‌هاى نجات و رستگارى انسان برآمده است. اصل این كتاب، به عربى است و تاریخ نگارش آن در سال 1087 ق، پس از نگارش بحارالانوار بوده و متشكل از دو بخش است: در بخش اول، مبحث اصول عقاید شیعه مورد بررسى قرار گرفته است. بخش دوم، درباره وظایف عبادى مؤمنان است.

با رشد و تقویت نظریۀ ولایت در تصوف و عرفان اسلامی، پیرامون زندگی اولیاءالله، به ویژه دربارۀ نحوۀ زندگی قطب، سایه روشن هایی فراوان و حواشیی گوناگون نیز شکل گرفت. هرکدام از این سایه روشن ها، بخشی از کنجکاوی مردم برای آشنایی هرچه بیشتر با اولیاءالله و چگونگی زندگی ایشان را بیان می کنند. این حواشی، اموری متعدد نظیر نحوۀ زندگی اولیا، مسکن و مدفن اقطاب، مرگ قطب و چگونگی انتخاب جانشین، میزان قدرت اولیا در تصرف احوال و امور خارجی، سیر و سیاحت ایشان و مسائلی نظیر آن را شامل می شوند. در این مقاله سعی برآن خواهد بود تا ضمن تبیین مهمترین نمونه های این سایه روشن ها، معروفترین مسائل مرتبط با این مفاهیم، مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند

تفاسیر قرآن و کتاب های صوفیه، در بردارنده مفاهیم بسیاری در ارتباط با ادبیات و الهیات اسلامی است که مطالعه روشمند و دقیق این مفاهیم می تواند به نتایج درخشانی منجر شود. اسم عظم یا نام مهین یکی از عمده و اساسی ترین این مفاهیم است که در طول تاریخ تفکر اسلامی، محل تامل و مداقه بخش عمده ای از اندیشمندان بوده است. شگفت انگیزی و جاذبه این مقوله به گونه ای بوده است که بسیاری از عرفا و صوفیه درباره آن به گمان زنی پرداخته اند و هرکدام نامی از نام های خداوند - عز و جل - را نام مهین قلمداد کرده اند.

هرچند نمی‌توان بررسی تاریخی دقیقی درباره خاستگاه تصوف خراسانی و تشخص آن در قرون اولیه دربرابر طریقت‌ها و مکاتب عرفانی عراق و شام صورت داد ولی می‌توان استقلال این مکتب را چه قبل و چه بعد از ابن‌عربی به رسمیت شناخت، تأثیر و تأثرات آن را در مواجهه با مکتب ابن‌عربی و شارحانش بررسی نمود، عرفان نظری آن را بیشتر شناخت و با عرفان نظری محیی‌ الدینی مقایسه کرد. اوج مخالفت‌های صوفیه را با وحدت وجود، می‌توان در عرفای خراسانی یافت؛ تا آنجا که دربرابر آن، نظریه «وحدت شهود» را مطرح کردند. به‌رغم این مخالفت‌ها، گرایش تدریجی عرفای خراسانی به ابن‌عربی نیز موضوع بسیار مهمی است. با در کنار هم گذاشتن حقایقی از این دست، می‌توان نظام فکری کاملاً متفاوتی برای صوفیانِ رسمیِ دارای سلسله در نظام‌های سنتیِ خانقاهی ترسیم کرد، دربرابر عرفان نظری ابن‌عربی و شارحانش. پیدایش نظریه «وحدت شهود» دربرابر وحدت وجود، تنها با بررسی این‌گونه از تفاوت‌ها قابل توجیه خواهد بود. انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مواردی از این دست، در برابر تفاوت‌های چشمگیر نظری رنگ می‌بازند و درنتیجه، بر عمق مخالفت‌های ابتدایی عرفای مکتب خراسان در این باب افزوده می‌شود.

عبدالرحمن جامی از جمله شاعرانی است که با آثار و اندیشه‌های ابن‌عربی آشنایی­داشته و از آن تأثیرپذیرفته‌است. از میان مجموعۀ هفت­اورنگ او، تحفة­الاحرار است که برپایۀ تفکرات ابن‌عربی خصوصاً وحدت وجود شکل گرفته‌است. جامی یکی از نخستین شاعرانِ شارحِ تفکرات ابن‌عربی درباب وحدت وجود است و از اندیشه­های او بسیار تاثیرپذیرفته‌است. یکی از این تأثیرات، جمع نقیضین است؛ یعنی وحدت و کثرت، تشبیه و تنزیه، ظهور و بطون و ... پژوهش پیش‌رو کوشیده نگاه یگانه بین ابن­عربی و جامی به مظاهر هستی و همگونی‌های اندیشۀ وحدت وجودی آن دو را با روش توصیفی تحلیلی و در چشم­اندازی تطبیقی مورد کاوش قراردهد. برآیند پژوهش نشان­می­دهد هرچند جامی در این رویکرد به‌صورت پارادوکس و متناقض­نما عمل­می‌کند؛ اما درصدد یافتن نتیجه­ای واحد و رسیدن به نقطه‌ا‌ی یگانه در ذهن خویش است. او برای رسیدن به این نتیجه تحت­تاثیر اندیشۀ ابن‌عربی است و این دو عارف با رویکردی متناقض­نما اندیشه­های خود را بیان­می‌کنند

انسان، خدا و رابطه ی متقابل آن ها با هم یکی از موضوعات بسیار بنیادی در ادبیات عرفانی است. شاعران عارف به عنوان دارندگان روح لطیف و حساس الهی در میان ابیات خود، ارتباط خدا و انسان را به شکل نغز و دلنشین گنجانده اند که از عمیق ترین فرازهای آثارشان شده است. این پژوهش به صورت کتاب‌خانه ای و به شیوه ای تطبیقی ارتباط خدا با انسان را در مصیبت نامه عطّار نیشابوری و دیوان جامی مورد بررسی قرار داده است. هدف از این پژوهش بررسی ارتباط خدا با انسان بر اساس اصول اولیه انسانی یاوری، هدایت و عشق انجام شده است که نشان می دهد ارتباط خدا و انسان از دغدغه های مهم این دو عارف بوده و آنان راه ها و عوامل مختلفی برای تحقق آن ارائه داده اند؛ مهمترین نتایج به دست آمده از این پژوهش عبارت اند از این که آثارعطار و جامی سرشار از نمود ارتباط خدا و انسان است و این ارتباط گاه از زبان شاعر و گاه از زبان شخصیت های داستانی نقل می شود. بی پروایی و جسارت و صمیمیتی که در اشعار این دو وجود دارد به ابیات آنها عمق خاصی بخشیده که به خواننده احساس لطافت و اوج بندگی دست می دهد ضمن اینکه رابطه عاشقانه پروردگار عالیترین نوع رابطه بوده است.

با شکل‌گیری پیوند تشیع و تصوف در سده‌های 8 و 9 هجریو نفوذ روزافزون تشیع در میان توده‌های مردم‌،شاهد تغییر نگرشتسنن خراسانی-با محوریت صوفیان نقشبندی- هستیم‌. فضای فرهنگی میان اهل سنت خراسان دراین قرون به جز موارد استثنایی‌، بر این باور بود که می‌توان میان چهار خلیفه و دوازده امام شیعیان جمع کرد و به همه آن‌ها اعتقاد داشت. عنوانی که به این گرایش و جریان می‌توان داد، «تسنن دوازده‌امامی»است.بررسی مجموعه داده­های تاریخی و آگاهی­های موجود، نشان داددر سده‌های هشتم و نهم هجری، تلاش‌های گسترده‌ای شروع شد تا این فکر را ترویج کند که می‌توان ضمن پای‌بندی به کتاب و سنت‌، در پینشان دادن معرفتی باطنی و عرفانی از کتاب و سنت بود تا برآورنده نیاز‌های فکری زمان باشد.این فکر،برخی از علمای اهل سنت خراسان را برآن داشت تا ضمن جلوگیری از رویارویی با تسنن خراسانی، به نوعی با عقب‌نشینی-به اقتضای زمانه- گرایش به تسنن دوازده‌امامی را اتخاذ نمایند‌. دراین گرایش، عواملی چون: توجه نظری و عملی علمای اهل سنت به اهل‌بیت:، علاقه پادشاهان تیموری به دوازده امام شیعیان، فعالیت چشم‌گیرعلویان،برآمدن خیزش‌های تصوفی،عالمان شیعی،مداحان و منقبت‌خوانان خراسان، نقشی اساسی داشته‌اند و موضوع بررسی این مقاله هستند.

نورالدین عبدالرحمان جامی- عارف و شاعر معروف قرن نهم هجری- به واسطه نگارش آثار و شروح در تبیین مکتب ابن عربی، تأثیر چشم­گیری در گسترش و تداوم آن مکتب در ایران داشته است. وی با غور در آثار ابن عربی، به عنوان یکی از شارحان برتر این مکتب، جایگاه ویژه­ای دارد چنان­که تعلیقاتی بر فصوص الحکم تحت عنوان نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص و نیز شرحی بر فصوص الحکم نگاشته است. اما در مورد تأثیرگذاری تعالیم جامی بر دیگر متفکران ایرانی، این سؤال به ذهن می­آید که آیا بحث وحدت وجود - به عنوان مهم‌ترین آموزه فکری ابن عربی در عرفان نظری- آن­گونه که از شرح­های جامی بر می­آید در تقریرهای فیض کاشانی انعکاسی دارد یا خیر؟ از این رو، این پژوهش برآن است که به روش توصیفی- تطبیقی، احتمال این که تعالیم جامی در تفکر فیض کاشانی در باب وجودشناسی راه یافته است با تکیه بر نقد النصوص و کلمات المکنونه مورد بررسی و تحلیل قرار دهد که با مقایسه بین اندیشه­های جامی و فیض کاشانی، ردپای اندیشه­های جامی درباره وجودشناسی در تقریرهای فیض کاشانی دیده می­شود.