جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سلوک در معنای عام خود، سیرِ تحول معنوی و گسستن از عالم صورت و پیوستن به عالم قدس است که در ادیان گوناگون به طُرق مختلف از گذشته‌های بسیار دور معمول بوده است. ایران و هند به سبب قرابت‌های فرهنگی و نیز جهان‌بینی عمیق و تقریباً مشابه خود، شیوه‌های سلوکی ژرفی را برای نیل به متعالی‌ترین مقام معنوی اتخاذ کرده‌اند. مهر ایرانی و کیش میتراس از گذشته‌های دور در پی عبور از هفت مرحله سلوک، یعنی خروج کامل از خودبینی و جذب در خورشیدِ حقیقت و پیوستن به مهر بوده است. مکتب یوگه نیز با تکلیف‌کردن ریاضت‌های دشوار و سیر در مراحل هشت‌گانه، امکان تحول معنوی را برای رسیدن به مقام سمادهی فراهم کرده است. در پی این مقصود، یعنی ترک تعلق و دست‌کشیدن از حیات دنیوی، مکتب یوگه و کیش میتراس/مهر شیوه‌هایی عرضه کرده‌اند که هر یک به سهم خود تأثیرات جهانی داشته‌اند. این شیوه‌ها بعضاً تشابه، و گاه تمایزاتی دارند که ناشی از جهان‌بینی، تفکر سلوکی و دریافت‌های باطنیِ بنیان‌گذاران این دو طریقت بوده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد سلوک و تفکر سلوکی از تأملات نظام‌مندِ بنیادین در سنت‌های کهن شرقی است که هم در مقام نظر و حیات نظری و هم در مقام عمل و حیات عملی تأثیرگذار است.

یارسانیان را در ایران به نام اهل حق دانسته و دیده‌اند و دیگران، علوی، نُصیری، شاملو، صارلی، غُلات، بکتاشی و ... خوانده‌اند. آنین (در حالی) که نام اهل حق گویای پندار، پنداشت و انگاشت پشمینه‌پوشان، درویشان و هر آن کس است که داشتار شور و شیدای فرزان (عرفان) بر دل و دیده باشد. نوشتارهای کهن یارسانی، آیین ویژهٔ برخی از لران و کردان را از دیرباز یارسان نامیده‌اند و چنین برمی‌آید که نام اهل حق، نامی جدید بر اینان باشد نه نامی خودخوانده از سوی خودشان. از دیگر سوی، بی هیچ روی نمی‌توان مانندگی‌های فراوان آیین یارسان را با اسلام و به‌ویژه شیعه از دیده دور داشت. بسیاری از بزرگان و بُرزشمندان (قدیسان) آیین یاری پس از پدیداری اسلام در سرزمین‌های اسلامی و با آموزه‌های آن به پیدایی آمده‌اند. گفتمان سپیده‌دم آفرینش، پیامبران آسمانی، جهان‌بینی یکتاپرستانه، جایگاه ویژهٔ امام علی و پردگیان پاک پیامبر و بسیاری باورها نشان از رنگ و انگ اسلام و شیعه دارد. پَن (اما) داستان دین‌بُرداری یارسانیان بسی از آنچه بسیاری پنداشته‌اند ژرف‌تر و نیازمند پژوهش‌های نغزتر است. تلاش یاریان برای زنده‌ساختن «آیین ایران» و «آیین کردان»، ورجاوندی (تقدس) دفتر «سرانجام»، پیامبرگونگی شاه سَهّاک و باورهایی همچون خداانسان‌انگاری، دونادون، بیا و بس و فراوان باورهای دیگر، نشان از دیگردینیِ یارسان دارد. در این جستار می‌کوشیم تا به شیوهٔ گزارشی‌پردازشی و به روش پدیدارشناسانه از نگاه دینان‌پژوهی (رشتهٔ ادیان)، دین‌گونگی و دین‌بودگی یارسان را بنمایانیم.

استفاده از الگوها، به ‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های معماری، به منظور خلق معماری ماندگار، اهمیت دارد. یکی از اجزای الگوها در معماری، هنر گره‌چینی است که در هندسه‌اش، اعداد مهم‌ترین مؤلفه و مبنای نام‌گذاری است. به ‌نظر می‌رسد با آگاهی از معانی اعداد و به‌کارگیری صحیح آنها در مکان‌های متفاوت، بتوان در تمدن‌های دینی و به دور از مسائل اعتقادیِ تمدن‌های غیردینی، الگوهایی کاربردی، ماندگار و جاودانه برای استفاده از گره‌چینی مطرح کرد. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی الگوهای معنایی اعداد را به‌ عنوان متغیر میانجی، میانِ گره‌چینی و اعتقادات تمدن بشری، بررسی کرده و از مقایسه تطبیقی معنای اعداد در تمدن‌ها، کاربرد گره‌چینی در مکان‌های مختلف را بیان می‌کند. نتایج نشان می‌دهد با آگاهی از جنبه‌های معنایی اعداد می‌توان گره‌های دوازده را در بیشتر تمدن‌ها کهن‌الگو دانست و از گره‌های هشت به‌ عنوان الگوی خاص و غالب ادیان نام برد، اما شواهدی برای نسبت‌دادن گره‌های خاص به تمدن‌های غیردینی وجود ندارد.

همواره سنت‌هایی که در مجاورت هم بودند، به نحو طبیعی و البته غیرمستقیم، تأثیر و تأثر متقابل داشته‌اند. این موضوع درباره عرفان بودایی و تصوف اسلامی نیز صادق است، هرچند بسیاری از عناصر سلوک زاهدانه ذاتی است و اساساً شباهت‌های موجود به نفس زهد و ریاضت برمی‌گردد. اختلاف نظر بر سر مسئله روشن‌شدگی در مکتب چن/ذن باعث ایجاد دسته‌بندی میان رهروان و استادان این مکتب شده بود. گروهی به «روشن‌شدگی تدریجی» و گروه دیگر به «روشن‌شدگی آنی/ناگهانی» باور داشتند. شن‌سیو نماینده مکتب تدریجی و هوئی‌ننگ نماینده مکتب ناگهانی است. در مکتب خراسان اختلاف نظر صوفیان راجع به صحو و سکر باعث شد محققان، صوفیان این خطه را به دو گرایش اهل صحو و اهل سکر دسته‌بندی کنند. هدف این مقاله تأسیس پلی میان این دو سنت به منظور فهم عمیق‌تر آنها است. مشخصه ذن بودایی مفهوم «روشن‌شدگی» است و ویژگی خاص تصوف خراسان مسئله صحو و سکر است که این نوشته آنها را نه در برابر هم بلکه در کنار هم نشانده است تا میانشان گفت‌وگویی فراتاریخی برقرار کند. این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی‌تحلیلی با رویکرد مقایسه‌ای گفتمان روشن‌شدگی در سنت ذن بودایی و صحو و سکر در تصوف خراسان را تحلیل، و وجوه اشتراک و افتراق این دو سنت را تبیین کرده است. میان این دو مکتب (چن یا ذن به روایت هوئی‌ننگ و روشن‌شدگی آنی با تصوف خراسان به روایت ابوسعید ابوالخیر و تأکیدش بر سکر و جذبه) با وجود تفاوت‌ها، شباهت‌های بسیار وجود دارد.

ابراهیم ابوالعافیه (متوفای حدود 1291 م.)، از عرفای یهودی، عقیده داشت هدف از زندگی عالی، دست‌یابی به کمال و فضیلت است و بهترین راه برای رسیدن به این هدف، تمرکز و تعمق درباره خداوند به واسطه بیان‌کردن حروف صامت و مصوتی است که تشکیل‌دهنده نام او است، چراکه نام الاهی همان ذات و حقیقت خدا است. از این‌رو، ابوالعافیه ابتکاراتی را در زمینه شیوه ترکیب حروف به وجود آورد. اما در میان تمام آموزه‌های عملی‌اش، عالی‌ترین و برجسته‌ترین آنها، تکنیک مربوط به بیان نام الاهی است. او ذکر نام الاهی را با شیوه‌های تنفسی خاص و حرکات سر و گردن همراه کرد. از سوی دیگر، می‌دانیم که در سنّت هندویی این اعمال از دیرباز رواج داشته است. با توجه به آشنایی ابوالعافیه با سنت هندویی برخی، از تأثیرپذیری او از سنت هندویی سخن گفته‌اند. در این مقاله این موضوع را بررسی می‌کنیم و می‌بینیم که مکتب ابوالعافیه از سه منظر با سنت هندویی مشابهت داشته است: تأکید بر وصف‌ناپذیری حقیقت متعالی، تأکید بر شیوه‌های خاص ذکرگویی، تأکید بر خلسه عرفانی.

شناخت انسان همواره محل توجه مکاتب مختلف دینی، فلسفی و عرفانی بوده است. امروزه اندیشمندان به آیین‌های عرفانی بدون شریعت، مانند آیین بودا، توجه دارند و از آن استقبال می‌کنند. ترواده‌ بودیسم نیز به عنوان قرائتی سنتی از آموزه‌های بودا، با نگاه فلسفی و عرفانی انسان را تحلیل می‌کند. تأمل در مبانی انسان‌شناختی بودیسم شناخت ما از انسان در این آیین را عمیق‌تر خواهد کرد. بدین‌منظور پژوهش حاضر ضمن معرفی مبانی انسان‌شناختی ترواده ‌بودیسم، در صدد است آن را بر اساس مبانی حکمت متعالیه ارزیابی کند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی در نهایت به این نتیجه می‌رسد که انسان‌شناسی بودیسم از جهاتی ناقص است و به برخی از پرسش‌ها درباره مبدأ هستی و فلسفه وجودی انسان پاسخ نمی‌دهد. بودا با انکار خدا و معرفی انسان به عنوان برترین موجود عالم و همچنین با انکار نفس ثابت، ماهیت انسان را چیزی جز ترکیبی از پنج بخش، یعنی بدن فیزیکی، احساس، ادراک، نمودهای روانی، و دانستگی نمی‌داند و آنچه به عنوان یک فرد تجربه می‌شود چیزی جز فرآیند شدن نیست. در انسان‌شناسی ترواده بودیسم انسان موجودی است که به سبب تولدهای مکرر در زنجیره سمساره گرفتار آمده و با پیوستن به نیروانا به رهایی می‌رسد.

هم‌زمان با پیدایش مسئله امامت، شیعیان با استناد به سخنان پیامبر اعظم k برای برخورداری امامان از علم ویژه بیش از هر ویژگی دیگر اصرار ورزیدند. در تثبیت امامت نقش کلیدی برای آن قائل شدند و با رویکردهای مختلف در زمره مباحث کلامی به آن نظر انداختند. از جمله نواندیشانی که اخیراً با رویکرد تکثرگرایانه درباره جایگاه و مرجعیت علمی امامان b اظهارنظر کرده، عبدالکریم سروش دباغ است. او از چند جهت باورمندی شیعیان به جایگاه علمی امامان را نقد کرده، و از اساس اندیشه‌ای غالیانه به شمار آورده است! در این جستار می‌کوشیم با تحلیل و بررسی گفتار و نوشتار وی چند مسئله مهم را روشن کنیم: 1. دوگانه‌پنداری او درباره علوم وحیانی امامان پس از پیامبر اکرم k؛ 2. استفاده ابزاری از غزالی برای هم‌داستان جلوه‌دادن او با خود؛ 3. واردکردن اتهام غلو به شیعیان به دلیل باورداشتن به علم وحیانی امامان.

نگاهی تطبیقی به نظریه «تأویل» طباطبایی و نظریه «رؤیاهای رسولانه» سروش نشان می‌دهد که هر دوی آنها کُنه متن مقدس را محصور در ساختار تاریخی‌اش نمی‌دانند، و به حقیقت و باطن متن مقدس در پس ظواهرش می‌اندیشند. نظریه تأویل که قوس صعود و خلاف قوس تنزیل و انزال، و به معنای کشف ارتباط میان مصحف موجود با حقیقت عینی‌اش (یعنی کتاب مکنون، امّ‌الکتاب) است، به دلایل گوناگونی بر نظریه رؤیاهای رسولانه برتری دارد؛ نظریه تأویل 1. با سنت سامی، عبری، اسلامی سازگار است؛ 2. هم‌زمان همه شواهد را پوشش می‌دهد؛ 3. با منطوق قرآن انطباق تام دارد؛ 4. قدسیت و بشری‌بودن قرآن را هم می‌پذیرد؛ 5. می‌تواند به دغدغه‌های مذکور در مقاله ششم رؤیاهای رسولانه، که سروش را به بشری و رؤیایی‌انگاشتن قرآن سوق داده است، پاسخ دهد؛ 6. رویکرد عرفانی و اشراب نظریه تأویل از امّ‌الکتاب باعث شده است طباطبایی، برخلاف سروش، از معرفت گزاره‌ای فراتر رود و به معرفت وجودی و شهودی برسد، اما سروش با پذیرش بسط تجربه نبوی و رؤیاهای رسولانه به جای حل مسئله به حذف آن روی آورده است.

ترسیم جهان آرمانی و مؤلفه‌های دست‌یابی به آن همواره یکی از پرسش‌های اساسی بشر است. در این میان اندیشه سیاسی کنفوسیوس و جهان آرمانی‌اش در چین باستان جایگاه ویژه‌ای دارد. وی شکل‌گیری جامعه آرمانی را این‌گونه میسر می‌داند که اصول اخلاقی و عمل به اصل لی، حکمرانی حاکم حکیم و اصلاح نام‌ها در آن انجام پذیرد. او معتقد است آرمان‌شهر در چین با الگوبرداری از دوران طلایی و اسطوره‌ای چین باستان و آموزش فضیلت‌های اخلاقی به حاکمان و الگو قراردادن آنها برای جامعه محقق خواهد شد. در این پژوهش می‌کوشیم با رویکردی تحلیلی و نظری مؤلفه‌های سیاسی و نظریه آرمان‌شهر در آیین کنفوسیوس را بررسی کنیم و به این پرسش پاسخ دهیم که: روش و برنامه کنفوسیوس برای رسیدن به آرمان‌شهر چیست؟

منطقه دیلم از سده ششم تا اواخر قرن هشتم ه.ق. همواره محل نزاع اسماعیلیان نزاری با قدرت‌های محلی اطراف بود؛ زیرا این منطقه پس از استقرار اسماعیلیان الموت، دائماً مد نظرشان بود و مذهب اسماعیلیه در آنجا نفوذ بسیار داشت. امیران محلی مازندران و گیلان همواره از نفوذ اسماعیلیه در دیلم وحشت داشتند و بارها به آنجا لشکرکشی کردند. دو خاندان حاکم محلی کوشیج و هزاراسبی در دیلم به اسماعیلیه متمایل بودند، به همین دلیل مناسبات بین آنها و امیران محلی آل‌کیا تیره بود و در نهایت به دست آل‌کیا از بین رفتند. مسئله اصلی ما در این تحقیق، تبیین حیات سیاسی اسماعیلیان دیلم از قرن ششم هجری قمری، به‌ویژه پس از سقوط الموت، است و اینکه دیلم با نفوذ اسماعیلیه، دچار چه تحولات سیاسی‌ای شد. نتیجه اینکه داعیان اسماعیلی نزاری از همان آغاز فعالیتشان در دیلم نفوذ کردند و با فتح الموت، دیلم به منطقه‌ای مهم و راهبردی برای اسماعیلیان تبدیل شد. با سقوط الموت، کوهستان‌های دیلم همچنان پایگاه سیاسی اسماعیلیان باقی ماند و تا اواخر قرن هشتم ه.ق. با حمایت خاندان کوشیج و هزاراسبی به حیات سیاسی خود ادامه دادند و سرانجام در رقابت سیاسی با آل‌کیا از بین رفتند.