جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبانی نظری کیش مانوی اصولاً عرفانی است. زهد، ریاضت، گیاه‌خواری، تزکیه و تهذیب نفس، نیکی، راستی، پاکی، جوان‌مردی، باور به جدایی مطلق نور و ظلمت و خیر و شر، و اهمیت کسب معرفت در این دین برای دست‌یابی به رستگاری از مباحث مهم مانویت است. مانویان معرفت به ذات خداوند را شرط اصلی رستگاری می‌دانستند. از این‌رو، باورهای این دین در حوزة معرفت‌شناسی در خور توجه است. از سوی دیگر، مولوی نظمی را در شیوه تفکر عرفانی‌اش وضع کرده که خاستگاهش همچنان محل تأمل دانشمندان است. اگرچه زهد، تزکیه، تهذیب نفس، جوان‌مردی، و جدایی نور و ظلمت در اندیشه‌های مولوی با آنچه مانی و مانویان می‌گفتند بسیار شباهت دارد، جدایی انسان از اصل خویش، بی‌اعتنایی به جهان مادی، به‌ویژه اهمیت معرفت و دانش در خداشناسی و خودشناسی از مؤلفه‌های بسیار مهم در ساختار معرفت‌شناسی مانی و نیز مولانا است. جستار حاضر پس از واکاوی عناصر معرفت‌شناسانه دو عرفان مانوی و مولوی می‌کوشد پیوندهایی را بیابد که ممکن است میان مؤلفه‌های این دو نگرش باشد.

اخوان‌المسلمین یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین نهادها و جریان‌های فرهنگی و سیاسی‌اجتماعی معاصر در جهان اسلام است. تأثیر حسن البنّا، به عنوان مؤسس اخوان‌المسلمین، در این جماعت به‌خصوص نوع زیست دینی‌اش، که تصوف و عرفان است، انکارپذیر نیست. رویکرد دینی وی متأثر از تصوف و عرفان به دوران نوجوانی‌اش باز می‌گردد. در این دوران او از مریدان رسمی طریقه‌ای صوفی به نام «طریقه حصافیه شاذلیه» بود و تحت تأثیر و تعلیم شیخ و مؤسس این طریقه عرفانی قرار داشت. از تأسیس اخوان‌المسلمین، طرح‌ریزی و نظام سلسله‌مراتبی‌اش تا ارتباط میان اعضا با یکدیگر و با مرشد عام، همگی برگرفته از زیست دینی متأثر از تصوف و عرفان است که در تار و پود اخوان‌المسلمین نفوذ کرده است. سعی وی در به‌کاربستن محتوا و روش صوفیانه همواره انتقادهایی را از جانب سلفیه در پی داشته است. اگرچه اخوان‌المسلمین پس از مدتی از تصوف و عرفان فاصله گرفتند و در زمره جماعت‌های سلفی به شمار آمدند، اما نفوذ زیست دینی متأثر از تصوف و عرفان از طریق حسن البنّا در لایه‌های درونی اخوان‌المسلمین، امروزه نیز دیده می‌شود. تأکید بر این رویکرد صوفیانه و عارفانه در اخوان‌المسلمین می‌تواند مانعی برای به افراط کشیده‌شدن اخوان‌المسلمین به سمت سلفیت باشد. این بررسی، زیست دینی ناشی از تصوف و عرفان حسن البنّا را در پی‌ریزی جماعت اخوان‌المسلمین نشان می‌دهد و تحلیل می‌کند.

کتاب مکاشفه یوحنّا، از مجموعه متون آپوکالیپسی در سنت یهودی‌مسیحی است که درون‌مایه اصلی‌شان رویدادهای مربوط به پایانِ زمان است. از موضوعات محل توجه محققان، وجه اشتراک تمامی این متون در اشاره به شرایط اجتماعی دوره زمانی‌شان است که از آن با عنوان «شرایط بحران» یاد می‌شود. نویسنده کتابمکاشفه نیز در نخستین بخش آن، یعنی «نامه‌ها به کلیساهای آسیا»، به شرایط اجتماعی مسیحیان روزگار خود در اواخر سده نخست میلادی، که در هفت شهر آسیای صغیر ساکن بودند، اشاراتی دارد. برخی از اشارات ضمنی و آشکار نویسنده در متن نامه‌ها بر این دلالت دارد که مسیحیان آن مناطق از لحاظ اجتماعی و نیز از لحاظ پایداری بر اعتقادات دینی‌شان (از منظر نویسنده) در وضعیت نامطلوبی به سر می‌بردند. در این مقاله می‌کوشیم با استفاده از متن نامه‌ها و برخی شواهد تاریخی دلایل پدیدآمدن چنین شرایطی برای مسیحیان آن منطقه را بررسی کنیم.

هدف این مقاله شناسایی عوامل درون‌دینی دخیل در وقوع عرفی‌شدگی در آیین کاتولیک است که برای رسیدن به آن از روش توصیفی‌تحلیلی استفاده شده است. یافته‌های این تحقیق راجع به عوامل درونی در وقوع عرفی‌شدگی در کاتولیسیسم در سه دسته می‌گنجد: الف. پیش‌زمینه‌های تاریخی‌موروثی، ب. بسترهای کتاب مقدسی‌الاهیاتی، ج. عوامل درون‌ساختاری دینی (نهاد دین). در این میان با توجه به اینکه جامعه دینداران، به‌ویژه در قرون وسطا، بیشترین ارتباط و پیوندشان به واسطه ساختار کلیسامحور کاتولیسیسم، با ملموس‌ترین نمود و نماینده خارجی دین، یعنی نهاد دین، بوده است تا الاهیات و پیشینه تاریخی آن دین، عملکرد ناصواب نهاد دین به مثابه نهادی تعیین‌کننده در ساختار دینی کاتولیسیسم در اروپای کاتولیک، در کم‌اعتبارشدن دین، بیش از دو عامل دیگر مؤثر بوده است.

الاهیات جاناتان ادواردز الاهیاتی عقلانی است. او معتقد است «عقل» توان اثبات حقانیت تعالیم کتاب مقدس را دارد و بدین اعتبار همنوا با کسانی است که ایمان دینی را واجد وجهی شناختی قلمداد می‌کنند. اما در الاهیات ادواردز عناصر «تجربه» و «احساس» نیز منزلتی اغماض‌ناپذیر دارند. وی، بسان شلایرماخر، تجربه دینی یا احساس معنوی را گوهر ایمان دینی می‌داند و معتقد است اگر انسان از وضعیت زلال وجودی محروم باشد نمی‌تواند زیبایی تعالیم دینی را درک کند. در حقیقت، ناب‌اندیشی محصول عقلانیت صرف نیست، بلکه حاجتمند «قلبی هدایت‌شده» و مصفای از هر گونه گناه و تمایلات ناروا است. ادواردز معتقد است انسان باید برای شناخت خدا و کلامش، نخست ساحت ارادی و عاطفی‌اش را بپیراید و از گناه دوری کند. در حقیقت، این عواطف و اعمال ما هستند که نقش خویش را بر پیشانی افکار ما می‌زنند و عقل انسان همواره به پیروی از تمایلاتش عمل کرده است. الاهیات ادواردز پرده از «فرمانروایی قلب» و «فرمان‌برداری عقل» برمی‌دارد. حکایت انسان همین است که او به چیزی می‌اندیشد و چیزی را حقیقت می‌پندارد که دوستش دارد. ادواردز معتقد بود برای اثبات ایمان دینی، اول باید مؤمن بود نه فیلسوف و متکلم. این «قلب سلیم» است که عقل را مستقیم می‌سازد تا راه خویش را به سوی اندیشه‌های درست دینی بیابد. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی‌ قلب سلیم و عقل مستقیم و تأثیر قلب بر عقل را در الاهیات جاناتان ادواردز تبیین می‌کند.

تپه زاغه، واقع در شصت کیلومتری جنوب قزوین، محوطه‌ای کم‌ارتفاع با 15 هکتار وسعت است که در 14 فصل کاوش شده است. این مقاله به مجموعه‌ای مهم از یافته‌های این محوطه اختصاص دارد که عبارت‌اند از: «پیکرک‌های انسان‌ریخت چکمه‌ای». آنچه نگارش این مقاله را موجب شده به آزمون گذاشتن مطالعه‌ای جزئی‌نگرانه، دقیق و عینی درباره گونه‌ای از پیکرک‌های انسان‌ریخت زاغه در نسبت با بافت‌های باستان‌شناختی درون‌محوطه‌ای است تا بتوانیم معنای هستی‌شناختی حضور پیکرک‌های چکمه‌ای را از بطن همین مطالعه بافت‌گرایانه نمایان کنیم. در این پژوهش صرفاً بر پیکرک‌های معروف به «چکمه‌ای» تمرکز شده و آنها نیز بر اساس متغیرهای اندازه، نمایش اندام‌ها، بافت کشف، اندام‌های جنسی، تزیینات، شکستگی‌ها و ویژگی‌های خاص به ‌شکلی طبقه‌بندی‌شده توصیف شده‌اند. سه بافت اصلی این محوطه نیز در نسبت با پیکرک‌های موضوع مطالعه عبارت‌اند از: کلیّت استقرار زاغه، بنای منقوش و گمانه باستان‌شناختی K. برای معناکاوی پیکرک‌های موضوع مطالعه در چارچوبی باستان‌شناختی، آنها درون زمینه‌های «جهان آنیمی»، «چرخه زندگی» و «نسبت‌های بوم‌شناختی» جای داده ‌شده‌اند. حاصل پژوهش آنکه، پیکرک‌های انسان‌ریخت چکمه‌ای، در بافت استقرار هزاره ششم/پنجمی زاغه، با استفاده از همان قابلیت‌های مادّی خویش، عرصه‌ای را برای اندیشیدن به امر نااندیشیدنی فراهم کرده‌اند.

تاریخ ادبیات هر ملت تاریخ واقعی آن ملت را منعکس می‌کند. با این همه، این مسئله مطرح است که چرا دولت ایران در عهد باستان به منزله یکی از دو ابرقدرت بزرگ جهانی زمانه مطرح بوده اما سنت ادبی‌اش، هم‌وزن این سنت سیاسی نبوده است. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که: آیا اوستا در مقام مهم‌ترین متن ادبی ایران باستان محصول عهد ساسانی است یا کتابت آن را باید متعلق به دوره حیات زرتشت دانست؟ در پاسخ به این پرسش، دو دیدگاه اصلی وجود دارد: دیدگاه نخست می‌گوید اوستا از ابتدا صورت شفاهی داشته و سپس در عهد ساسانی با ابداع خط اوستایی به نگارش درآمده است. دیدگاه دوم می‌گوید اوستا از زمان حیات زرتشت به صورت متن ادبی درآمده و نسخه‌های مکتوب آن با حمله اسکندر به ایران از میان رفته است. برای بررسی این دو دیدگاه از روش مطالعه اسناد کتاب‌خانه‌ای با تمرکز بر اسناد دست اول و دست دوم استفاده شد. در این مقاله، دیدگاه نخست نقد می‌شود و دیدگاه دوم بر اساس مستندات تأیید می‌گردد. سپس گفته می‌شود که علت توجه ویژه به اوستا در عهد ساسانی ضرورت گردآوری و تدوین متون پراکنده اوستا در جهت تأسیس دین رسمی هماهنگ با دولت متمرکز ساسانی بوده است.

چرایی واگرایی و چگونگی همگرایی در اسلام، مباحثی است که پیشینه‌ای به درازای تاریخ این دین دارد، خصوصاً که طبق فرموده قرآن ‌کریم، تمام انسان‌ها ابتدا امت واحده‌ای بودند که بر اثر اختلافات از انسجام فاصله گرفتند. بنابراین، انبیا مبعوث شدند تا عوامل تفرقه را از بین ببرند و دوباره وحدت را میان آنها برقرار کنند. گسستگی یا پیوستگی هر جامعه به تفکرات و باورهای آن جامعه وابسته است. برای برپایی جامعه‌ای اسلامی و متحد، نخست باید در صدد اصلاح فکر و باور مسلمانان بود تا بتوان ریشه‌های افتراق عقیدتی را از بین برد. در مقاله پیش رو ابتدا عوامل اولیه واگرایی مسلمانان در جریان سقیفه و حاکمیت امویان و بازگشت به اشرافیت جاهلی تشریح و تحلیل می‌شود. سپس ریشه‌های انحطاط جوامع اسلامی را در چند محور اصلی بررسی و تحلیل می‌کنیم که عبارت است از: تعطیلی فقه و اجتهاد؛ برپایی تصوّف دنیاگریز؛ التقاط و مسخ مفاهیم دینی؛ مشاجره‌های تفرقه‌انگیز کلامی؛ نفوذ اندیشه‌های بیگانه.

هدف و مقصد کلیِ حیات معنوی در مسیحیت ارتدوکس با مفهوم «خداگونگی» بیان می‌شود. در سرتاسر فیلوکالیا که مجموعه‌ای بزرگ و معتبر در عرفان مسیحیت ارتدوکس است، تصریح می‌شود که انسان مخلوقی است که مقرر شده است خدا شود. به این معنا که آنچه انسان به آن فراخوانده می‌شود صرفاً اطاعت از خدا در قالب سبکی از زندگی اخلاق‌محور نیست، بلکه او باید علاوه بر زیست اخلاقی به گونه‌ای بی‌واسطه و با تکیه بر درون و ذاتِ خود در موجودیت و شکوه خدا که یگانه‌ای تثلیثی است، شریک شود. مقدّربودنِ خداگونه‌شدن برای انسان از منظر نویسندگان و مفسّران فیلوکالیا پیام اصلی این کتاب و مضمونی است که این متن عظیم و متشکل از متون مختلف را «یگانه و یک‌دست» کرده است. در این مقاله می‌کوشیم مفهوم «خداگونگی» را از منظرهای متفاوت بکاویم و در پایان به نتیجه‌ای مشخص درباره چگونگی امکان آن از نگاهِ قدیسان فیلوکالیا دست یابیم.

قرآن کریم در داستان حضرت نوح (ع) به عنوان یکی از عبرت‌آموزترین قصه‌های قرآنی به‌وضوح تقابل حق و باطل را نشان داده و درباره هر دو گروه، شخصیت‌های مهم و برجسته‌ای را ترسیم، و برای نسل‌های بعدی الگوپردازی و نمادسازی کرده است. نمادسازی در قصه نوح (ع) در دو دسته «افراد و شخصیت‌ها» و «حوادث و وقایع» انجام شده است. قهرمانان یا شخصیت‌های مثبت داستان عبارت‌اند از حضرت نوح (ع) که نماد پایداری و استقامت در راه حق است و پیروان اندکش که نماد رستگاری و حسن عاقبت‌اند. ضدقهرمانان یا شخصیت‌های منفی، یعنی ملأ و مترفین لجوج و کافر، زن و پسر نوح (ع)، نیز نمادهای حق‌گریزی و باطل‌اند. به‌علاوه، قرآن هنرمندانه برخی از وقایع و حوادث را نیز در این داستان نمادسازی کرده است. طوفان، کشتی و عمر نوح (ع) که به‌ترتیب در ادبیات دینی از دیرباز نماد مکر و قهر الاهی، نجات‌بخشی و امنیت، و مشیت ربوبی تلقی شده‌اند. توجه به این نمادسازی‌ها در قصه‌های قرآنی، در ترسیم روشن‌تر این حکایات عبرت‌آموز در رسانه‌های نوشتاری و تصویری کارساز است.