جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نسبت دین و تجدد یکی از موضوع‌های مهم عرصه دین­پژوهی است. از مهم‌ترین نظریاتی که در این زمینه مطرح شده، نظریه عقلانیت و معنویت مصطفی ملکیان است. این نظریه با محوریت بخشیدن به مؤلفه­های اجتناب‌ناپذیر تجدد به مواجهه با دین سنتی می­رود و ضمن مقایسه این مؤلفه‌ها با ویژگی‌های اصلی دین سنتی، حکم به تعارض میان این دو کرده، فهم سنتی از دین در جهان مدرن را، کارآمد نمی­داند. در جنبه ایجابی، این نظریه، فهمی جدید از دین را که سازگار با مؤلفه­های تجدد است معرفی می­کند. در این مقاله می‌کوشیم با استفاده از گزارش‌های متعددی که در طول 13 سال گذشته از این نظریه ارائه شده، تصویری روشن و شفاف از این دیدگاه به دست دهیم. سپس به تحلیل این نظریه می‌پردازیم و در نهایت ارکان و یکی از لوازم آن را بیان می‌کنیم. ارکان این نظریه عبارت‌اند از: عقلانیت، معنویت، زندگی آرمانی و زندگی اصیل. همچنین، لازمه این نظریه انکار دین سنتی است، هرچند نظریه‌پردازِ آن، چنین لازمه‌ای را نمی‌پذیرد.

بشر در تاریخ دیرپای خود از ‌اندیشه‌های دینی متنوعی بهره‌مند بوده است. پرستش مادر- خدایان، یکی از انواع آنهاست. تندیسه‌های فراوان به دست آمده از حفاری‌های انجام‌شده در مناطق گوناگون، مؤید وجود سنت پرستش مادر- خدایان و ایزدبانوان، کهن‌ترین سنت مذهبی، در جهان قدیم است. این سنت به مثابه یکی از باورهای پراهمیت ایران باستان نیز درخور بررسی است. مقاله پیشِ رو به بررسی برجسته‌ترین ایزدبانوان ایران باستان، مانند اناهیتا، اشی، دئنا، ارشتات، پارندی و چیستا، می‌پردازد که روزگاری به شدت مورد احترام بودند و معابد بی‌شماری به خود اختصاص داده‌ بودند. همچنین تحلیلی است از جایگاه و کارکردهای لاهوتی و ناسوتی زنان در ایران باستان، و نقش آن در شکل‌گیری پرستش این ایزدبانوان.

نماز در آیین یهود، جزء ارکان اساسی دین به شمار می‌آید . خاستگاه و ریشه تشریعِ نماز در یهودیت، «قربانی»‌هایی است که خود از شعائر بزرگ یهودیت بوده، در کتاب مقدس عبری به مناسبت‌های گوناگون از آن یاد شده است. نماز در ایام پس از تخریب معبد سلیمان و به سبب فاصله‌گیری جامعه ایمانی از معبد، با مساعی ربی‌ها و به همت مجمع کبیر سامان یافت. در این پژوهش، پس از تبیین مفهوم و نحوه تشریع نماز، مقدمات و سپس ارکان اصلی و مؤخرات آن بررسی شده است. ضرورت این اثر، پرداختن به مقولات مشترک ادیان ابراهیمی و از آن جمله نماز است. نماز، پل ارتباطی جوامع ایمانی فرض شده است؛ پلی که رهروانش فراوان، و پیمودنش در اوقاتی از صبح و شام، فریضه است. نگارنده بر آن است که پرداختن به این روزانه پُرتکرار، راه‌کاری اساسی در همدلی جامعه مؤمنان،‌ و بستری ره‌گشا و مناسب برای گفت‌وگوی بینُ‌الأدیانی در برابر جبهه کفر و الحاد است.

نظریه تجلی در زمره تأثیرات یا تقلیداتی است که بهاییت از عرفان داشته است. طبق تعالیم آیین بهاییت، عالم هستی از سه مرتبه تشکیل شده است؛ عالم حق، عالم امر و عالم خلق. منظور از عالم حق ذات باری تعالی است که غیب مکنون است و از شدت تنزه هیچ ارتباطی با عالم هستی ندارد. در نظریه تجلی، برای رفع نیاز عوالم دیگر به ذات حق واسطه‌ای به نام مظهر امر در نظر گرفته می‌شود که محل تجلی اسمای الاهی است. پیامبران اولوالعزم مصداق این واسطه هستند که حقیقتی واحد دارند و آخرینشان، بنا به اعتقاد بهاییان، میرزا حسینعلی نوری (بهاءالله) است. با توجه به خصایصی که برای مظهر امر نام برده می‌شود نظریه تجلی سر از الوهیت و حلول و اتحاد درمی‌آورد. این پیامدها از نظر فلسفه اسلامی باطل است. در این مقاله می‌کوشیم ارکان و پیامدهای نظریه تجلی را با توجه به دیدگاه اندیشمندان مسلمان نقد و بررسی کنیم.

برداشت نادرست از آموزه ظهور یا بازگشت منجی موعود، نظر به جایگاه و اهمیت این آموزه در ادیان ابراهیمی، از جنبه‌های مختلف در طول تاریخ، نقش مهمی در پیدایش فرقه‌های متعددی در این ادیان داشته است. در اسلام، فرقه شیخیه و در مسیحیت فرقه مورمون‌ها از این دسته‌اند. در اسلام، پیروان شیخ احمد احسایی با ادعای کشف و شهود و طرح نظریه رکن رابع به عنوان نایب خاص امام عصر (عج)، موجب جدایی فرقه شیخیه از بدنه اصلی تشیع شدند. در مسیحیت نیز جوزف اسمیت با ادعایی مشابه، یعنی ادعای تجربه مکاشفه و نیز دریافت مأموریتی اصلاح‌گرایانه، به منظور مقدمه‌چینی برای بازگشت عیسی مسیح، مورمونیسم را پایه‌گذاری کرد. نکته قابل توجه در خصوص این دو فرقه، شباهت نحوه پیدایش این دو فرقه است که در این مقاله بررسی خواهد شد.

فارسی‌هود شاخه‌ای از ادبیات فارسی به شمار می‌رود و سابقه آن به حضور یهودیان پس از اسارت بابلی در ایران برمی‌گردد. یهودیان ساکن در ایران، علاوه بر آرامی و عبری، به فارسی نیز سخن می‌گفتند و برخی از نویسندگان آنها متونی را به زبان فارسی با الفبای عبری و گاهی برعکس (به زبان عبری با الفبای فارسی) می‌نوشتند که امروزه زبان‌شناسان این متون را «فارسی‌هود» می‌نامند. در این مقاله، نسخه خطی کتاب دانیال را که نمونه‌ای از این ادبیات است و در کتاب‌خانه مسجد اعظم قم نگه‌داری می‌شود بررسی می‌کنیم. این نسخه به زبان عبری و الفبای فارسی است و نویسنده ناشناس آن ترجمه فارسی را نیز به صورت زیرنویس و تحت‌اللفظی نگاشته است. در مقایسه با دیگر ترجمه‌های موجود از کتاب دانیال مشخص شد که این ترجمه مستقل است.

کثرت‌گرایی نجات را می­توان بر اساس مبانی فلسفی حکمت متعالیه به نحوی فلسفی تبیین کرد. ملاصدرا با اتّخاذ مبنای خیر بودن وجود، تشکیکی بودن مراتب وجود، هم‌سنخ بودن وجود و علم و ...، انسان‌ها را به استعدادهای درونی خود برای رسیدن به اوج انسانیّت و کمال اخلاقی آگاه ساخته، برای هر انسانی به مقتضای درجه معرفتش قائل به نجات است. بر مبنای نگرش وی، هر انسانی به مقدار معرفت و آگاهی خویش به حقیقت متعالی و به میزان تلاش و عمل صالح خویش در جهت رسیدن به خیر محض، بهره‌ای از نجات را به دست می­آورد. این مقاله ضمن تبیین رهیافت کثرت‌گرایی نجات، می‌کوشد رویکرد ملاصدرا را در این زمینه تبیین کرده، موضع وی را درباره مسئله نجات روشن کند. روش این مقاله در مراجعه به آرا، استنادی و در تبیین محتوا، تحلیلی- انتقادی است.

این مقاله مروری است بر موضوع تغییر دین و تغییر شخصیت؛ ابتدا، در چشم‌اندازی کلی، نمونه‌هایی از «حکایت نودینان» در تجربه تاریخی را روایت می‌کنیم. سپس مفاهیم تغییر دین و تغییر شخصیت تعریف می‌شود. در ادامه، چشم‌انداز روان‌شناختی در خصوص تأثیرگذاری تغییر دین بر شخصیت فرد، چگونگی این تغییر و سطوح و جنبه‌هایی از شخصیت فرد که مشمول آن می‌شود، بررسی خواهد شد. تحلیل پدیده تغییر دین، فراتر از جنبه‌های روان‌شناختی، می‌تواند به صورت «میان‌رشته‌ای و جامع» سایر ابعاد فرهنگی، اجتماعی، فکری و تاریخی را مورد توجه قرار دهد. این مدل به شکل نمودار فرآیندی و تعاملی در هفت مؤلفه «زمینه»، «بحران»، «پرسش»، «تعامل»، «مواجهه»، «تعهد» و «پیامد» طرح می‌شود. این مقاله با روش تحلیلی- اسنادی و با رجوع به نظریه‌های تغییر دین سامان یافته است. از مجموع حکایت نوکیشان و مطالعات نظری در این باره به دست می‌آید که: 1. تغییر دین در سطوح خاصی از شخصیت اتفاق می‌افتد؛ 2. تغییر دین بیانگر درک جدیدی در خوداتکایی و خودیابی فرد است؛ 3. پژوهش‌گران شخصیت و دین‌پژوهان می‌توانند فرضیه‌های خود را در خصوص امور غایی نسبت به تغییر و تحول شبکه‌های باور از نو ارزیابی کنند