جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اخلاق يكي از بخش‌هاي مهم مذهب اماميه و كليساي كاتوليك است. اين دو آيين، پيروان خود را به اخلاقي زيستن و رعايت مؤلفه‌هاي آن دعوت مي‌كنند. از نگاه اماميه و كاتوليك، اخلاقي زيستن شرط نيل به رستگاري و رهايي از شقاوت ابدي است. پرسشي كه بايد مورد تحقيق قرار گيرد اين است كه اخلاقي زيستن، به چه معنا و بر چه مؤلفه‌هايي استوار است؟ عناصر سازندۀ آن كدام‌اند؟ اين مقاله با رويكرد تطبيقي، به بررسي مفهوم اخلاقي زيستن و مؤلفه‌هاي آن مي‌پردازد. اين پژوهش نشان مي‌دهد كه وجوه تشابه و تمايز ميان اين دو آيين وجود دارد: هم اماميه و هم كاتوليك، «عامل» و «عمل» اخلاقي را دو عنصر سازندۀ اخلاقي زيستن به‌شمار مي‌آورند و در مفهوم اخلاقي زيستن نيز تلقي نسبتاً يكساني ميان آن دو وجود دارد. اما در شاخصه‌هاي دو عنصر سازنده و نيز در مباني انسان‌شناختي و خداشناختي آنها تفاوت‌هايي مشاهده مي‌شود.

در متون معتبر دين اسلام و زرتشت، حقوقي مربوط به تعامل انسان به عنوان اشرف مخلوقات، با ساير موجودات عالم تدوين شده است که برگرفته از جهان‌بيني اين دو دين از باور به خدا و جايگاه خير و شر در عالم است. برخي مدعي هستند آيين اسلام در اين خصوص، در مقايسه با زرتشت خشن‌تر بوده و احترامي براي حيات ساير موجودات قائل نيست. اين پژوهش به دنبال استخراج اين حقوق در منابع و متون معتبر اين دو دين، چهرة حقيقي تعامل آن دو را با موجودات عالم ترسيم نموده، نگاه هريک از دو دين را آشکار نمايد. حاصل يافته‌هاي مقاله اين است که اسلام جز در مواردي محدود، از جمله تهيه غذا و يا دفع ضرر از جان، اجازة کشتن موجودات را نمي‌دهد، اما آيين زرتشت، با اعتقاد به وجود موجودات شرور اهريمني، جانداران عالم را به سه دستة مقدس، مباح و منفور تقسيم مي‌کند. دسته سوم، حتي در صورت عدم ورود به محل زندگي و ايجاد ضرر جاني يا مالي، از نظر اين آيين محکوم به مرگ هستند.

رهيافت انتقادي به كتاب مقدس، پديده‌اي نوظهور و از نتايج عصر روشنگري بود. كتاب مقدس، كه تا آن زمان به عنوان منبع قدسي دين تلقي مي‌شد، همچون ساير متون كهن با تكيه بر ابزارهاي علمي مورد قضاوت و استنطاق واقع شد. مهم‌ترين پيامد اين رويكرد، مناقشه و اختلاف در مورد اعتبار كتاب مقدس است. تعميم كاربست شيوه‌هاي مختلف نقد كتاب مقدس به قرآن، چالش‌هايي را در حوزة مطالعات قرآني ايجاد كرده است كه بايد پيش از استفاده از اين روش‌ها، كارآمدي يا عدم كارآمدي آنها دربارة قرآن بررسي و تحليل شود. در اين مقاله، ابتدا عوامل و زمينه‌هاي نقادي كتاب مقدس به تصوير كشيده شده، سپس كاربست برخي روش‌هاي انتقادي برگرفته از كتاب مقدس در مورد قرآن، معرفي و تحليل شده‌اند. بررسي‌ها نشان مي‌دهد، متن قرآن كريم، بر خلاف كتاب مقدس، به نحو متواتر و از طريق قرائت و حفظ نسل‌ها نقل شده و متن آن، بي‌كم‌و‌كاست حفظ گرديده است. لذا نمي‌توان متن قرآن را همانند متن كتاب مقدس، به نقد كشيد و دربارة متن آن، زيادت و نقصان ادعا كرد.

باور رايج اين است كه آنچه علم جديد را از ساير حوزه‌هاي معرفت بشري متمايز مي‌سازد، همان روش تجربي است. اين باور به‌خودي‌خود، اين‌گونه به اذهان تداعي مي‌شود كه تجربه‌گرايي، به‌مثابه يك روش همزاد علم جديد است و در دورة انقلاب علمي پديدار گشته است. اما بررسي‌هاي تاريخي نشان مي‌دهد كه تجربه‌گرايي، نه در بحبوحه ظهور علم جديد در انقلاب علمي، بلكه در منازعات الهياتي قرون وسطاي متأخر متولد شد. اين نكته، براي روشن كردن رابطة علم و دين حائز اهميت است. شواهد حاكي از اين است كه متألهان مسيحي، با انگيزه‌هاي الهياتي، مسائلي را مطرح كردند كه بستر مناسبي را براي پيدايش تجربه‌گرايي به وجود آورد. اين مقاله، با روش توصيفي- تحليلي، عوامل پيدايش تجربه‌گرايي را در قرون وسطاي متأخر و در ميان متألهان مسيحي مورد بررسي قرار مي‌دهد. يافته‌ها حاكي از اين است كه در اين عصر، سه عامل مهم، كه با انگيزه‌هاي الهياتي همراه بودند، در به وجود آمدن تجربه‌گرايي مؤثر واقع شدند: نقد كليات، نقد مابعدالطبيعه ارسطويي و تفكيك ميان قضاياي تحليلي و تركيبي. همچنين اين تحليل، رابطه تجربه‌گرايي و الهيات مسيحي در قرون وسطاي متأخر را روشن مي‌كند.

ايران در دو دهة اخير شاهد پيدايش و فعاليت برخي جريان‌هاي شبه‌ديني و معنويت‌گرا بوده كه در كانون توجه جامعه‌شناسان، فيلسوفان دين، روان‌شناسان دين، دين‌پژوهان و معنويت‌پژوهان قرار گرفته‌اند. جريان معروف به «عرفان كيهاني» يا «حلقه» يكي از آنهاست. اين جريان پايه‌هاي نظري و عملي خود را بر «شبكه شعور كيهاني»، بنا كرده است. عرفان كيهاني، اگرچه با نگاهي دقيق و ژرف، چيزي جز بافته‌هايي ناموزون، معيوب و التقاطي از آراء مكاتب مختلف نيست، اما كوشيده‌ است تا با وام‌گيري از ادبيات زيست‌بوم اسلامي و ايراني، خود را به عنوان مكتبي منسجم معرفتي جلوه دهد. مهم‌ترين روش رهبر و گردانندگان اين جريان براي رسيدن به چنين هدفي، تطبيق آموزه‌هاي خود با گزاره‌هاي تثبيت‌شدة‌ اسلامي است. براي نمونه، رهبر اين جريان در جاي جاي آثار خود، شبكه شعور مدعايي خود را با رحمانيت الهي منطبق دانسته است. اين پژوهش به دنبال اين است تا با بررسي و مقايسه شبكة شعورِ كيهاني جريان حلقه، با رحمانيتِ الهي اسلامي به عنوان يك مورد پژوهي مشخص، ميزان تطابق‌پذيري مدعيات اين پديده با آموزه‌هاي اسلامي را راستي‌آزمايي كند. يافته‌ها حاكي از اين است كه تصوير ارائه‌شده از شبكة شعور كيهاني در منابع حلقه با رحمانيت الهي منابع اسلامي همخوان نيست و حاكي از نافرجامي اين جريان براي برقراري اين‌هماني ميان ادعاهاي خود با منابع اسلامي است.

در اين مقاله رابطة دين و دولت، از نگاه كالون بررسي شده است. وي با رويكرد و خاستگاهي الهياتي به رابطه اين دو مي‌نگريست كه عناصري چون گناه، نجات در مسيح، تقدير ازلي و دعوت در آن، اهميت بسياري داشت. ولي آيا وي به‌عنوان مصلح بزرگ كليسا، نگاهي مردم‌سالار و ستم‌ستيز به مقوله دين و دولت داشت؟ آيا كالون آن‌گونه كه مي‌انديشيد، عمل كرد و در انديشه او ثبات و استمرار وجود داشت؟ كالون با اعطاي مشروعيت ديني به دولت مدني و كليسا، هريك را داراي نقش و كاركردي مستقل مي‌داند، اما دست بالا را به كليسا مي‌دهد. وي، از نظام سلطنتي و فردي بيزار است، اما نوعي جمهوري اريستوكراسي را ترجيح مي‌دهد. البته چندان جايگاهي براي رأي مردم و حق اعتراض و اجازه مقاومت مدني قائل نيست؛ زيرا نهاد قدرت، نهاد تعيين‌شده توسط خداوند است و به‌رغم آنكه به لحاظ نظري، نهاد قدرت مدني را مستقل مي‌دانست، در عمل آن را در خدمت نهاد دين قرار داد

اين مقاله به ترسيم شخصيت زورباي بودا، انسان آرماني اوشو مي‌پردازد كه يكي، نماد زياده‌خواهي، شهوت و شادمانگي است و ديگري، اسوه زهد و رياضت است. در نگاه وي، انساني كه دنبال هوس‌راني است، بدون هيچ تناقضي مي‌تواند كمالات معنوي خود را از طريق رياضت به دست آورد. ازاين‌رو، در نگاه اوشو، هر دو بعد جسماني و روحاني انسان اصل قرار مي‌گيرند و انسان آرماني کسي است که هر دو جنبة وجودي‌اش را به حد کمال برساند. در‌حالي‌که در اسلام، انسان داراي دو حقيقت همسان و مساوي نيست و با در نظر گرفتن هر دو بعد جسماني و روحاني، بعد روحاني انسان اصل قرار مي‌گيرد و نيازهاي مادي انسان‌ها، بر اساس حقيقت روحاني وي تنظيم مي‌يابد. اين مقاله با رويكرد تحليل و انتقاد وي، به بررسي شخصيت زورباي بودا و نقد آن از منظر اسلام مي‌پردازد.

مسئله تجلي در تفكر ويشنويي، در عين حفظ تعالي ذات مطلق، به حضور برهمن در عالم وجود قائل است. اين انديشه گوياي اين حقيقت است كه هر انساني به نوعي ظهور برهمن است. در انديشه ويشنويي، برهمن خود را به پنج شكل متفاوت متجلي مي‌سازد. نخست، پرَه اوتاره يا اعلاترين شكل تجلي كه در اين حالت، ارواح رهايي يافته از حضور برهمن لذت مي‌برند. دومين شكل تجلي ذات مطلق ويوهه‌ها مي‌باشند. ويوهه‌ها اشكالي هستند كه برهمن براي اهـداف آييني، آفرينشي و... در آن متجلي مي‌شود؛ برخي از اين ظهورات، مظهر معرفت و جلال، برخي مظهر فرمانروايي و برخي مظهر آفرينش‌اند. سومين شكل تجلي برهمن، ويبهوه است كه شامل ده ظهور از موجودات فرازميني است. چهارمين شكل تجلي از ذات مطلق، انتريامين مي‌باشد. در اين حالت، ذات مطلق در عالم آفاق و انفس جاي مي‌گيرد و با شهود يوگي ديده شده روح را در سلوك خود همراهي مي‌كند. پنجمين شكل از تجلي ذات مطلق، حالتي است كه برهمن در شمايل يا تمثال‌هاي ساخت بشر استقرار مي‌يابد. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد كه نظريه تجلي در انديشه ويشنويي را مي‌توان از دو جهت مورد توجه قرار داد: يكي از آن جهت كه جهان است و ديگر از آن جهت كه نمودي است كه بر سيماي حقيقت وجود به ظهور رسيده است. بنابراين تجلي به اعتبار جهان و دنياي ظاهري «تجلي واقعي» است، اما تجلي به اعتبار حقيقت وجود جنبه «توهمي» دارد. در اين پژوهش ضمن تحليل ديدگاه‌هاي مختلف پيرامون مسأله توهمي و يا واقعي بودن تجلي نشان داده‌ايم كه اثبات تجلي امري شهودي است و نظريه تجلي برهمن در تفكر ويشنويي، جنبه توهمي دارد، نه واقعي.