جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع هویت اخروی انسان یکی از مسائل بنیادین در فلسفه اسلامی و علوم دینی است که با ابعاد مختلف هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی در ارتباط است. پرسش از چگونگی تأثیر عقیده و عمل بر سرنوشت نهایی انسان، نه تنها از منظر مباحث کلامی و فلسفی اهمیت دارد، بلکه به لحاظ کارکردهای تربیتی و اخلاقی نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. در این زمینه، ملاصدرا به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان اسلامی، دیدگاه‌های بدیعی ارائه کرده است که بر اساس نظریه حرکت جوهری، نقش عقیده و عمل در تحول وجودی انسان و شکل‌گیری هویت اخروی او را تحلیل می‌کند. نظریه حرکت جوهری بیان می‌دارد که وجود انسان در ذات خود همواره در حال حرکت و تغییر است، و این حرکت، شامل تحول درونی و ارتقاء جوهری انسان می‌شود. این تغییرات در نتیجه افعال و عقاید انسان رخ می‌دهند، به‌طوری‌که اعمال صالح و عقاید صحیح، سبب کمال وجودی و شکل‌گیری هویتی متعالی در آخرت خواهند شد. این دیدگاه ملاصدرا، ضمن تأکید بر حرکت ذاتی وجود انسان و تغییر جوهری او، نشان می‌دهد که اعمال و باورهای انسان، نه صرفاً ابزاری برای دریافت پاداش یا عقوبت، بلکه عواملی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به حقیقت وجودی و هویت نهایی او هستند.

این رساله در قالب ترجمه کتاب اصلی عربی از فیلسوف بزرگ اسلامی صدرا متعألهین یا ملاصدرا است. هدف و گستره این ترجمه تنها شامل دو فصل یعنی مشهد سوم و مشهد چهارم از پنج باب مندرج در کتاب است. موضوعات مورد بحث مربوط به علم نفس (نفس شناسی) و علم معاد (معاد شناسی) است. در مورد دلیل و اهمیت این پژوهش، مردم اندونزی بر اساس نتایج پژوهش‌های جامعه ‌شناسی و اجتماعی از مقبولیت بالایی در زمینه فلسفه برخوردارند. همچنین، این مقبولیت به عنوان مقایسه با سایر مکاتب فکری، مانع از گسترش شبکه آموزه‌ها و مذهب‌های ضد عقل و ضد فلسفه و مکاتب افراطی در اسلام شده است. در مواجهه با اندیشه‌ها و مکاتب فلسفی غربی، به ویژه مکتب تجربی که در طول تاریخ وجود داشته و در موضوع نفس شناسی و معاد شناسی دارای تکذیب و انکار است، مجبوریم شناخت دقیقی از بحث نفس داشته باشیم تا به انکارها و تکذیب‌های آنها پاسخ روشنی دهیم. اگرچه آیه‌ای از قرآن وجود دارد که می ‌توان آن را در نظر گرفت که نفس یک وجود پنهان (غایب) و ملکوت و امری از جانب خداوند سبحانه و تعالی است. سپس، از زمان فلسفه یونان باستان تا کنون، بهترین دیدگاه به علم نفس در اختیار فلسفه اسلامی است و بهترین اندیشه و دیدگاه جامع در میان فلسفه اسلامی، ملاصدرا است. آثار او در فلسفه و نفس شناسی بسیار زیاد است، اما کتاب شواهد ربوبیه به طور خلاصه دیدگاه‌ها و اندیشه‌های اصیل اوست. این ترجمه به عنوان یک اثر علمی، تلاشی برای خدمت به علوم اسلامی و همچنین تلاشی برای گسترش معرفت اندیشه اسلامی، به ویژه اندیشه ملاصدرا، به گوشه و کنار قاره و همه کشورها است. فرضیه و فرض پژوهش در قالب این ترجمه، معرفی تازگی و تجدید اندیشه ملاصدرا است، در حالی که فرایند ترجمه امری جدید و شکلی جدید است، زیرا تاکنون کتاب اصیل ملاصدرا وجود نداشته است که مستقیما به زبان اندونزیای ترجمه شده باشد. در فرایند و روش نگارش این رساله، نمی‌ توان انکار کرد که به فرهنگ لغت‌ها و اصطلاحات عمومی و همچنین فرهنگ لغت‌های مرتبط با فلسفه نیاز است که علاوه بر کمک و تسهیل روند نگارش، ضروری است. فرهنگ لغت‌های مورد استفاده در فرآیند ترجمه شامل فرهنگ لغت‌های عربی، فارسی، انگلیسی و اندونزیایی است. نتایج این رساله نشان می‌دهد که دیدگاه‌ها، باورها و توضیحات جدیدی در کتاب مؤلف وجود دارد. برخی از دیدگاه‌های مهم او به‌ طور مختصر به شرح زیر است: خلقت و تجلی وجود از منظر صادر و تنظیم ‌کننده اصلی طبیعت به دو بخش تقسیم می‌شود: ابداع و تکون. وی بر وجود اشیاء و عناصر اولیه تأکید می‌کند. وی توضیح می‌دهد که عناصر چگونه برای تجلی پذیرفته می‌شوند. رازها و حکمت‌های پشت خلقت ترکیبات خاص. خلقت و شکل‌گیری حیوانات. تفاوت‌های بالقوه میان حیوانات و انسان‌ها. قوه خارجی حیوانات. قوه حواس پنج‌گانه که آنها را مجبور به تحمل رنج و لذت می‌کند. ادراک داخلی. نفس دارای دو شکل و دو جنبه است: جسمانی و روحانی. تفاوت میان نفس و مزاج. استدلال‌هایی برای عدم مادی بودن نفس و نفس حیوان. مجاز بودن ارتباط شکل و تصویر نفس با اعمال عامل (آژانس). نفس به ‌عنوان آتش و به‌ عنوان تفس رحمن توصیف می‌شود. توضیحی درباره شکل ‌گیری انسان و قوه نفس انسانی. وحدت قوههای عملی و نظری نفس. سطوح و مراتب عقل نظری. نفس و سطوح مختلف آن. نفس و قابلیت‌هایش در قلمرو طبیعی و شکل و تصویر ماده در قلمرو دیگر. عقل بالملکه. عقل بالفعلی. عقل مستفاد. سطوح و مراتب قو‌های عملی. قوه عقل و عقلانیت انسانی. روح انسان یک جوهر است که به ‌دلیل ذاتش وجود دارد و به مکان وابسته نیست. حکمت و درک علوم و دانش‌های جهانی نمایانگر قوه است که از ماده مجزا است (غیرمادی). باور به نفس از عالم دیگر، نه از عالم ماده. ادراک علوم و دانش‌های جهانی نمایانگر قوه ای است که از مجرد است (غیرمادی). ادله و شواهدی که می‌تواند به باور به عدم مادی بودن نفس کمک کند. تغییرات، دگرگونی و نوآوری نفس انسانی. نفس هرگز نمی‌میرد. هر انسان دارای یک نفس یگانه و واحد است. نفوس نمی‌توانند تناسخ پیدا کنند. ضعف دلایل توضیح‌ دهنده نادرستی تناسخ و رد دلایل مؤید تناسخ. توضیح مختصری درباره نفس افلاک به‌ عنوان راهنما. عقل در فعلیت آن. اتحاد عالم و معلوم (اتحاد عقل و معقول). نتایج عقل فعال و فعلی ما در درون نفس ما (انسان) وجود دارد. انسان عاقل (عاقل) چیزی واحد است و چندگانه یا ترکیبی نیست (ساده و بسیط). خوشبختی و سعادت حقیقی. رنجی و شقاء که در برابر خوشبختی حقیقی قرار دارد. پنج درجه رنج و شقاء در جامعه وجود دارد. دیدگاه‌ها درباره هفت اصل. علل اختلاف دیدگاه‌های جامعه درباره ماهیت روز قیامت (معاد). حقیقت مرگ (موت). تعاریف و مفاهیم (ماهیت) قبر، عذاب و پاداش قبر، همچنین تأکید و تثبیت موضوعات قبلی از طریق استدلال و برهان. راهنمایی درباره اشکال عذاب قبر که برخی از علما اسلام توضیح داده‌اند. حقیقت قیامت یا جمع شدن (حشر). دشت قیامت (مَحشَر). پل (صراط). صدور کتاب‌ها و ورق‌ها و مقصود از این کتاب‌ها و ورق‌ها در اعمال. حسابرسی و وزن (حساب و میزان). معنای دمیدن در صور. قیامت کوچک و قیامت بزرگ. بهشت و جهنم. راهنمایی درباره تجلیات (تجلّی یا مظاهر) بهشت و جهنم. وضعیت‌های ایجاد شده و حاکم در روز قیامت، مانند کتاب، ترازوی حساب، پل، و مرزها یا حدها (اعراف). قطع شدن مرگ، مهمانی. ماهیت ابدیت اهل جهنم که به ‌طور بنیادی با وضعیت آنجا تطابق دارد. حدود و مرزهای جهان‌های وجود متعدد (جمعی و کثرت) و متنوع (امتداد و تعدد). آمدن انسان‌ها از عالم روحانی به عالم جسمانی و تعیین مرزها و خطوط در این عالم و عالم بالاتر. درباره فرشتگان پس از مرگ از این عالم. وقایع و حوادث آخرت چگونه بدون ماده وجود دارند. قیامت و جمع شدن برخی از حیوانات. باطن انسان اشکال و تغییرات مختلفی دارد که در آن وجود دارد و نیز در روز قیامت. اجزای اشیاء که در آخرت با ارواح تنظیم ‌کننده برانگیخته می‌شوند و بالعکس.

تعلیقات‌ اسفار مفصل‌ترین‌ اثر مدرس‌ طهرانی‌ است‌. این‌ تعلیقات‌ در زمره‌ مهمترین‌ حواشی‌ اسفار و حاوی‌ برخی‌ از درخشانترین‌ ابتکارات‌ حکیم‌ موسس‌ است‌. آقاعلی‌ در بخش‌ قابل‌ توجهی‌ از این‌ تعلیقات‌ به‌ تحلیل‌ انتقادی‌ حواشی‌ حاج‌ ملاهادی‌ سبزواری‌ و ملااحمد اردکانی‌ پرداخته‌ است‌. بعلاوه‌ وی‌ آرا دیگر فیلسوفان‌ حکمت‌ متعالیه ازجمله‌ اساتید خود را مورد بحث، بررسی‌ و نقد قرار داده‌ است‌. در این‌ جلد ۱۷۲۰ تعلیقه‌ بر چهار سفر اسفار بر اساس‌ چهارده نسخه‌ خطی‌ تنظیم‌، تصحیح‌ و تحقیق‌ شده‌ است‌. تعلیقات‌ سفر جواهر و اعراض‌ بسیار اندک‌ است‌. جز چند تعلیقه‌ معدود سفر نفس‌ اکثر قریب‌ به‌ اتفاق‌ این‌ تعلیقات‌ برای‌ نخستین‌ بار منتشر می‌شود

شرح کامل بر کتاب شواهد الربوبیّه ملاصدرا است که بعد از اسفار اربعه نوشته شده و از کتب جامع ملاصدرا محسوب می‏‌شود. شروح کوتاه و ناقصی بر این کتاب نوشته شده بود، اما شرح حاضر کامل‌ترین شرح شواهد الربوبیه است که به تعبیر شارح، کمترین مسامحه و غفلتی از متن و توضیح مفهوم و معنای جملات و عبارات در آن صورت نگرفته است؛ ضمن این که در تبیین و تحقیق کامل‌تر مباحث هر مشهد و شاهد و اشراقات آنها اولاً به کتبی مانند اسفار اربعه و دیگر آثار نویسنده مراجعه شده و ثانیا دنباله مباحث را از جنبه‌‏های نقلی نیز تعقیب و بررسی نموده است.

در این پژوهش تبیین اشراقی از مقوله مرگ را مطرح می‌کنیم و می‌کوشیم با تبیین مبانی صدرایی بر اساس علم‌النفس و با روش تحلیلی‌توصیفی به این حقیقت توجه کنیم که نفس دارای جوهر «نوری» در عالم اعلا و جوهر «ناری» در عالم ادنا است و مبدأ پیدایش قوای جسمانی و مادّه برای هر حقیقتی در عالم آخرت است. صدرالدین شیرازی با تعمیم در معنای مرگ، مفهوم جدیدی از آن مطرح می‌کند که همان فانی‌شدن هر سافل در عالی است. او سریان مرگ را در کل پیکره نظام هستی یادآور می‌شود و در نهایت نتیجه می‌گیرد که عالم تکوین در باطن دارای تنوع دم‌به‌دم از زوال و فعلیت است و حقیقت مرگ جداشدن اوصاف شیء است نه ذات شیء؛ همچنین، قاعده اساسی در ظهور مرگ، انهدام بنای ظاهری دنیوی است که ناریّت نفس با نفخ عزرائیلی خاموش می‌شود و نفس به عالم قُدس قدم می‌گذارد.

این پژوهش به بررسی دیدگاه مولانا و ملاصدرا در رابطه با مرگ و مقایسه‌ی آن دو، پرداخته است. مرگ از نظر مولانا؛ با توجه به مبانی فکر او همچون؛ عشق، تجددامثال، وحدت وجود؛ به معنای قطع و پایان زندگی نیست؛ بلکه، تولّد و آغاز زندگی جاودانه‌ی دیگر است؛ در اندیشه‌ی او رویارویی مرگ با انسان، متناسب با شیوه‌ی زندگی اوست. در این زمینه دیدگاه‌ مولوی، در چارچوب نظریه‌ی فرا طبیعت‌گرایان قرار می‌گیرد؛ زیرا، وی عامل اصلی معناداری زندگی را عشق به خداوند و سیر و حرکت به سوی او و مرگ را جزء اصلی زندگی و عامل پیوند و تکامل روح می داند. در اندیشه‌ی مولانا مرگ به سه نوع تقسیم می‌گردد؛ مرگ اجباری، مرگ اختیاری، مرگ آن به آن. ملاصدرا براساس مبانی خود چون؛ اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری جریان وجود را یک صیرورت و حرکت تکاملی می‌داند که بر این اساس آدمی جاودانه است. در این میان مرگ پلی است برای رساندن او به حیات ابدی. ایشان بر این باور است که مرگ لازمه‌ی جریان تکامل وجودی انسان است که نفس آدمی، پس از رسیدن به حد کمال مطلوب، مرگ را در آغوش می‌گیرد و بدن مادی را بسان لباسی کهنه رها می‌کند و می‌رود. در نگاه ایشان مرگ بر سه نوع؛ طبیعی، اخترامی و اختیاری می‌باشد. در این پایان نامه، اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای جمع‌آوری و به صورت تحلیل فلسفی نظام‌مند شده است. از نتایج این پژوهش آن است که آدمی متوجه گردد که در پس پرده‌ی این دنیای فانی، دنیایی جاودان است که آدمی تعیین‌گر زیبایی و دل‌انگیز بودن یا سخت و نفس‌گیر بودن آن است و به واسطه‌ی این دانستن، می‌توان بر ترس از مرگ که ناشی از جهل است غلبه کرد و با تمام قوا برای زندگی دنیایی و آخرتی خویش کوشید.

الشّواهد الرّبوبیّه، تجلّی اندیشه حکمت ملاصدرا است که به صورت موجز و گاهی تفصیلی ارایه گردیده است به گونه‌ای که می‌توان این کتاب را «تلخیص اسفار» نامید. علاقه‌مندان به حکمت متعالیه با مطالعه این اثر ارزشمند می‌توانند به آراء فلسفی حکیم متآله دسترسی پیدا کنند. این کتاب مشتمل بر پنج "مشهد" است که هر "مشهد" دارای چند شاهد و هر شاهد مشتمل بر چند اشراق است.