جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیربازی است که مسیحیت شاهد بحث رابطة ایمان و عقلانیت و تبیین مرزهای میان این دو است؛ بحث مهمی که با باور دینی و مذهبی افراد سروکار دارد و اختلافات فراوانی در میان اندیشمندان بزرگ مسیحی به وجود آورده است. ازآنجاکه توماس آکوئیناس، یکی از بزرگ ترین الهی دانان کلیسای کاتولیک و مارتین لوتر، یکی از تأثیرگذارترین شخصیت های کلیسای پروتستان بوده و این دو فرقه تحت تأثیر فراوان اندیشه های آنان است، مقایسة اندیشة آنان در این مسئله می تواند بسیار حائز اهمیت باشد. این مقاله با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی، درصدد واکاوی تطبیقی بحث ایمان و عقلانیت از دیدگاه این دو چهرة شناخته شدة مسیحی است. بی تردید فهم رویکرد آنان، برای شناخت دقیق تر این کلیساهای بزرگ و مهم مسیحی راه گشا خواهد بود. یافته های این مقاله، حاکی از این است که آکوئیناس یک عقل گرای غیرافراطی و لوتر یک ایمان گرای غیرافراطی است و به رغم پذیرش اجمالی دو عنصر ایمان و عقلانیت از جانب هر دو، اختلافاتی جدی در مبانی فکری آنان وجود دارد.

مسئله «رابطه عقل و دین»، یکی از مباحث مهم جهان اسلام و مسیحیت به شمار می‌آید که همواره معرکه آراء متفکرین بوده و به شکل‌های گوناگون، در حوزه‌های متفاوت فکری با عنوان‌هایی همچون «رابطه عقل و وحی»، «رابطه عقل و ایمان» و «رابطه عقل و دین» مطرح گردیده است. در میان اندیشمندان مسیحی، «سورن کی‌یرکگور»، ایمان‌گرایی و مخالفت با عقل را به شیوه افراطی، پایه ریزی نمود، در میان اندیشمندان شیعی نیز «ملا محمد امین استرابادی»، نحله اخباری‌گری را تاسیس کرد. بنیان فکری هر دو مکتب، بر مخالفت با عقل و کوتاه نمودن دست آن از دخالت در دین، طرح‌ریزی گردیده است. به نظر کی‌یرکگور؛ اساس دین، شورمندی است و شورمندی دینی با عقل و تحقیقات آفاقی در تضاد است، اما استرابادی شان عقل را پایین‌تر از دین و دخالت در احکام آن می‌داند. کی‌یرکگور قائل به عقل ستیزی گزاره‌های دینی است، همچنین می‌گوید: تکیه بر عقل و عقلانی کردن آموزه‌های دینی، باعث زوال دین می‌گردد. استرابادی می‌گوید: دخالت دادن عقل، تکیه بر قیاس و به طور کلی، وارد شدن اصطلاحات اصولی، باعث تحریف دین گردید. استرابادی و کی‌یرکگور با دخالت دادن عقل در دین مخالفت کردند با این تفاوت که کی‌یرکگور در باب اثبات، تبیین و دفاع از گزاره‌های دینی، عقل‌ستیز است ولی استرابادی، داده‌های عقل در امور ضروری و بدیهی دین را می‌پذیرد و در سایر گزاره‌های دین، قائل به خردگریزی آن‌ها است.

یکی از مباحث مربوط به ایمان ، رابطه ایمان و عقلانیت است، در یک دسته بندی کلی دیدگاه‌های متفاوتی در خصوص این رابطه وجود دارد که این دیدگاه‌ها به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند 1- ایمانگرایی حداکثری 2- عقل گرایی حداکثری 3- عقل گرایی انتقادی 4- عقل گرایی اعتدالی . نظرات سه گروه از فرقه‌هایی که هر کدام به نوعی اهل ایمان بدون عقلانیت هستند مورد بحث و بررسی واقع شد. ایمان عبارت است از تصدیق قلبی که به موجب آن اقرار به زبان و عمل به ارکان واقع خواهد شد. از آنجا که عقل با دین ارتباط اثباتی دارد، لذا این مفهوم در قالب نظریه چهارم، عقل گرایی اعتدالیقابل پذیرش است. که بر اساس آن عقلانیت قبل از ایمان است و گزاره‌های اصلی باید ابتدا از طریق اثبات عقلانی مورد پذیرش واقع شوند و سپس ایمان ایجاد گردد.

چکیدهارتباط میان ایمان و عقل متفکران بسیاری را چه در مغرب زمین و چه در میان متفکران اسلامی به خود مشغول داشته است، از جمله این متفکران غزالی و پاسکال هستند.غزالی بر برتری ایمان بر تعقل معتقد بود و داور نهایی را دین و ایمان می‌دانست چرا که باور داشت به واسطه براهین و استدلال‌های عقلانی نمی‌توان ایمان را توجیه کرد، حتی اگر چنین کاری هم انجام شود، این ایمان عقل‌زده است ونمی‌تواند به ما کمک کند. به همین دلیل غزالی بر جنبه کشف و شهودی ایمان تأکید دارد، هر چند در این میان منکر عقل نیز نیست و آن را به منزله ابزاری در خدمت دین و ایمان معرفی می‌کند.پاسکال نیز همچون غزالی از برتری ایمان بر عقل سخن می‌گوید، و تأکید می‌کند براهین و استدلال‌های عقلانی همچون ابزاری هستند که انسان را در رسیدن به این امر کمک می‌کنند هر چند کافی نیستند؛ و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که باورهای دینی موافق عقل هستند. غزالی دیدگاه‌های خود در مورد عقل و ایمان را متناسب با مواضع کلامی خاص خود که به اشاعره بسیار نزدیک است مطرح می‌سازد و بر همین اساس بیشتر بر جنبه‌های عقلانی تأکید می‌ورزد اماپاسکال به سبب اعتقاد به مسیحیت کاتولیک بر جنبه‌های ایمانی تأکید بیشتری دارد. اما آن‌چه اهمیت دارد این‌است که نمی‌توان نقش عقل و برهان را در استحکام پایه‌های ایمان نادیده گرفت. بنابراین مبانی ایمانی از دیدگاه عقل نیز قابل توجیه است و کسی که به ایمان روی می‌آورد ضرورتی ندارد که حکم به درماندگی عقل کند و برناکارآمد‌بودن آن تأکید ورزد.در باب شرطیه نیز، به احتمال زیاد پاسکال در مطرح‌ساختن آن از غزالی تأثیر پذیرفته است، ولی نکته اصلی این-است که هیچ‌کدام شرطیه را به صورت استدلالی مستقل مطرح نساختند، بلکه غزالی به منظور پاسخگویی یه ملحدان و زنادقه در باب حقانیت دین و معاد آن را به صورت بحثی جدلی مطرح ‌ساخته است، پاسکال نیز به منظور اثبات وجود خدا در افرادی که به حالت تعلیق حکم رسیده‌اند به این استدلال تمسک می‌جوید.کلید واژه‌ها: ایمان، عقلانیت، شرطیه، ایمان‌گرایی، دل، محمد غزالی و بلزپاسکال.

ترجمه ماشینی: علاقه من به رابطه بین روایت معاصر از معرفت شناسی اعتقاد دینی، معروف به شبه ایمان گرایی، و ایمان گرایی شک گرا است که از نظر تاریخی در برانگیختن ایده های فیدیستی بسیار مهم بوده است. من استدلال می‌کنم که می‌توانیم شبه ایمان‌گرایی را به نحو سودمندی در راستای خطوط فیدیستی شک‌گرا تفسیر کنیم، به این معنا که این پیشنهادی است که طبیعتاً هم به‌عنوان برخاسته از چارچوب یک تحقیق شک‌گرایانه و هم به‌عنوان ویژگی‌های اصلی که با شک‌گرایی پیررونی مشترک است، درک می‌شود. علاوه بر این، من پیشنهاد می‌کنم که ایمان‌گرایی شک‌گرا، که به‌درستی ارائه شود، به سوی نوعی از ایمان‌گرایی محدود که برای شبه ایمان‌گرایی ضروری است، تمایل دارد.

ترجمه ماشینی: بلز پاسکال (1623-1662) در بسیاری از حوزه‌ها از جایگاه مهمی برخوردار است: فلسفه، ریاضیات، فیزیک، مباحثات مذهبی و دفاعیات مسیحی. تیمی از محققان برجسته دامنه دستاوردها و پیشینه فکری و همچنین استقبال از کار او را بررسی می کنند. خوانندگان جدید و غیرمتخصصان راهنمای مناسب و در دسترس پاسکال و دانشجویان و متخصصان پیشرفته را خواهند یافت، که مجموعه ای از تحولات اخیر در تفسیر آثار اوست.

ترجمه ماشینی: آیا می توان «با ایمان» خود را به یک ادعای دینی متعهد کرد که حقیقت آن فاقد پشتوانه کافی از کل شواهد موجود باشد؟ جان بیشاپ در کتاب «باور به ایمان» از نسخه ای از ایمان گرایی الهام گرفته شده از سخنرانی ویلیام جیمز در سال 1896 با عنوان «اراده برای باور» دفاع می کند. بیشاپ با نقد معرفت‌شناسی «انزواگرایانه» (ویتگنشتاینی) و اصلاح‌شده اعتقاد دینی، استدلال می‌کند که هرکسی بپذیرد که مدارک در دسترس عموم ما به همان اندازه برای تفاسیر خداباورانه و طبیعت‌گرا/الحادی باز است، باید از موضع متواضعانه فیدیستی دفاع کند. این فدائیسم متواضع، تعهد خداباورانه را شامل «سرمایه‌گذاری دوکساستیک» می‌داند - تعهد عملی به گزاره‌هایی که از طریق علل «شور» صادق هستند (دلایلی غیر از شناسایی شواهد مربوط به صدق آنها). در حالی که بیشاپ استدلال می کند که نگرانی در مورد توجیه پذیری سرمایه گذاری دینی در نهایت نگرانی اخلاقی است، او می پذیرد که سرمایه گذاری های ایمانی تنها در صورتی می توانند از نظر اخلاقی قابل توجیه باشند که با اعمال مناسب ظرفیت های معرفتی عقلانی ما مطابقت داشته باشند. بنابراین، سرمایه‌گذاری‌های مشروع ایمانی ممکن است هرگز ضد شواهد نباشند، و علاوه بر این، تنها زمانی ممکن است که صدق گزاره‌ی ایمانی مربوطه لزوماً بر اساس شواهد قابل حل نباشد، به‌صورت فوق‌شواهدی انجام شوند. اسقف این روایت جیمزی را با این الزام گسترش می‌دهد که سرمایه‌گذاری‌های ایمانی قابل توجیه نیز باید از نظر انگیزه و محتوا از نظر اخلاقی قابل قبول باشند. با این حال، مدرک گرایان تندرو، اصرار دارند که تمام سرمایه گذاری های دینی از نظر اخلاقی اشتباه است. بنابراین بیشاپ مناظره گسترده ای را بین فیدیست ها و مدرک گرایان تندرو انجام می دهد و استدلال می کند که هیچ یک از طرفین نمی توانند در اثبات غیرمنطقی بودن مخالفت خود موفق شوند. او در پایان پیشنهاد می کند که با این وجود، فیدیسم ممکن است از نظر اخلاقی ترجیح داده شود، به عنوان موضعی کمتر جزمی، خودپذیرتر و حتی دوست داشتنی تر از رقیب شواهد گرای خود.

در عصر حاضر که قوای ادراکی-ذهنی و تعقل برترین ویژگی انسان شمرده می‌شود و شواهد تجربی توانسته‌اند ربط نفس و ذهن و به تبعِ آن تجربه‌های معنوی و مغز را در مقولۀ عقل عملی روشن سازند، مرجعیت عقل و تأثیر تکامل تدریجی مغز در گرایش به ایمان مورد توجه فلسفۀ تکامل‌گرای طبیعی قرار گرفته است. اگر ایمان باورهایی را شامل می‌شود که شأن و جایگاه معرفتی دارند، بی‌شک پسندیده‌تر است که از پشتوانۀ عقلانی برخوردار باشد، زیرا داده‌هایی که قوای شناختیِ ویژه برای شواهدِ تجربیِ پایه‌ای به ارمغان می‌آورند مقبولیت ایمان مبتنی بر عقل را برای پیروان مکتب‌های فلسفیِ شاهدگرایی برآورده می‌سازند. از سوی دیگر در مطالعات انفسی پیرامون مسئلۀ ایمان، معرفت اشراقی و جنبه‌های شهودی مرتبه‌ای عالی‌تر را به خود اختصاص می‌دهند. ایمان و عقل مکمل یکدیگر، ضروریِ تعالی و دو حقیقت هم‌افزا هستند و آنجا که عقل امور مربوط به دغدغۀ نهایی را حل‌نشده رها کرده ایمان نقش خود را در ادارۀ حیات انسان‌ها ایفا کرده است. فعالیت‌های متعارف عقل با تنگناهای حاکم بر عقل و نیز خودمحوری آن تحدید می‌شود. هرچند مرتبۀ ایمان بالاتر از عقل است، اما کارکرد قوای مغزی-ذهنی و به دنبال آن نیروهای عقلانی در بهبود وضعیت انسان عصر حاضر که برای استمرار حیات فردی و اجتماعی خود نیاز جدی به ایمان‌گروی و تجربه‌های معنوی دارد انکارناپذیر است. به نظر لازم و ضروری است که در آموزش‌های رسمی آن دسته از رهیافت‌هایی که به تقویت توأمان ابعاد معرفت‌شناختی، عقلانی و ایمانی بشر می‌انجامند گنجانده شوند.

نگاهی تطبیقی به رویکرد «الاهیات کرکگور» و «اشاعره متقدم» است. بر اساس این کتاب برای معرفی و عرضه محتوای با ارزش و البته سنتی و قدیمی کلام اسلامی نیازمند آن هستیم که کلام اسلامی را رودرروی الهیات جدید قرار دهیم. حضور دیدگاه‌های الهیاتی جدید در طرف دیگر مقایسه می‌تواند روش، منطق، ادبیات و ساختار کلام اسلامی را سامان بدهد. به‌منظور رسیدن به بخشی از این هدف، در این کتاب کلام اشاعره متقدم با الهیات کرکگور که فیلسوف اگزیستانسی و الاهیدان ایمان‌گرای مسیحی است در دو مسأله ایمان و اخلاق مقایسه شده‌اند. به باور نگارنده، منشأ نزدیکی این دو گونه از الهیات، عقل‌گریزی و ایمان‌گروی آن‌هاست.

چگونگی توجیه باور به خدا و اثبات صدق وحقیقت این باور یکی از دغدعه‌های مومنانه بوده است که درطول زمان الگوهای مختلفی را برای توجیه آن به کار برده‌اند. این تحقیق با توجه به اهمیت کلام معصومین علیهم‌السلام برای حرکت در مسیر شناخت حق، روایات اصول کافی را محوری در جهت یافتن الگوهای خداباوری و کارکردها و گستره آنها قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشان داد که روایات معصومین از سه الگوی عقل‌گرایی، ایمان گرایی و عمل‌گرایی برای توجیه باور به خدا سود جسته‌اند. گستره الگوهای عقل‌‌گرایانه، اثبات اصل وجود خدا و توحید و تبیین صفات الهی است؛ اما روایات کافی برای توصیف خداوند، تنها به الگوهای ایمان‌گرایانه متمایل شده‌اند. الگوی عمل‌گرایی نه تنها نفی نشده بلکه نحوه مواجهه معصومین علیهم السلام با ملحدان، استفاده از این الگو را برای مخاطبینی که خدا را انکار می‌کنند نشان داد. در حالی که بار معرفتی الگوی عقل گرایی، ایمان تفصیلی را در پی دارد و الگوی ایمان گرایانه به ایمان اجمالی و یقین روان‌شناختی منجر می‌‌گردد الگوی عمل‌گرایی لزوماً به تولید ایمان دینی منتهی نمی‌شود اما از باب جدال احسن صرفاً برای اقناع و دعوت کفار به مقوله خداباوری است. با توجه به نوع مخاطب، کارکردهای متفاوت الگوها روشن شد: الگوی عقل‌گرایی در اثبات صدق باور دینی، پایه‌گذاری ایمان عقلانی، دفع شبهات و اسکات خصم، به کار رفته؛ کارکرد ایمان‌گرایی در پایه بودن باور الهی، تنبیه و تذکر و اشتداد معرفت بوده و از عمل‌گرایی، برای اقناع و دعوت و فرو ریختن جزم‌اندیشی ملحدانه سود جسته‌اند.