جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درباره قرآن کریم از زمان نزول آن مسئله ای به عنوان ظاهر و باطن مطرح شده که هریک، مدار بحث و گفتگوهای بسیاری قرار گرفته است. هدف این نوشتار، بررسی برخی آسیب ها در استفاده از قرآن کریم در جهت ظاهر و یا باطن است. اولین آسیب افراط و یا تفریط است. برخی گفته اند که قرآن برای امت اسلامی در همه امور کفایت می کند و با این سخن ضرورت معلم و مبین را در کنار قرآن انکار کرده اند. در مقابل برخی نظر داده اند که ظاهر قرآن حجت نیست و آنچه از درک ظاهر برای غیرمعصوم حاصل می شود، بدون تأیید مقام عصمت جایگاهی در حوزه دانش وجود ندارد. در این زمینه در این مقاله چنین استدلال می شود: ظاهر قرآن کریم قابل درک و حجت است؛ فهم ظاهر قرآن درجات و مراتبی دارد؛ مجازهای به کار رفته در قرآن از ظاهر محسوب می گردد؛ امت اسلامی برای درک حقایق دین در کنار قرآن نیازمند به رسول اکرم و عترت نورانی او هستند؛ باطن قرآن از نظر بعضی به معنای درک ژرفای متن و در نظر برخی دیگر به معنای حقیقتی است که الفاظ مستقلاً بدان دلالت ندارند؛ باطن قرآن کریم به هر معنا که باشد، نفی ظاهر نمی کند؛ بلکه معارفی افزون بر آن است.

«تأویل» یکی از اصلی­ترین فرایندهای تفکر انسان است. فیلون در سنت یهودی، اوریگنس و اگوستین در سنت مسیحی و ابن­عربی و ملاصدرا در سنت اسلامی از جمله نمایندگان برجسته تفکر تأویلی­اند. در این مقاله سعی شده است دیدگاه ملاصدرا دربارة «تأویل» و اعتبار معرفتی آن با ارائة شواهدی گویا از آثار او دقیقاً تحلیل شود. ملاصدرا «تأویل» را به عنوان «کلیدی» برای کشف افقهای پنهان در اختیار قرار داده است. وی معتقد است، گشوده بودن راه «تأویل» برای فهم حقایق آن سویی, تصریح آیات قرآن کریم است. تلقی خاص ملاصدرا نسبت به انسان و قرآن و عالم، در نوع نگرش او به «حقیقت» و فهم آن، تأثیر بسزائی داشته است. ملاصدرا با به کار گرفتن «روش تأویل» و بیان اعتبار معرفتی آن، فهم از «حقیقت» را در قالبهای معینی محدود نکرده، بلکه با اصالت بخشیدن به باطن امور، زمینه پویش و آفرینندگی را فراهم ساخته است. وی با طرد قشری­گری، که بر پذیرش منطق تک­گفتاری تأکید دارد، فهم­های مختلف را - با بیان احکام و شرایط آن - از طریق رخنه در باطن امور رسمیت بخشیده است.

علامه حسن زاده آملی حکیم و دانشمند از معدود علمای است که از جامعیت علمی برخوردار است هم در علوم عقلی و نقلی و هم در سیر و سلوک و کشف و شهود مراتب عالیه را طی کرده اند. مکتب تاویلی ایشان با مستندات عقلی و نقلی و عرفانی همراه بوده علامه حسن زاده آملی هرجا سخن از اسرار و حقایق به میان می آورد التفات ویژه ای به طهارت نفس، سیر و سلوک و کشف و شود می کنند. تاویل روشی برای رسیدن به لایه های باطنی و معانی ژرف و عمیقی است که در کتاب تکوینی و تدوینی وجود دارد. و نه برای انسان حد یقف است و نه برای قرآن. چراکه برای قرآن، قرآن کتبی، قرآن مثالی، قرآن عقلی هست وآیات و درجات قرآن، زمانی برای انسان تجلی می کند و اسرار و حقایق خود را به او نشان می دهد که انسان اسماء و صفات الهی را در خودش پیاده کند لذا معرفت فکری غیر از معرفت قلبی است. محال است انسان تنها با معرفت فکری به کنه اسرار و حقایق برسد. از دیدگاه علامه حسن زاده آملی فهم انسان ازکتاب تکوین و تدوین الهی دارای مراتب و درجات است.مراتب و درجات قرآن در وجود انسان نمود پیدا می کند. انسان هرچه بیشتر کتاب وجودی خودش را بخواند به فهم بالاتری دست پیدا می کند.

گفتمان کاوی به مثابه یک روش تحقیق در علوم مختلف انسانی در صدد بازگو کردن‌ و نشان‌ دادن‌ معانی‌ نهفته‌ در متن‌ است. در این روش محقق برآن‌ است که رابطه بین مولف، متن و خواننده را نشان دهد. با مطالعه بر روی زبان روشن می گردد که عوامل متعددی در شکل گیری پیام کلام موثرند، برخی از این عوامل درون متنی و برخی دیگر برون متنی است. این روش بر عوامل برون متنی تاکید ویژه ای دارد. مولفه های اصلی گفتمان کاوی عبارت اند از: تحلیل زبانی متن، بررسی انسجام متن، بررسی بافت متن، بررسی روابط بینامتنی، معنای مرکزی متن، و نگاه به کارکرد متن. گفتمان، معنا یا دال مرکزی نهفته در متن و گفتمان کاوی، مبتنی بر توجه هماهنگ به همه عوامل شکل دهنده پیام است. بر این اساس در پژوهش حاضر، از گفتمان کاوی به مثابه یک روش تحقیق برای دست یابی به موضوع تحقیق یا همان «گفتمان تربیتی امامت» در اندیشه شیعه، استفاده شده است.نظام تربیتى مجموعه گزاره‏ها و اندیشه‏هاى منظم و سازمان یافته درباره تربیت است. هریک از نظامهای تربیتی اهداف خاصی را مدنظر دارند و بر تئوری و شیوه عملکرد تربیتی ارائه شده توسط آنها، گفتمان خاصی حاکم است. سازوکارهای تربیت و اینکه چگونه تربیت پذیری رخ می دهد، نحوه برقراری ارتباط و چگونگی قرار گرفتن در معرض آن، از جمله موارد مهم قابل بررسی در هر گفتمان است. در این پژوهش تلاش شده، گفتمان تربیتی امامت، از متون حدیثی استخراج شود. این گفتمان در واقع روح حاکم بر کل سیره و شیوه های ائمه اطهار علیهم السلام است. گفتمان تربیتی امامت دارای چند واژه کلیدی و مفهوم اصلی است: الفبا و زبان تجلی این گفتمان «ولایت» است. کانون، منشأ، و هسته مرکزی تلألو این گفتمان «محبت امام به انسان ها» است. مولفه مرکزی و محوری این گفتمان که همه مولفه های تربیتی آن را دربرمی گیرد «خروج از ظلمات به نور» است؛ و روح و قانون حاکم بر این گفتمان که در تمام مولفه های تربیتی آن صادق است «حرکت ظاهر- باطن- ظاهر درونی شده» است. همچنین، گفتمان تربیتی امامت بر اساس مولفه های تشکیل دهنده آن، یک شبکه گفتمانی را تشکیل می دهد که اجزای آن به صورت پویا از جهات مختلف با هم مرتبط اند و تشابک دلالی دارند. پذیرش ولایت الهی سبب تحقق و نتیجه دادن تمام مولفه های تربیتی گفتمان امامت می گردد. بنابراین، باطن تمامی خوبیها ولایت الهی و باطن تمامی بدیها ولایت طاغوت است. نتیجه گفتمان تربیتی امامت، پرورش انسانی الهی است که نه در ظاهر می ماند و نه از آن عدول می کند، بلکه هم ظاهر را حفظ می کند و هم از آن به باطن گذر می کند. ایجاد تعادل در جامعه، اجرای عدالت و قدم نهادن در صراط مستقیم از اثرات تحققاین گفتمان است.

امکان و یا امتناع راه‌یابی به باطن قرآن و از جمله آیات الاحکام ـ که اساس احکام فقهی است ـ از مباحث بنیادی حوزه علوم قرآن،‌ تفسیر و به ویژه عرفان است. روایاتی از معصومین (ع) در تأویل و تفسیر باطنی پاره‌ای از آیات وجود دارد لیکن تعداد این آیات اندک است، با توجه به محدودیت روایات،‌ آنهم درباره پاره‌ای از آیات، پرسش این است که آیا می‌توان در مواردی که نقل معتبر در کشف مدلول باطنی آیات وجود ندارد، به تفسیر و تأویل و بیان اسرار آن پرداخت؟ مثبت بودن پاسخ به معنای رابطه ایجابی عرفان و قرآن به طور عام و عرفان و فقه به طور خاص است. چنان که لازمه‌اش بحث از رابطه شریعت، طریقت و حقیقت است. پژوهش پیش رو کوشیده است با تکیه بر منابع و متون تفسیری و عرفانی، امکان رهیافت عرفانی به قرآن و ضرورت آن را بویژه در روزگار کنونی و نقشی که عرفان اصیل اسلامی می‌تواند در مواجهه با جنبش‌های نوپدید دینی و معنوی و در تعامل با دیگر ادیان و ملل ایفا کند، توصیف و تبیین کند. ارائه مبانی عقلی و نقلی این امکان، شرایط و ضوابط این رهیافت و آثار و پیامدهای آن به طور مشخص در احکام خمسه عبادی (نماز،‌ روزه، زکات، حج و جهاد) در مقایسه با اهداف و غایات فقه، اهداف عمده این تحقیق را تشکیل می‌دهد.تکیه بر رابطه طولی و جدایی‌ناپذیر مراتب سه‌گانه شریعت، طریقت و حقیقت از یک سو و تأکید بر تقدم باطن شریعت بر ظاهر آن که معطوف به تقدم روح عبادت بر ظاهر و صورت آن است از سوی دیگر و نیز ضرورت و لزوم پی‌جویی معانی باطنی آیات واصطیاد معانی عمیق عرفانی در چارچوب روح پیام قرآن از نتایج این پژوهش به شمار می‌آید.چنان که اثبات سازگاری میان نظر و عمل در دستگاه عرفان اسلامی و نتیجه‌ای که در رهیافت عرفانی به هر یک از عبادات پنجگانه نصیب سالک می‌شود و بسیار متمایز از نتیجه رهیافت فقهی است از دیگر اهداف این پژوهش است. سالک در این رهیافت نه به طمع بهشت یا رهایی از دوزخ که غایت ظاهری فقه و آیات الاحکام است بلکه به دنبال زدودن قیود جزئی و اتصال به حقیقت مطلق و درک حقیقت عالم و بازگشت کثرت به وحدت است.نتیجه کاربردی این پژوهش، نشان دادن پیامدهای بسیار مثبت رابطه فقه و عرفان است پیوندی که در نتیجه آن فقه از یک سری مقررات صرفاً حقوقی محدود به مقررات دارای پشتوانه اخلاقی و معنوی تبدیل می‌شود. و مکلف به هیچ رو قانع و خرسند بجا آوردن نماز،‌ روزه، زکات و حج و جهاد و سایر عبادات در قالب‌های معمول فقهی نخواهد بود و برای ارتباط با خدا،‌ خود و جامعه‌ و همنوعانش ابعادی و افق‌های بالاتری را مد نظر خواهد داشت.

پژوهش حاضر با عنوان « تأثیر متقابل ظاهرو باطن بر یکدیگر بر اساس آیات وروایات» با روش توصیفی تحلیلی ضمن توضیح و تفسیر مفاهیم ظاهر و باطن در پی بیان جلوه هایی از این تأثیرها در زمینه های مختلف اعتقادی ، اخلاقی و عبادی می باشد . قرآن و روایات در موارد متعددی از این تأثیر به صراحت پرده برداشتهو معتقد است امور ظاهری همچون ؛ دروغ گفتن در امور باطنی به شکل ؛ فراموشی ، نابودی ایمان و نفاق و امور باطنی ای نظیر؛ باور به معاد در امور ظاهری به صورتتوجه به محرومان ، عدم کم فروشی و پایداری در جبههتأثیر گذار است . از مجموع موارد مطرح شدهاین نتیجه گرفته می شود که سنت جاریه الهی بر این استقرار گرفته است که اعمال ظاهریبر باطن و اعمال باطنی بر ظاهرتأثیر بسزایی دارد و این مطلب بهترین گواه بر رد ادعای کسانی است که می گویند ظاهر وباطن دو امر جداگانه هستند و هیچ تأثیری بریکدیگر ندارد . در ضمن فلسفه اعمال و دستورات ظاهری و تأکید اسلام بر آن ها تبیین می شود و خود ودیگران را به اهتمام بر انجام دستورات دینیترغیب وتشویق می کند .کلید واژه ها: ظاهر- باطن- تأثیر- آیات- روایات

مسئله امامت درتاریخ اندیشه اسلامی و نیز رویکردهای مختلف به این موضوع پیشینه‌ای طولانی دارد. رویکرد علامه به این موضوع که به آیات قرآن، روایت‌ها و مبانی عقلی مستند است، بسیار مهم می‌نماید. بر اساس دیدگاه ایشان امامت عبارت است از ولایت برهدایت و رساندن مردم به سوی کمال و سعادت می‌باشد و ریاست و پیشوایی در امور دین و دنیا از شؤون آن است. در ادامه به بررسی مبانی و پیش فرض‌های رویکرد ایشان درباره این مسئله خواهیم پرداخت

«تأویل» یکی از موضوعاتی است که فیض کاشانی در تفسیر قرآن و عرفان بدان پرداخته و در فهم درست آیات و روایات و حقایق هستی، برایش نقش کلیدی قایل است. هدف این پژوهش آن است که با روش توصیفی تحلیلی به بررسی دیدگاه ایشان درباره تأویل بپردازد و مؤلفه های اصلی آن را تبیین کند. یافته ها حاکی از آن است که وی تأویل را «تعمیم معنای متبادر از لفظ و حمل لفظ بر معنای غیرمتبادر» می داند. وی با تبیین پیوند عمیق لفظ و معنا، الفاظ را دارای حقیقت و روح واحدی می داند که ممکن است به لحاظ مصداقی، شکل ها و مصادیق متعددی داشته باشند. وی از این رهگذر، پرده از سرّ اختلاف تعابیر معصومان علیهم السلام در بیان معانی آیات قرآن برمی دارد. فیض کاشانی روایات متعددی را در مقام بیان امکان تأویل در آیات قرآن و نیازمندی آیات قرآن به تأویل یادآور می شود. از برخی روایات ذکرشده، می توان تعمیم تأویل را نسبت به ظواهر قرآن برداشت کرد. وی ملاک درستی تأویل را بهره مندی آن از پشتوانه نقلی و یا ضرورت عقلی دانسته و تأویل را مختص معصومان علیهم السلام می داند.

به نظر می رسد از مهم ترین ارکان جهان بینی عرفانی توجه به دو ساحت «ظاهر» و «باطن» واقع است. بر این اساس، هر امر واقعی، اعم از عالم و آدم و حتی حضرت باری تعالی، دارای این دو شأن هستند. علوم ظاهری در پی شناخت ظاهر عالم هستند، اما عرفان کوشش انسان برای راه یافتن به باطن هستی است. این آموزه از ارکان اندیشه عرفانی مولانا جلال الدین بلخی و کلید فهم اندیشه ها و آثارش به ویژه شاهکار او «مثنوی معنوی» است. هدف این نوشتار، بیان دیدگاه مولوی در این زمینه است و روش آن، استخراج ابیات مربوطه از مثنوی معنوی و شرح و تفسیر آنهاست. دستاورد این تحقیق این است که از نگاه مولوی، عالم، آدم، معرفت، دین، قرآن، عمل انسان و هر حقیقت دیگری دارای ظاهر و باطن یا بطونی است و معرفت اصیل، رسیدن به آن بطون است. دین داری و دین ورزی عارفانه کشف جغرافیای باطن و زیستن در آن است.

بدون تردید، پدیده وحی، مهمترین واقعه سرنوشت ساز در تاریخ بشریت ، و قرآن، بزرگترین ارمغان وحی است . رسیدن به مقاصد عالی قرآن کریم، از رهگذر فهم تاویل صحیح آن حاصل می‌شود و کمترین بی‌دقتی در این راه، ره‌جو را به ورطه تحریف می‌افکند. تعیین مرز بین تاویل و تحریف ، امری است که نیازمند تحقیق بوده، و نتیجه چنین تحقیقی، قرآن پژوهان را مثمرثمر خواهد افتاد. یکی از عرصه‌های مهم تحقیق دراین زمینه، نقد و بررسی تاویلات فرق و مذاهب اسلامی است ، از آنجا که همه اهل اسلام بر تنزیل قرآن اتفاق نظر دارند، میزان ارتباط منطقی تاویلات انجام شده با تنزیل را می‌توان یکی از معیارهای تعیین کننده در امر صحت و سقم آن تاویلات به شمار آورد. ما درصدد بوده‌ایم که گامی، هرچند کوتاه، دراین جهت برداریم . دراین پایان‌نامه، موضوع تاویل در سه حوزه مورد تحقیق قرار گرفته است:الف) حوزه روایات ب) حوزه تفکر باطنی ج) حوزه فقه و اصول . اهم نتایج بدست آمده به این شرح است : 1) در اخبار و احادیث ، "تاویل قرآن" به مواردی اطلاق شده که با الفاظ قرآن یکی از این روابط را داشته باشد: "دال و مدلول"، "لازم و ملزوم"، "مفهوم و مصداق" و "مثل و ممثول" . 2) از میان احادیث اسلامی، تنها مرجع قابل اعتماد در فقه و معارف قرآن، اخبار اهل بیت (ع) است ، چراکه منبع آنها بیانات پیامبر (ص) در تبیین قرآن بوده، که علی (ع) آنها را نگاشته و به عنوان بخشی از میراث نبوت به اهل بیت (ع) سپرده است . 3) در اسناد بسیاری از روایات تفسیری منسوب به اهل بیت (ع)، غلاه وجود دارند. 4) تاویلات منقول از غلاه، هیچگونه رابطه منطقی با الفاظ قرآن ندارد. 5) تاویل در مکتب باطنیه، معادل رمز و باطن بوده و تاویلات آنان آمیزه‌ای از افکار غالبان و فرهنگهای فلسفی است و رابطه منطقی و زبان شناختی با الفاظ قرآن ندارد. 6) تاویل در نظر اصولیون، عبارت است از معنایی که لفظ، به خودی خود و بدون درنظرگرفتن قرائن و نشانه‌های خارجی، در آن ظهور ندارد.