جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استعاره‌های مفهومی (Conceptual Metaphor)، یکی از مهم‌ترین ابزارهای شناختی برای تبیین مفاهیم انتزاعی در متون عرفانی فارسی هستند. در کتاب مرصاد العباد نجم‌الدین رازی، مفهوم روح و سیر تربیتی آن، به‌واسطۀ مجموعه‌ای از استعاره‌های ساختاری برجسته تشریح شده است؛ بااین‌حال، این حوزه تاکنون کمتر به‌طور نظام‌مند تحلیل شده است. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌تحلیلی، به واکاوی ساختار و نگاشت‌های مفهومی برخی از مهم‌ترین استعاره‌های مرتبط با روح (ازجمله استعاره‌های طفل، بذر و زندانی) در مرصاد العباد می‌پردازد. این استعاره‌ها نه‌تنها سازوکار تربیت و کمال روح را تبیین می‌کنند، بلکه امکان تفسیر جدیدی از ساخت مفهومی اندیشۀ عرفانی فارسی فراهم می‌کنند. برای استخراج داده‌ها، کل اثر به‌شیوۀ مطالعۀ متن‌پایه بررسی و استعاره‌ها با معیار تکرار، برجستگی و نقش در فرایند تربیت روح گزینش شد. با توجه به دستاورد پژوهش، هدف از تربیت و پرورش روح آن است تا به مرتبۀ کمال، تحلیه و به معرفت الهی برسد. به بیانی دیگر، سیر تربیت روح باید به‌گونه‌ای باشد که دوباره به مقام قرب الهی و موطن اصلی خود برگردد و به مرتبۀ فنای در حق برسد.

در قرآن کریم آیات فراوانی با معانی متعدد وجود دارد که بسته به سیاق، نوع گفتمان و شرایط تاریخی که در آن نازل شده است، ممکن است متفاوت باشد. این آیات، به ویژه هنگامی که دارای معنای ظاهری و پنهان باشند، نیاز به تفسیر و توضیح دقیق دارند. تفسیر به عنوان فرآیندی برای کشف معانی ژرفتر و پنهان آیات قرآن، یکی از مهمترین ابزارهای تفسیری است که به ویژه در آیات مبهم مورد استفاده قرار می گیرد (راغب اصفهانی، 1378). یکی از بارزترین ویژگی های قرآن این است که بسیاری از آیات آن دارای معانی مختلفی است. ممکن است آیه ای در نگاه اول معنای خاصی داشته باشد، اما با تفسیر و توضیح عمیق می توان معانی دیگری را آشکار کرد. این ویژگی به ویژه در آیات مربوط به صفات خداوند و احکام شرعی و مفاهیم اخلاقی مشهود است. تفسیر در قرآن به معنای بررسی معانی ظاهری آیات و سپس جستجوی معانی عمیقتر و پنهانی است که ممکن است در آنها نهفته باشد. اگر چه قرآن حامل پیام های روشن و آشکار است، اما پیام های پنهان و باطنی بسیاری وجود دارد که تنها از طریق تفسیر قابل درک است (زرکشی، 1376).

لئو اشتراوس (1899-1973) یکی از فیلسوفان برجسته قرن بیستم است که نظریه‌های او در زمینه فلسفه سیاسی، الهیات سیاسی و تاریخ اندیشه‌ها همچنان مورد توجه است. مسأله اصلی که در پژوهش‌های او مطرح می‌شود، «مسئله کلامی-سیاسی» است. اشتراوس در پی پاسخ به این سوال است که چگونه می‌توان رابطه میان دو نوع تفکر متفاوت، یکی فلسفی و یونانی و دیگری دینی و مربوط به اورشلیم، را تحلیل کرد. این دو حوزه فکری از طریق مفاهیم عقل و وحی مورد بررسی قرار می‌گیرند. یکی از نخستین پرسش‌ها در این زمینه توسط الهی‌دان مسیحی قرن سوم، ترتولیان، مطرح شده است: «آتن را با اورشلیم چه کار است؟». اشتراوس تلاش می‌کند تا با تحلیل رابطه بین عقل به‌عنوان مرجعی خودبنیاد و وحی به‌عنوان مرجعی الهی، به مسأله اصلی‌اش پاسخ دهد. او معتقد است که فلسفه یونانی و سنت دینی دو رویکرد متفاوت به حقیقت و سیاست دارند. از نظر اشتراوس، آتن نماد عقلانیت و پرسش‌گری است، در حالی که اورشلیم نماد وحی است. او در آثار خود به بررسی این دو دیدگاه در متون کلاسیک، از جمله افلاطون و ارسطو، و همچنین برخی متفکران قرون وسطی مانند فارابی و ابن‌میمون، پرداخته است. اشتراوس اعتقاد دارد که بازخوانی سنت فکری گذشته باید از طریق متفکران قرون وسطی انجام شود، زیرا آنان می‌توانند به درک بهتر تعامل فلسفه یونانی و دین کمک کنند. در تحلیل رابطه عقل و وحی، اشتراوس به مقوله «حکمت» توجه دارد. هر دو آتن و اورشلیم ادعای نمایندگی حکمت حقیقی را دارند و هرکدام دیگری را انکار می‌کند. اشتراوس بر این باور است که این دو دیدگاه متناقض‌اند و باید یک موضع در این زمینه اتخاذ کنیم. او بیان می‌کند که انتخاب عقل به‌عنوان روش آغازین به‌طور ناخواسته به‌زیان وحی است، اما در عین حال او از اتخاذ موضعی صریح در برابر یکی از این دو اجتناب می‌کند و به‌جای آن بر ایجاد هم‌کنشی میان عقل و وحی تأکید دارد. او در آثارش اشاره می‌کند که فلسفه باید امکان وجود وحی را بپذیرد، اما پذیرش این امکان به‌معنای پذیرفتن این است که زندگی فلسفی به‌تنهایی زندگی کامل و صحیحی نیست. اشتراوس دوران قرون وسطی را نمونه‌ای از هم‌کنشی میان عقل و وحی می‌داند. او این دوره را «روشنگری قرون وسطی» می‌نامد، که در آن عقل و وحی در تعامل سازنده به سر می‌بردند. او بر تضاد میان عقل و وحی در مدرنیته تأکید می‌کند، جایی که اندیشمندان مدرن مانند ماکیاولی و اسپینوزا رابطه میان اخلاق و سیاست و دین و فلسفه را تضعیف کردند. از نظر اشتراوس، مدرنیته به‌دلیل اعتماد بیش‌ازحد به عقل، به بحران‌های بزرگ قرن بیستم و نیهلیسم منجر شد. اشتراوس در برابر این وضعیت بحرانی، به تفکرات فلسفی و دینی پیشین، به‌ویژه فلسفه باستان و روشنگری قرون وسطی، بازگشت می‌کند. هرچند او به‌سادگی نمی‌تواند مدافع «بازگشت به گذشته» باشد، اما او علیه اعتماد بی‌حد و حصر به عقل مدرن و تصور فلسفه به‌عنوان حقیقت نهایی و انحصاری، موضع‌گیری می‌کند. او متفکران مدرن را متهم می‌کند که از «استراتژی ناپلئونی» برای تغییر و تضعیف دین و الهیات استفاده کرده‌اند؛ به این معنا که آن‌ها به‌جای نقد مستقیم اصول دینی، سعی کردند مفاهیم دینی را بازسازی و آن را با عقل و فلسفه تطبیق دهند. اشتراوس با اشاره به فارابی، بر ضرورت تحلیل دقیق رابطه میان عقل و وحی در الهیات سیاسی تأکید دارد. فارابی در رساله الحروف تأکید می‌کند که فلسفه مقدم بر دین است و معرفت فلسفی باید پیش‌نیاز معرفت دینی باشد. این دیدگاه فارابی با خوانش اشتراوس از فلسفه قرون وسطی تا حدودی در تضاد است، چرا که اشتراوس فلسفه را تابع دین و سنت می‌داند. فارابی در تفکرات خود فلسفه را منبع معرفت دینی می‌شمارد و به‌دنبال جست‌وجوی مبنای فلسفی برای وحی نیست. این دیدگاه فارابی، تحلیل اشتراوس از رابطه فلسفه و دین را پیچیده‌تر می‌کند. هدف این پژوهش، بررسی دقیق رابطه میان عقل و وحی در الهیات سیاسی است و می‌خواهد خوانش اشتراوس از روشنگری قرون وسطی و فارابی را نقد کند. این تحقیق به‌ویژه بر تحلیل دقیق دیدگاه‌های فارابی تمرکز دارد و سعی دارد تا هم‌کنشی و برهم‌کنشی عقل و وحی در الهیات سیاسی را بازنگری کند و نقش فلسفه در بستر دینی و سیاسی را بررسی نماید.

این مقاله به بررسی و نقد خوانش دلوز از بازگشت ابدی نیچه می‎پردازد. بازگشت ابدی به مثابه امری مبهم در فلسفه‌ نیچه مطرح شده است؛ بنابراین تفسیرهای فراوانی از آن صورت‌گرفته است که یکی از این تفاسیر، تفسیر دلوز است. این نوشتار با رویکردی توصیفی- تحلیلی - انتقادی به این تفسیر می‌پردازد. دلوز برای تکمیل مسأله زمانمندی در برگسون که نقش آینده را مبهم و کمرنگ می‌داند، سراغ نیچه و بازگشت ابدی وی می‌رود تا بلکه ضلع سوم مثلث گذشته، حال و آینده را به درستی رسم کند تا بستر لازم و مناسب برای "بیان" (اکسپرشن) اسپینوزایی فراهم گردد. به‌نظر دلوز بازگشت ابدی، بازگشت آن چیزی‌ است که می‌شود؛ یا عین شدن است؛ نه بودن و وجود داشتن؛ یعنی چیزی که در شدن تأیید می‌شود. درواقع بازگشت ابدی، به‌هیچ‌وجه یک تفکر هویتی نیست، بلکه تفکری ترکیبی و کاملاً متفاوت است؛ لذا چنین بازگشتی بازگشت "همان" نیست که به‌طور ابدی برمی‌گردد؛ به معنای تکرار تاریخ و توالی‌هایی از بودن نیز نیست؛ بلکه بازگشت خود است، خودی که به یک تنوع تعلق دارد، تنوعی که تفاوت دارد؛ به‌عبارت‌دیگر بازگشت ابدی، تکرار تفاوت است. و آن‌چه ما همیشه با آن مواجهیم بازهم تفاوت است. این تفاوت، روح نیچه‌ای دلوز است. البته دلوز بیشتر درپی بیان دیدگاه خود از زبان نیچه است؛ یعنی گاهی به دنبال توجیه نظر خویش است نه توضیح دیدگاه نیچه.

پروژه فکری دلوز با خوانشِ واژگونه وی از فلسفه کانت آغاز می‌شود. تلقی دلوز از کانت یکی از بنیان‌های نظامِ هستی‌‌شناسی او را شکل می‌دهد. وی در آثار متعددش مفهوم حقیقت را با برخی مفاهیم دیگر پیوند زده و درپی تبیین آن با خوانشی جدید به تفسیر نظام‌های فلسفی دیگر می‌پردازد، اما این روند در مسیر نقدِ کانت و توجه ویژه دلوز به وی صورت ‌می‌گیرد. به باور دلوز زیبایی‌شناسی از زمان کانت دچار دوگانگی بی‌بازگشت شده ‌است؛ از یک‌­سو به حساسیت به‌مثابه صورت تجربه ممکن اشاره‌ دارد؛ از سوی دیگر به هنر به­مثابه تأمل در باب تجربه واقعی. این دوگانگی منجر به ایجاد تمایز میان دو تصویر اندیشه شده‌است، که خود زمینه­ساز ایجاد دو تلقی متفاوت از مفهوم حقیقت می‌گردد. در یک تصویر، قوای ‌ادراکی به­نحوی طبیعی و خود‌خواسته به حقیقت گرایش دارند و حقیقت را به‌مثابه نظرگاهی کلی و جهان‌شمول عرضه ‌‌می‌کنند؛ در تصویر دیگر، اندیشیدن ناشی از نیروهایی است که ناخواسته بر قوای ادراکی تحمیل ‌می‌شوند و حقیقتی را به‌مثابه تکوین تجربه واقعی و تولید امرِ‌نو عرضه ‌می‌کنند. این پژوهش برآن است در پرتو نگرش دلوزی و بازخوانی خاصِّ وی از کانت، به بررسی مفهوم دوگانه حقیقت بپردازد و به درکی روشن از چگونگی تولید امرِنو دست‌یابد.