جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دغدغة اساسی امیل دورکیم هم بستگی اجتماعی است. بر این اساس، بیشتر نظریات او به نحوی حول این مسئلة اصلی می چرخد. نظریات او آبشخور روش شناسی ای است که طبق آن هستی استقلالی و شیء انگاری واقعیت های اجتماعی با نگاه تماماً سکولاریستی در مقام هستی شناسی، و به تبع آن یک سان انگاری علوم دقیقة طبیعی و انسانی در مقام معرفت شناسی و تقلیل ماهیت انسان به هویت اجتماعی و منفعل در نظر گرفتن کنشگران اجتماعی در برابر ساختارهای اجتماعی در مقام انسان شناسی، از جمله مهم ترین مبانی معرفتی این نظریه به شمار می آیند. همین مبانی معرفتی است که پذیرش این نظریه را در نگاه روش شناسی حکمت نوصدرایی با مشکل روبه رو می سازد؛ روش شناسی ای که بر اساس تشکیک در هستی، هستی های ماورای طبیعی علاوه بر هستی های مادی در مقام هستی شناسی، روش وحیانی، شهودی و عقلانی علاوه بر روش تجربی و بنابراین جمع میان تبیین تجربی و عقلی، تفسیر و انتقاد در مقام معرفت شناسی و نفس مجرد انسانی و هویت های لایتغیر و ثابت او علاوه بر هویت های اجتماعی متغیر در مقام انسان شناسی از مهم ترین مبانی معرفتی آن محسوب می شوند. همین ناسازگاری و رویارویی دو روش شناسی است که دقت بیشتری را در به کارگیری این نظریه در فرایند بازسازی علم مدرن و بازخوانی علم دینی می طلبد.

همه دانش ها به ويژه علوم انسانی، بر مبانی و پيش انگاره های گوناگونی استوارند كه ازآن جمله، مبانی دين شناختی است. نوعِ نگاه ما به دين، در علم اثر خواهد گذاشت. اين مبانی عبارتند از: چيستی دين، اهداف و غايات دين، آثار و كاركردهای دين، منابع ثبوتی و اثباتی دين، قلمرو و گستره دين و ... . اين مبانی از جهات گوناگونی در علم به ويژه علوم انسانی، اثر مستقيم يا غيرمستقيم دارند. يكی از آثار و نتايج اين مبانی، نقش آن در روش و منطق علم است. همان گونه كه علوم انسانی موجود ، بر مبانی دين شناختی خاص همچون جدايی دين از دنيا، انفكاك مبدأ قلمرو دينی از قلمرو دنيوی (قلمرو حداقلی برای دين)، ارتباط نداشتن علم و دين، تحويل و تحديد هدف بعثت و جهت گيری دعوت انبيا در امور باطنی، فردی و اخروی و جدايی آن از زندگی و حيات اجتماعی و ... استوار است كه اين مبانی در روش و منطق اين علوم نيز تأثير مستقيم يا غيرمستقيم داشته است. منكران علم دينی نيز با ابتنا بر مبانی مختلف، ازجمله مبانی دين شناختی، علوم انسانی موجود را همچون مطلوب خويش پذيرفته و از اساس با امكان، ضرورت و مطلوبيت توليد علوم انسانی اسلامی مخالفت می ورزند. مقاله حاضر ابتدا پس از مباحث مقدماتی، به نقش مبانی در علم به ويژه علوم انسانی خواهد پرداخت و در ادامه، ضمن اشاره اجمالی به تأثير نوع دين شناسی در علوم انسانی موجود و همچنين مبانی دين شناختی منكران علم دينی، مبانی دين شناختی علوم انسانی اسلامی و برايند روش شناختی آن، طرح خواهد شد.

ارسطو در کتاب ما بعدالطبیعه دو رویکرد متفاوت به دانش مابعدالطبیعه دارد. و در اثر تفاوت این دو دیدگاه، دو موضوع متفاوت برای مابعدالطبیعه معرفی می کند. در یک نگاه ما بعد الطبیعه را دانش موجود بما هو موجود دانسته ودر نگاه دیگر آنرا الهیات می نامد. الهیات علم طبقه خاصی از موجودات یعنی علم به علل نخستین بوده و بنا براین موضوعآن موجودات الهی است. تفاوت این دو رویکردتاثیرات فراوانی بر نظامهای فلسفی پس از او گذاشته است .ابن سینا و آکوییناسهرچند هر دو ما بعدالطبیعه را علم موجود بماهو موجود می دانند ولی رویکرد آن دو به ما بعدالطبیعه متفاوت است. پس از ارسطو، در طول تاریخ فلسفه، فارابی و ابن سینا نخستین کسانی هستند که، موضوع ما بعدالطبیعه را موجود بما هو موجود می دانند. و ابن سینانخستین کسی است که بحث در مورد تبیین موضوع مابعدالطبیعه را به عنوان یک مساله متافیزیکی مطرح می کند. نکته مهم واساسی این است که ابن سینا، خدا را در زمره مصادیق مابعدالطبیعه قرار داده و علم خداشناسی را بخشی از ما بعدالطبیعه می داند.توماس آکوئینی هر چند که به تبع ابن سینا، موضوع ما بعدالطبیعه را موجود بما هو موجود می داند ولی خدا را در ذیل آن قرار نداده وموجود بما هو موجود را اثر خاصخدا و معلولاو بر می شمرد و بنابراین خداشناسی یعنی علمی که موضوع آن خداست را متمایز از ما بعدالطبیعه تلقی می کند. از نظر او غایت ما بعدالطبیعهشناخت خدا است.

مسئله روش، يكی ازپيش نيازهای مهم هر علمی اسـت. علـم اصـول الفقـه ـ كـه روشـگان اسـتنباط فقـه اسـلامی اسـت ـ در طـول تـاريخ پابـه پـای فقـه، رشـد و بالنـدگی و جايگـاه درخوری يافته است؛ ولی در سپهر عقايد و علـم كـلام، مباحـث روش شـناختی چنـانكـه انتظار می رود رشد و توسعه نيافته است. پژوهش حاضر بر آن است تا بـه عنـوان درآمـدی بر روش شناسی عقايد به مقايسه اين دو حوزه دانشی بپردازد و در پرتو بازشناسی تمـايزات آنها، پاره ای بايسته های روش شناختی حوزه عقايد را دريابد.

تفسیر بحرالمحبه منسوب به احمد غزالی، فقیه، واعظ و عارف قرن ششم از تفاسیر عرفانی بر سوره یوسف می باشد. وی صاحب نظر و منشأآثار بسیاری در تاریخ تصوف اسلامی بوده است.بحرالمحبه علاوه بر پایه ریزی بر مبانی مشترک تفاسیر، بر مبانی روش تفسیری عرفانی -تا عصر زندگی مفسر- و مبانی مختص وی بناگردیده است که برجسته ترین آن ها ذوبطون بودن و رمزپذیری متن قرآنی، تکیه بر مکاشفات و معاینات و منشأ و علت بودن پدیده عشق در آفرینش می باشد.مفسر، تفسیر ظاهری آیات را از مطالب عرفانی به ویژه رموز و اشارات آن مجزا انگاشته و در فرایند تفسیری، به اثبات مکتب کلامی خود یعنی اشاعره اهتمام ورزیده است. محور اصلی این تفسیر، بیان رموز و اشارات آیات است و با پای بندی به ظواهر قرآن در قالب شیوه ی نقلی و گاه اجتهادی، تفسیری عرفانی با گونه های تفسیری رمزی، اشاری، واعظانه و انفسی ارائه داده است.بحرالمحبه از حیث بهره مندی از اشارت های زیباشناسانه داستان یوسف، از جایگاه ویژه ای در میان تفاسیر عرفانی بر خوردار است، به گونه ای که بر بسیاری یوسف نگاری های پس از خود، موثر واقع افتاد. این اثر روان و زیبا و مشحون از آرایه های ادبی است و کمتر از تأویلات معمول ذوقی در میان عرفا که بی ارتباط به سیاق آیاتند، سود برده است و به طور کلی در بین آثار عرفانی اثری معتدل و مطلوب تلقی می شود.

تفسیر قرآن پیوسته از دریچه نگرش‌های متفاوت نظر شده است به طوری که کاوش در هر یک از این رویکردها می‌تواند در بهره گیری صحیح از تفاسیر، سودمند باشد. این نوشتار در مسیر بررسی روش تفسیری تفسیر شریف لاهیجی گام برمی‌دارد.شریف لاهیجی در بهرهگیری از مایه‌های گوناگون در امر تفسیر قرآن کریم دریغ نفرموده و در نیل به مفاهیم قرآنی، از سه روش عمده قرآن به قرآن، روایی و عقلی سود جسته است. تفسیر قرآن به قرآن وی در دو مرتبه استعانت از سیاق و استعانت از آیات دیگر، متجلی است. بهره‌گیری از روایت نیز در حیطه‌های گوناگون تفسیر با اجتهاد مفسر و اتخاذ رویکردهای متفاوت، همراه است. از گرایش‌های تفسیر عقلی مورد اهتمام شریف لاهیجی می‌توان به ادبی، کلامی، فقهی و فلسفی اشاره نمود.این پژوهش پس از ژرف‌کاوی در مجلدات تفسیر شریف لاهیجی و ملاحظه سایر آثار مفسر و نیز مطالعه منابع موجود در زمینه روش‌شناسی تفاسیر، روش تفسیری شریف لاهیجی و درون مایه‌ی عمده‌ی این تفسیر را، تفسیر روایی دانسته و در انتها به برخی کاستی‌های تفسیر اشاره نموده است.

سوره لقمان به بیان آداب اخلاقی و اجتماعی و مسائل خداشناشی و معاد شناسی می پردازد. پژوهش حاضر به منظور برسی سوره مبارکه لقمان و دلالت های تربیتی آن می باشد، سوال های اساسی این پژوهش عبارت است از : اهداف و محتا و روش های تربیتی سوره مبارکه لقمان کدامند؟ در این پژوهش، ابتدا آیات و تفاسیر و نکات تربیتی آن بررسی شده است، در خصوص مضامینی چون ویژگی های نیکوکاران، چگونگی خلقت آسمان و زمین ، غنا و آثار زیانبار آن و نصایح لقمان و ... بحث شده است. سپس اهداف و رو های تربیتی که از منظر قرآن و احادیث آمده است و در نهایت اهداف و روش ها در قالب نمودارهای مفهومی بیان شده است. روش تحقیق در این پژوهش روش توصیفی از نوع مطالعه کتابخانه ای بوده و روش گردآوری اطلاعات از ماهیت موضوع پژوهش روش تجزیه و تحلیل یافته ها به شیوه توصیف و استنتاج نظری بوده است. یافته های این تحقیق هدف هایی چون هدایت و رشد ، طهارت و حیات طیبه ، عبادت و عبودیت ، تقوا ، قرب ، از آیات این سوره استنباط شد وروش هایی چون تحمیل به نفس ، فریضه سازی، محاسبه نفس، اعطای بینش ، تعلیم حکمت، تغییر موقعیت و ... از مضمون آیات استخراج گردید.واژگان کلیدی: سوره لقمان، دلالت، تربیت، اهداف ، روش ، محتوا

موضوع این رساله «روش آموزش توحید در قرآن»، و هدف آن، استنباط، بررسی و تبیین روش‌های آموزش توحید در قرآن است. این پژوهش که از نوع توصیفی تحلیلی است، با روش تفسیر اجتهادی انجام شده است.با توجه به اینکه توحید مراتب گوناگونی دارد، در این رساله روش‌های آموزش توحید بر اساس این مراتب ـ توحید ذاتی، صفاتی، افعالی، الوهی و عبادی ـ تقسیم‌بندی، و از طریق تدبّر در آیات مربوط به هر یک استنباط و تبیین شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که قرآن برای آموزش هر یک از مراتب توحید، از روش‌های گوناگونی بهره برده است؛ که برخی روش‌ها در همه مراتب یا بعضی از آنها مشترک است.مهم‌ترین روش‌های عام آموزش توحید در قرآن عبارت است از: اعلام صریح، استدلال، مفروض گرفتن، ارائه نمونه عینی، پرسش و پاسخ، آ‌موزش عملی، استناد به لوازم، به کارگیری اسلوب‌های بیان انحصاری، قصه‌گویی، انذار و تبشیر، مقایسه، تشبیه و تمثیل، و تکرار. قرآن هم‌چنین برای آموزش توحید عبادی که از مراتب عملی توحید است، روش‌های خاصی را به کار برده که عبارت است از: امر (به عبادت خداوند)، نهی (از عبادت غیر خداوند)، بر انگیختن عواطف و احساسات، ترغیب و تبشیر، و معرفی الگو.در میان روش‌های آموزش توحید، «اعلام صریح» و «استدلال» تقریباً در همه مراتب به کار رفته‌ است؛ یعنی قرآن حقایق توحیدی را هم صریحاً اعلام، هم برای آن استدلال کرده است. بنابراین، می‌توان روش اصلی قرآن در آموزش توحید را در دو عنوان «اعلام» و «استدلال» خلاصه کرد. بر این اساس، روی‌کرد کلی قرآن در مسأله آموزش توحید، ترکیب «استدلال» و «غیر استدلال» است.

امامان شیعه در مناظراتشان پیرامون مسأله‌ی إمامت، از دلائل مختلفی بهره برده‌اند و این دلائل را به روش‌های مختلفی مطرح نموده‌اند. این پژوهش بر‌آن است که با بررسی مناظرات إمامان معصوم در مسأله‌ی إمامت،ادلّه‌ی طرح شده بر إثبات إمامت و روش‌های طرح این ادلّه را استخراج نموده، و آن‌ها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. از اینرو، سعی بر آن بوده که از کتب معتبر شیعه (اعم از کتب حدیثی و کلامی)، که به بحث مناظرات امامان شیعه پرداخته‌اند، استفاده شود.در این پژوهش، ادلّه‌ی طرح شده از جانب إمامان شیعه، به تفکیک ادلّه‌ی عقلی ونقلی (قرآنی و روایی) مورد تحلیل قرار گرفته، و مباحث إمامت عامّه و خاصّه بررسی شده‌اند. همچنین در تحلیل روش‌های به کار گرفته شده توسّط إمامان شیعه در موضوع إمامت، روش‌های اثبات نظریّه إمامت، و روش‌های پاسخ‌گویی به مخالفین جدا‌گانه مورد کنکاش قرار گرفته‌اند.در بخش روش‌های اثبات، روش‌های برهان خلف، قیاس ذو‌حدّین، اثبات از راه کارکرد‌ها، اثبات از راه تنبّه بر امور وجدانی و إقرار از مبانی مشترک، مورد اشاره قرار گرفته‌اند. و در بخش روش‌های پاسخ به مخالفین، روش‌های تبیین واژه‌ها، طرح سوال، پاسخ حلّی، پاسخ نقضی، طرح إحتمال، محسوس‌سازی معقولات، إقرار گرفتن، به کار‌گیری مثال و نشان دادن تناقضات إستفاده شده‌اند.در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که إمامان شیعه، در مناظرات پیرامون مسأله‌ی إمامت،نوع مخاطب و موقعیّت مناظره را لحاظ نموده،و متناسب با آن، ادلّه و روش‌های متقنی را به کار برده، و مسأله‌ی إمامت را به روشنی برای مخاطبان حقیقت‌جو تبیین نموده‌اند.

دو کتاب التفسیر و المفسرون ذهبی و التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب معرفت به معرّفی روشهای تفسیری، تاریخ تفسیر و معرّفی تفاسیر و مفسّران پرداخته‌اند. بررسی و شناخت روش تفسیر به رأی، روش تفسیر اثری، بحث‌ها و روش‌های تفسیری مرتبط با آنها، آفات و ضعفها، تفسیر و تأویل، نظرات این دو نویسنده درباره آنها هدف اصلی ما در این پژ‍وهش است. در فصل اوّل، به زندگی آیت الله معرفت و دکتر محمّد حسین ذهبی و نواندیشی‌ها و دیدگاه‌ها و آثارشان اشاره شده است. فصلی را به تفسیر و تأویل و روش تفسیری و تأویل شیعه اختصاص داده‌ام، در فصل سوّم به تفاوت‌ها و اشتراکات روش تفسیر به رأی و تفسیر اجتهادی و تفسیر عقلی و تعاریف ذهبی و معرفت از آنها و همچنین به تفاوت‌ها و اشتراکات شیعه و معتزله، وضع حدیث، تأثیر‌پذیری شیعه از معتزله و ... پرداخته‌ام.همچنین منابع تفسیری صحابه، تابعان، شیعیان، اتّهام تحریف قرآن به شیعه، آفات تفسیر اثری، اقطاب اسرائیلیات، تعریف تفسیر اثری و ... نیز فصلی را به خود اختصاص داده‌اند و در نهایت به بررسی نظر دو مولّف درباره آثار تفسیری اشاره کرده‌ام.در تمامی بخش‌ها منبع اصلی بحث‌های ما دو کتاب التفسیر و المفسرون ذهبی و التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب معرفت می‌باشد. هدف ما در این پژوهش مقایسه تطبیقی این دو کتاب در محدوده روایات و تفسیر اثری است. همواره سعی بر این بوده که به نکات و تعریفات ذهبی و اشارات معرفت در هر مبحثی پرداخته شود و مورد بررسی قرار گیرد و گاهی در مواردی برای اثبات عقاید و دیدگاه‌ها و در صورت لزوم به آرای دیگران نیز مراجعه می‌شود.