جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «اثبات الامامة» یکی از نوشته های مربوط به علم کلام از احمد بن ابراهیم نیشابوری است. نویسنده تلاش می‌ کند از فلسفه به عنوان ابزاری برای بيان آرای کلامی خويش سود جويد. وی امامت را بر مبنای استدلال‌ های عقلی و فلسفی به علاوه استفاده از قرآن و حديث اثبات می‌ نمايد. اين اثر نمايندهٔ نوع خاصی از آثار در موضوع امامت از نگاه اسماعیلیان است.

کتاب «جامعُ الحِکمَتَین» کتابی است در حکمت اسماعیلی به فارسی تألیف ناصر خسرو قبادیانی، در پاسخ به پرسش‌ های ابوالهیثم جرجانی که آن ها را در قالب قصیده ای مطرح کرده، نگاشته شده است. نویسنده هر پرسش را به دو شیوه برهان فلسفی و استدلال دینی بر پایه تعالیم فاطمیان پاسخ داده است. این مقاله مشتمل است بر دو بخش است: بخش اول، قصیده جرجانی: در این بخش، قصیده‌ ای ۸۹ بیتی از ابوالهیثم جرجانی آمده است. بخش دوم، شرح ناصر خسرو بر قصیده جرجانی: بر اساس قرائن، ناصر خسرو هنگام اقامتش در یمکان نزد دوست و حامی‌ اش، علی بن اسد، به درخواست وی این کتاب را در پاسخ به پرسش‌ های مطرح شده در قصیده ابوالهیثم جرجانی، در سال ۴۶۲، نوشته و آن را جامع الحکمتین نامیده است. جامع الحکمتین مشتمل است بر یک دیباچه و ۳۴ فصل. فصل اول: بیان علت تصنیف کتاب؛ فصل دوم: قصیده ابوالهیثم جرجانی؛ فصل سوم: اثبات خداوند و توحید او بر اساس اقوال فلسفی، کلامی و دینی؛ در مابقی فصول، غیر از فصل آخر: در پاسخ به پرسش‌ های ابوالهیثم است.

كتاب الشكوك على جالينوس كه نام كامل آن، «كتاب الشكوك للرازى على كلام فاضل الاطباء جالینوس» است، تأليف ابوبكر محمد بن زكرياى رازى، طبيب مشهور ایرانى است و به زبان عربى نگاشته شده است. رازى، در اين كتاب، بسيارى از آراء فلسفى و پزشکى جالینوس را مورد نقد و بررسى قرار مى‌دهد. البته بايد توجه داشت كه نقد افكار و آراء طبيب مشهورى همانند جالینوس، از عهده هركسى ساخته نيست و چه‌بسا ادعاى اشكال بر او باعث هجمه بر منتقد شود. رازى خود به اين مطلب واقف بوده است؛ ازاين‌رو، در اوايل كتاب، در عين اعتراف به عظمت و جلالت شأن جالینوس، خاطرنشان مى‌كند كه صناعت طب و فلسفه، تسليم محض در برابر بزرگان و تقليد از آنان را برنمى‌تابد؛ چنان‌كه جالینوس خود در كتابى كه راجع به منافع اعضاء نگاشته، كسانى را كه پيروان و رهروان خود را به پذيرش بدون دليل از خويش وامى‌دارند، سرزنش نموده است (الشكوك، ص39 - 41). رازى، نقد آراء جالینوس را از كتاب البرهان شروع مى‌كند و اين كتاب را چنين معرفى مى‌نمايد: «انه كان اجل الكتب عندى و انفعها بعد كتب الله المنزلة (همان، ص42 - 43). وى بيش از 20 رأى از آراء جالینوس را به نقل از سى و چند كتاب او نقل و آن‌گاه نقد مى‌كند. طب اسلامى، ازجمله علومى است كه بعضى از مستشرقان، آن را ترجمه و يا شرح طب يونانى مى‌دانند و كسانى مثل رازى و ابن سينا را مترجم و حداكثر شارح آثار بقراط و جالینوس مى‌خوانند؛ درحالى‌كه تأليفاتى همانند «الشكوك»، نشان‌گر بطلان اين گمان است. «الشكوك» تنها نقد آراء طبى جالینوس نيست، بلكه آراء فلسفى او را نيز نقد و بررسى كرده است. علاوه بر اين، رازى آراء بعضى ديگر از حكماى يونان، همانند ارسطو، اقليدس، ابرقلس و... را نيز نقد و كنكاش كرده است. نكته ديگر اينكه تمام نقدهایی كه رازى بر جالینوس وارد مى‌داند، در اين كتاب نيامده است، بلكه رازى خود تصريح مى‌كند كه قصد ندارد با ذكر شكوك و نقدهاى فراوان اين كتاب را مفصل و حجيم كند. در پایان، ذكر يك نكته خالى از فايده نيست كه على‌رغم خبرويت رازى در علم پزشکى و فلسفه، بسيارى از اطباء و حكمايى كه پس از او آمده‌اند، شكوك و انتقادات او را بر جالینوس وارد ندانسته‌اند و اين كنكاش‌ها را پاسخ داده‌اند؛ از جمله اين اطباء، مى‌توان به على بن رضوان مصرى مشهور به ابن رضوان (متوفاى 453ق) اشاره كرد. همچنين ابوالقاسم عبدالرحمن بن ابى‌صادق نيشابورى (قرن پنجم هجرى) و نيز ابوعلاء بن زهر (متوفاى 525ق) در كتاب «البيان و التبيين في الانتصار لجالینوس»، از جمله اين افراد بوده‌اند.

«تهافت التهافت» از بزرگترین آثار کلامی – فلسفی ابن رشد به عربی است و جوابیه ای به «تهافت الفلاسفة» که در آن به بیان پریشان گویی و تناقض آرای حکما پرداخته شده بود و در بیست مسئله ادله آنان را نقد و بررسی کرده است. ابن رشد کتاب «تهافت التهافت» را در پاسخ به «تهافت الفلاسفة» غزالی به رشته تحریر درآورده است، تا نشان دهد که بیشتر آنچه غزالی در کتابش آورده است از ارزش تصدیقی و اقناعی برخوردارند و به مرتبه یقین و برهان نمی‌ رسند. غزالی در بیست مسأله بر فلاسفه خرده گرفته در سه مورد حکم به تکفیر ایشان داده است. ابن‌ رشد یک به یک این مسائل را طرح کرده و به مقابله با غزالی رفته است. او فحاشی‌ های غزالی را با فحاشی پاسخ داده، اما آنجا که پای انتقاد و استدلال در میان است در بسیاری موارد به غزالی حق داده است و ابن‌ سینا را به کج‌ فهمی متهم کرده است. به نظر او کتاب غزالی مباحث الهی را از محل ویژه خویش به در آورده و برای غیر اهل آن عرضه کرده است. همین امر باعث شده است که این مباحث حالت برهانی خود را از دست بدهند، و به‌ صورت سخنانی جدلی و خطابی درآیند. از اینجاست که او نه گزارش غزالی را از دیدگاه‌ های فیلسوفان می‌ پسندد و نه انتقاد او را از آنها. مسائل بیست گانه ای که غزالی به نظر خود به فیلسوفان خرده گرفته و ابن رشد آنها را رد کرده می توان این گونه تقسیم کرد: 1- اتصال خدا با عالم: شامل چهار مسئله اول کتاب (قدم عالم - ابدیت عالم و زمان – خدا فاعل و صانع عالم است - عجز فیلسوفان از اثبات وجود صانع) 2- یگانگی خدا و عجز فیلسوفان از اثبات آن (مسئله پنجم) 3- صفات خدا (از مسئله ششم تا دوازدهم را در بر می گیرد) 4- علم خدا به جزئیات (مسئله سیزدهم) 5- مسائل فلکی و طبیعی (از مسئله چهاردهم تا شانزدهم) 6- سببیت (مسئله هفدهم) 7- نفس انسانی (مسئله هجدهم و نوزدهم) 8- بعث اجساد و حشر ارواح (مسئله بیستم) ابن رشد از روش جدلی که در عهد موحدین شایع بود تاثیر پذیرفت و آن را به بهترین صورت در کتابش به کار برد. وی در ردیات خود بر غزالی به مسائلی که درباره قدم و ابدیت آن و نیز زمان، مکان، حرکت، وجود خالق و علم و ماهیت و صفات او، روان بشری و جوهر آن، عالم بالا و اجرام و افلاک آن و حشر موجودات است، می پردازد.