جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يكي از مباحثی که در طول تاریخ فلسفة اسلامی مورد بحث و بررسی بوده، امکان یا امتناع وجود خلأ است. مسئله اینست که آیا میتوان مکان یا فضايی در نظر گرفت که هیچگونه جسمی در آن نباشد؟ ارسطو از نخستین فیلسوفانی است که به نقادی نظریة خلأ پرداخته و استدلالهايی در اينباره ارائه كرده است. ابن‌سینا نيز بپيروي از ارسطو، به بحث و استدلال در اينباره پرداخته است. این براهین از حيث تساوی یا تفاوت نداشتن ابعاد خلأ، متحرک و ساکن نبودن اجسام در خلأ، حرکت قسری در هوای آزاد و زمانی نبودن حرکت اجسام در خلأ اقامه شده‌اند. فخر رازي اشکالات متعددی بر این براهین وارد دانسته که این پژوهش به بررسي نقادانه آنها ميپردازد.

ترجمه ماشینی: به گفته تاج الدین السبکی (متوفی 771/ 1370)، غزالی (متوفی 505 / 1111) تجدید کننده (مجدد) ایمان مسلمانان در اواخر قرن پنجم هجری قمری، در حالی که قرن 11 میلادی بود. رازی (متوفی 606 /1210) تجدید کننده ایمان در پایان قرن 6/ 12 بود. اینکه غزالی سزاوار چنین افتخاری است به سختی قابل بحث است و اهمیت او در تاریخ اندیشه اسلامی به طور کلی شناخته شده است. با این حال، همین را نمی توان به آسانی در مورد رازی گفت، که اهمیت تاریخی اش به دور از درک واقعی است، و برخی از مهم ترین کتاب های او هنوز در انتظار انتشار هستند. در مورد دیدگاه‌های او درباره مسائل خاص فلسفی و کلامی، و پیشینه‌های تاریخی و روابط میان برخی از این دیدگاه‌ها اطلاعات زیادی وجود دارد. برخی از مشاهدات نسبتاً کلی در مورد اندیشه او نیز رایج است. به عنوان مثال، او متکلم اشعری به شدت فیلسوف، دیالکتیک دان چیره دست و منتقد تأثیرگذار ابن سینا است.

نوشتار حاضر بر آن است با تأمل بر رابطه وجودی دو امر متضایف و نحوه پیدایش و تکوّن آنها در عالم خارج به ارائه برهانی نو و بی‏ سابقه در راستای اثبات توحید بپردازد. برای این منظور نخست به نقل و نقد دو نظریه انحصاری و مطرح در این باره یعنی نظریه فخر رازی و نظریه خواجه نصیر پرداخته و سپس در سایه عقلانیت موجود در روایات معصومان علیهم السلام به ارائه نظریه سومی می‌پردازیم که در عین حال متضمن برهانی تازه و بدیع در اثبات توحید نیز خواهد بود؛ بدین نحو که در آغاز مستدل می‌شود که موجودیت خارجی دو امر متضایف، همواره مستند به دور است؛ اما تحقق دور تنها زمانی مستلزم محال است که نتیجه فاعلیتی از سنخ «صنع الشیء من شیء» باشد؛ اما اگر نتیجه فاعلیتی از سنخ «صنع الشیء لامن شیء» بوده باشد، هیچ گونه استحاله‌ای به همراه نخواهد داشت. بدین ترتیب نتیجه خواهیم گرفت که نفس موجودیت خارجی امور متضایف دلالت بر موجودیت فاعلی است که آن فاعل، صانع لامن شیء است. آن‏گاه با پنج قیاس استثنایی مبرهن خواهیم کرد که هر آن کس صانع لامن شیء باشد، احدی خواهد بود و دومی ندارد.

«معرفت‌الله» دغدغه بسیاری از متکلمان و فیلسوفان بوده است. سوال اساسی بعد از تبیین موضوع کلی معرفت این است که انسان مکتوم در ماده و محدود چگونه می‌تواند به موجود نامحدودی علم پیدا کند؟ مسأله این تحقیق با توجه به تفاوت رویکرد کلامی و فلسفی فخر‌رازی و صدر‌المتألهین بررسی و تبیین حقیقت معرفت الله از منظر این دو است. یافته‌های این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است که با وجود تفاوت رویکردهای کلامی و فلسفی این دو، پاسخ‌های داده شده تقریبا یکسان می‌باشند. با وجود تفاوت استدلال‌ها و همچنین نظرگاه‌های کلامی، فلسفی و دینی هر دو فیلسوف قائل به عدم امکان علم به ذات و کنه الهی می‌باشند اما معتقدند که این تنها راه معرفت الله نیست بلکه معرفت الله مراتب پایین‌تری نیز دارد که علم به آن برای انسان ممکن می‌باشد. هر دو معرفت الله را امری مشکک و در برخی از مراتب فطری می‌دانند که خداوند قابلیت کشف معرفتش را برای انسان قرار داده است.

تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی و روح المعانی آلوسی، از تفاسیر برجسته اهل سنت به شمار می‌روند. برخی پژوهشگران، تفسیر روح المعانی آلوسی را نسخۀ دوم تفسیر کبیر فخر رازی ـ به ویژه در مسائل کلامی‌ـ دانسته‌اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، مسئلۀ «کلام الهی» را از دیدگاه این دو اندیشمند ارزیابی نموده و دریافته است که هر دو مفسر، خداوند را متکلم، و کلام را دو نوع می‌دانند و علی‌رغم اشتراک در مبانی کلامی، تفاوت‌هایی در فهم و روش دارند. فخر رازی از دلایل عقلی در اثبات یا توجیه مدعیاتش بهره می‌گیرد؛ ولی آلوسی بیشتر سلوک علمای سلف را ترجیح می‌دهد. رازی «کلام» را دو گونه می‌داند: لفظی، که مرکب از حروف و اصوات و حادث است، و نفسی، که قائم به ذات الهی و قدیم است. آلوسی معنای مصدری کلام را سخن گفتن و حاصل آن را سخن معنا نموده است. وی معنای دوم را حقیقی دانسته و آن را به دو نوع لفظی و نفسی تقسیم کرده و هر دو را قدیم می‌داند. از نگاه آلوسی، کلام لفظی، تجلی کلام نفسی و مجرد است که خداوند آن را در صورت‌های خیالی و حسی ظاهر نموده است.

تلقی همگانی متدینان از ادیان توحیدی از بعثت پیامبران الهی این است که کار اصلى آن بزرگواران، راهنمایى انسان است و خداوند متعال انبیا را برای هدایت او فرستاده است، اما بلافاصله پرسش اساسی دیگری مطرح می‌شود که انسان چه کاستی‌هایى داشته است که با بعثت پیامبران و وحى الهى برطرف مى شود؟ اصولاً چرا انسان عاقل نیاز به راهنمای خارجى دارد و چرا خرد و قوای ادراکى او برای یافتن راه صحیح، کفایت نمى‌کند؟ دانشمندان و متکلمان بنام اسلامی، این پرسش‌ها را از زوایای مختلفى مورد کاوش قرار داده و کوشیده‌اند به آن‌ها پاسخى مناسب دهند. محور اصلی این تحقیق پاسخ‌های دو متکلم پر آوازه جهان اسلام، فخر رازی و نصیرالدین طوسی است به این پرسش است که از نگاه آنان دین چه فواید و حسناتی دارد؟ تبیین آن‌ها از فواید دین بر چه مبانی استوار است. این تحقیق فواید و حسنات دین را از نگاه فخر رازی و نصیرالدین طوسی و مبانی آن‌ها را در این مسئله، تبیین نموده و به این نتیجه رسیده است که وضع قوانین الهی برای اداره اجتماع، فراهم نمودن بستر هدایت انسان به سعادت ابدی و کمال مطلوب، استکمال عقل در درک احکام غیر مستقل عقلی، تأیید احکام مستقل عقلی و استکمال عقل عملی، از مهم‌ترین فواید دین به شمار می‌رود که این فواید را هیچ چیزی جز دین نمی‌تواند برای بشر به ارمغان اورد.

از جمله مباحثی کلامی در میان مفسران، تفسیر آیاتی از قرآن است که موهم صفات انسان گونه برای خداوند است. آیات صفات خداوند، از جمله آیات متشابهی است، که از یک طرف با صفات خبری خداوند که یکی از مباحث کلامیست مرتبط می باشد و از سوی دیگر با متشابهات قرآن، سرو کاردارد. در طول تاریخ مباحث کلامی در اسلام، این نوع از آیات به خاطر اشتمالشان بر صفاتی که ظاهر آن ها موهم تجسیم و تشبیه خداوند متعال است، زمینه ساز پیدایش گروه ها و مکاتب مختلفی درمیان مسلمانان شده و سبب ایجاد مناظرات و بحث های عدیده ای در میان آنان گردیده است؛ لذا با توجه به اینکه دین اسلام دین وحدت و یکپارچگیست و با توجه به وسعت این نوع از آیات در قرآن، موضوعی که هر پژوهشگر علوم دینی را به کنجکاوی واداشته، علت و زمینه های بروز اختلاف بین گروه های تفسیری این گونه آیات از طرفی و چگونگی رسیدن به اعتقادی متعادل در خصوص تفسیر این آیات می باشد. بنا بر این، جهت دست یابی به این مهم، و با بکار گیری روش تحلیلی، توصیفی و تطبیقی، بررسی و تطبیق سه تفسیر ارزشمند المیزان، مفاتیح الغیب و مدارک التنزیل و حقایق التأویل را، در زمینه ی تفسیر آیات صفات خداوند متعال، برگزیدم، بدان جهت که این تفاسیر از یک سو از جایگاه بلند تفسیر قرآن و از طرف دیگر نویسندگان این تفاسیر نمایندگان سه مکتب کلام اسلامی هستند که عبارت اند از: مکتب کلامی تشیع، مکتب کلامی اشعری و مکتب کلامی ماتریدی. با تطبیق و بررسی تفسیر آیات صفات خبری در هرسه تفسیر و با در نظر داشت مبانی و شیوه های تأویل صفات خبری در آنها، می توان به این نتیجه دست یافت که صفات خبری منتسب به خداوند را نباید بر معانی ظاهری آنها حمل نمود - که در صورت حمل آنها بر معانی ظاهری شان مسأله ی جسمیت باری تعالی و مشابهت او با بندگانش به میان می آید - و اعتقاد به تجسیم و تشبیه باری تعالی مورد پذیرش هیچکدام از صاحبان آن تفاسیر نمی باشد، و باید معنایی از آنها اخذ نمود که با ساحت قدس الهی سازگار باشد.