جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش ضمن تعریف و بیان کلیاتی در مورد عقل و عقلانیت، به بیان دیدگاه‌های مختلف اعم از عقل‌گرا و عقل ستیز پرداخته شده و سپس دیدگاه قرآن در تبیین عقل مورد بررسی قرار می‌گیرد.عقل از نظر قرآن، حجت و معتبر و مصون از اشتباه است چون علاوه بر تأکید بر آن، موضوعاتی عقلی مطرح کرده و در مواردی هم مستقیما به استدلال عقلی پرداخته استهمین طور عقل قرآنی به دنبال حقیقت و ناظر به غیب است و با تکیه بر فطرت، باعث هدایت می‌شود به شرط این که همراه تقوا،‌ علم، سلامت درونی و رعایت اصول منطقی و... بوده و از گناهپیش داوری، گمان، تعصب و تقلید پرهیز کند. عقل قرآنی کارکردهایی دارد از جمله تکامل و تربیت عاقل ، کشف حق و مصلحت، سعادت و فرهنگ سالم و هدایت انسان به راه درست.عقلانیت از دیدگاه قرآن مبتنی بر واقع‌گرایی و مبناگرایی است یعنی ناظر به واقع و منتهی به بدیهیات می‌شود. قرآن ملاک عقلانیت را حقیقت و معیار آن را دلیل معتبر وانسجام می‌داند نه صرف دستور یا سلیقه و قرارداد. عقلانیت شرائطی دارد از جمله اثبات شدن، جامعیت، یقینی بودن، واقع ‌نمایی ، معنویت. همچنین اموری مانع از آن هستند مثل احساس‌گرایی، تقلید، کتمان حقیقت.در رابطه عقل و دین، قرآن قائل به عقلانیت اعتدالی است که کلیات اعتقادی دین را قابل بررسی عقلانی دانسته و رسیدن به یقین را ممکن می‌داند.در نتیجه عقل قرآنی عقلی است که علاوه بر استفاده از منابع گوناگون، مبتنی بر فطرت و به دنبال حقیقت است لذا دیدگاه متکلمان شیعه موافق و بقیه دیدگاه‌ها مخالف قرآن هستند.

پایان نامه حاضر با هدف مقایس? دیدگاه هایملاصدرا و توماس آکوئیناس در باب رابط? عقل و ایمان تدوین شده است.سوالاتی که در این پایان نامه مطرح می شود بدین شرح می باشد: نسبت عقل و ایمان از دیدگاه ملاصدرا چیست؟نسبت عقل و ایمان از دیدگاه آکوئیناس چیست؟ چه نسبتی میان عقل از نظر ملاصدرا با عقل از نظر آکوئیناس وجود دارد؟چه نسبتی میان ایمان از نظر ملاصدرا و ایمان از نظر آکوئیناس وجود دارد؟ چه اشتراکاتی میان عقل و ایمان از دیدگاه ملاصدرا با عقل و ایمان از دیدگاه آکوئیناس وجود دارد؟ چه اختلافاتی میان عقل و ایماناز دیدگاه ملاصدرا با عقل و ایمان از دیدگاه آکوئیناس وجود دارد؟روش این پژوهش مقایسه ای نظری است که در آن مواد اولیه از منابع مربوطه دریافت شده و سپس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج بدست آمده در این پژوهش روشن می سازد که از دیدگاه هر دو فیلسوف بین عقل و ایمان سازگاری و هماهنگی وجود دارد. هر دو متفکر ضمن ارزش گذاری برعقل، به محدودیت آن اذعان دارند و معتقدند که عقل انسان بدون یاری و کمک وحی نمی تواند انسان را به حقیقت و سعادت نهایی برساند. رابطه عقل و ایمان در اندیش? آکوئیناس با تفکیک قلمرو عقل و ایمان از یکدیگر تبیین می شود وعقل و ایمان هر دو ابزار معرفتی هستند که راهشان مستقل از یکدیگر است. اما ملاصدرا قائل به رابط? دو طرفه بین عقل و دین است و معتقد است که عقل در کنار نقل و همتای آن است و می توان از منابع معرفتی و اثباتی دین باشد.

موضوع این پایان‌نامه "علل تجدید نبوتها و مسئله خاتمیت " می‌باشد که ابتدا جهت آشنایی با بحث و ارائه کلیات در فصل اول، چهار بحث مجزی ارائه شده است : -1 بحث مفهومی از واژه‌های "نبی" و "خاتم" -2 بیان اهداف انبیاء از زبان قرآن و از دیدگاه اندیشمندان مسلمان -3 تفاوت پیامبران تشریعی و تبلیغی و تعداد انبیاء و پیامبران اولوالعزم -4 بیان دیدگاه و نظرات در مورد نسخ در شرایع و امکان و وقوع نسخ در شرایع. در فصل دوم اصل موضوع که به دو بخش تقسیم شده است یعنی "علل تجدید نبوتها" و "مسئله خاتمیت " هر کدام به طور مجزی، از دیدگاه نقلی، یعنی از زبان قرآن و روایات بررسی شده است و علل تجدید نبوتها بیان شده و خاتمیت حضرت محمد (ص) اثبات شده است . فصل سوم ابتدا علل تجدید نبوتها از دیدگاه اندیشمندان مسلمان ارائه گردیده است و پس از آن مبحث "خاتمیت " با تحلیل به دو سوال: -1 علل عدم تجدید نبوتها؟ -2 علت شایستگی دین اسلام در باقی بودن در جایگاه خود و جاویدان ماندن آن، تفصیل بیشتری پیدا کرده است . که در این راستا استاد شهید مرتضی مطهری به تفصیل ارائه گردیده است و پس از آن دو نظر مشهور در این مورد بیان و تحلیل و نقد گردیده است تا به طور کلی توانسته باشیم یکی از مهمترین و سوال‌خیزترین مباحث دینی را در حد بضاعت مزجاه خود تبیین کرده باشیم.

عظمت شخصیت فاطمه زهرا(س) همواره مورد توجه مسلمانان بوده است و پژوهش حاضر کوشیده است تا شخصیت آن حضرت را از میان منابع تاریخی و روایی اهل سنت مورد بررسی قرار دهد. روایات زیادی در منابع اهل سنت وجود دارد که اصل خلقت فاطمه‌( را از میوه‌ای بهشتی می‌داند که پیامبر اسلام(ص) در شب معراج تناول نموده است. همچنین فاطمه‌( در رحم مادر با او سخن می‌گفت و ولادت او با حضور ساره، آسیه، مریم و دختر حضرت موسی واقع شده است. همچنین روایت شده که آن حضرت، فاطمه نامیده شد زیرا خداوند او و دوست‌دارانش را از آتش جدا نموده است. فاطمه علاقه شدیدی به پدر داشت و پیامبر(ص) نیز به او علاقه بسیاری داشت به‌گونه‌ای که هرگاه عازم سفر بود، در آخرین مرحله با فاطمه‌( دیدار می‌کرد و زمانی که بازمی‌گشت ابتدا به دیدن فاطمه می‌آمد. از پیامبر اسلام نقل شده که "هرگاه مشتاق بهشت می‌شوم گلوی فاطمه را می‌بوسم". به‌دلیل این همه فضایل و کمالات بود که مردان بسیاری، مشتاق همسری فاطمه بودند، اما پیامبر همه را رد می‌کرد و تنها علی را برگزید. علی(ع) در توصیف همسر خود، او را مونس و یاور خود در عبادت معرفی کرده است. سخت‌کوشی فاطمه ( در امر خانه‌داری هم در بسیاری از روایات ذکر شده است. قرآن کریم در آیات مباهله، تطهیر، ابرار و مودت، دلایل قاطع خود را بر فضیلت و برتری فاطمه، بیان نموده است. پیامبر هم رضایت و خشم فاطمه را رضایت و خشم خود دانسته است. آن حضرت از فعالیت‌های اجتماعی هم به‌دور نبوده و نقش بزرگی در صیانت از دین داشته است. اما بعد از رحلت پیامبر، مصیبت‌های بسیاری بر او وارد شد و پس از تلاش نافرجام برای احقاق حق خود درباره فدک، بیمار شد و به‌عنوان قهر و اعتراض، دیگر با ابوبکر سخن نگفت و با خشم و غضب نسبت به ابوبکر و یارانش از دنیا رفت.

جایگاه و حجیت عقل همواره از مباحث خطیر در امر اجتهاد و استنباط احکام شرعی محسوب گشته، و بحثهای دامنه داری را در علوم مختلف اسلامی اعم از فقه و کلام به خود اختصاص داده است، از این رو نگاه به کارکردهای عقل همواره منشاء اختلافات گسترده ای بوده است، مسئله ی حسن و قبح عقلی در کلام عدلیه و اشاعره و بحث ملازمه حکم عقل و شرع در اصول فقه اسلامی بستری است که بسیاری از این مسائل در آن انباشته شده است، جدای از کارکرد منبعی که برای عقل قابل تصور است، عقل، ابزاری در خدمت دیگر ادله برای استنباط حکم شرعی تلقی می شود که جز با فعالیت آن، هیچ یک از مبادی دست یابی به حکم شرعی به نتیجه منجر نخواهند شد؛ تفاوت رویکرد به دلیل عقل در فقه شیعه و اهل سنت و پنداشتن آن به عنوان منبعی مستقل که در کنار کتاب و سنت به حکم شرعی رهنمون گردد، ناشی از اختلاف کلامی آنان در بحث عقلی و ذاتی بودن حسن و قبح های شرع و تبعیت احکام از مصالح و مفاسد نفس الامری است، هرچند تنقیح مناط و تناسب حکم و موضوع که در تعامل میان نص و عقل بدست می آیند از زمره ی دلیل عقل در معنای مستقلات عقلیه شمرده نمی شوند، لیکن بهره گیری از آنان در ذیل استلزامات و علاقات، خود نیازمند اعتقاد به ضابطه مند پنداشتن شریعت است، لذا منکرین حسن و قبح عقلی و مخالفین ملازمه حکم عقل و شرع نمی بایست راهی به بهره گیری از این ادله بیابند، اما این فرضیه به جهت استفاده ی فقه اهل سنت از استقراء و حکم نمودن بر اساس عادت شارع، و نیز بهره گیری مخالفین شیعی ملازمه اعم از اخباری و اصولی از تنقیح مناط، به اثبات نرسیده، لذا تناسب حکم و موضوع در فقه شیعه و مباحث مناسبت و برخی مسالک علت در فقه اهل سنت و کاکرد عقل در آن ها، در عین وجود تشابه، متفاوت است، همچنین است کارکرد عقل در تنقیح مناط شیعی با مفاهیم مشابهی از مسالک علت در ذیل قیاس اهل سنت، لازم به ذکر است عمده ی این تفاوت از تلاش برای ابداع جامع و نیز استنباط ظنی در فقه اهل سنت و تأکید بر قید یقینی و اطمینانی و مساوی نمودن مورد معلوم با مسکوت در فقه شیعه نشأت می گیرد.

در طول تاریخ تفکر بشر دیدگاه‌های مختلفی پیرامون جایگاه عقل در کسب اعتقادات دینی وجود دارد. بعضی به عقل چندان بهایی نداده و درباره‌ی آن راه تفریط را پیش گرفته‌اند و برخی نیز همچون فلاسفه انتظار زیادی از آن دارند و در مورد قدرت و محدوده‌ی عقل راه افراط را طی کرده‌اند. اما حقیقت این است که داوری در مورد نقش عقل در کسب معارف دینی به سامان نمی‌رسد مگر این که حقیقت و توانایی‌ها و محدودیت‌های آن به صورت دقیق شناخته شود. این نوشتار در پی پاسخ به این سوال اساسی است که نقش اثباتی و سلبی عقل در قبال اعتقادات دینی چیست؛ بدین معنا که در چه حیطه‌هایی می‌توان اعتقادات دینی را به کمک عقل ثابت کرده و نشان داد و نیز چه محدودیت‌‌های متوجه معارف عقلانی می‌باشد. برای رسیدن به پاسخی دقیق برای پرسش فوق، ابتدا می‌بایست تعریف صحیحی از عقل ارائه شود. با توجه به دریافت درونی انسان‌ها به عنوان واجدان عقل و نیز تذکر آیات و روایات اسلامی به این نتیجه رسیده‌ایم که عقل نوری است که از جانب خداوند متعال داده شده و انسان‌های عاقل به جهت واجد بودن آن، از مجانین، اطفال و... متمایز می‌شوند. به سبب آن درست از نادرست تشخیص داده می‌شود و در این تشخیص، فرقی میان حوزه نظری با حوزه عملی وجود ندارد. علاوه بر این عقل به انسان حکم می‌کند که خوبی‌ها را اختیار کند و بدی‌ها را ترک نماید لذا بر اساس آن عاقلان شایستگی مدح و ذمّ پیدا می‌کنند. این نور الهی معصوم بوده و در کشف کردنش دچار خطا نمی‌شود و البته حجیت ذاتی نیز دارد. اگرچه عقل معصوم می‌باشد با این حال به اعتراف قریب به اتفاق اندیشمندان و تصریح آیات و روایات اسلامی و نیز دریافت درونی همه‌ی انسان‌ها، دارای حیطه‌ی کارایی مشخصی می‌باشد که خارج از این حیطه نه تنها نمی‌تواند سودمند باشد بلکه تکیه بر آن موجبات گمراهی صاحبش را فراهم می‌آورد. با در نظر گرفتن دو امر فوق یعنی «تعریف عقل و ویژگی‌های آن» و «وجود محدودیت در ادراکات عقلی»، به بررسی نقش عقل در پنج مسئله «توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد» و حیطه‌ی کارایی آن در این مسائل پرداخته‌ایم. نشان داده‌ایم که اصلی‌ترین موضوع عقل در مسئله توحید، خروج از دو حد تعطیل و تشبیه است. به این معنا که عقل از توانایی اثبات «وجود صانع» و «نقص ناپذیری او» برخوردار است. نقص ناپذیری به این معناست که صانع متعال در عین عدم شباهت و سنخیت با مصنوعات، جامع جمیع کمالات می‌باشد. همچنین مهم‌ترین محدودیت وی در این امر، کسب معرفت بالکنه و یا معرفت احاطی نسبت به خداوند متعال است. اثبات نموده‌ایم که تنها راه رسیدن به معرفت خداوند، اعطای آن از جانب خود او می‌باشد و حقیقتاً معرفت عقلانی راهی به سوی آن ندارد. سپس با تأکید بر مسئله نقص‌ناپذیری صانع متعال، عدل او را ثابت کرده‌ایم. بیان نموده‌ایم که هیچ گونه ظلمی به ساحت خالق متعال راه نداشته و افعال او همگی حکیمانه است. در مسئله نبوت و امامت، نشان داده‌ایم که «ضرورت وجود رسولان الهی» و «وجود ویژگی‌هایی خاص در آنان از قبیل ارتباط با غیب، علم و عصمت»، به عنوان اصلی‌ترین حکم عقل به حساب می‌آیند. همچنین اثبات صحت ادعای رسولان الهی نیز در حیطه کارایی عقل می‌باشد. اما در طرف مقابل احکامی از قبیل «آگاهی از کیفیت نزول وحی» و «مقامات انبیا و امامان» در دایره فهم عقلانی قرار ندارند. در بحث معاد نیز ثابت نموده‌ایم «اثبات اصل وجود آن»، مهم‌ترین حکم عقل می‌باشد در حالی‌که وی از رسیدن به تفصیل جزئیات معاد از قبیل «مراحل آن»، «جسمانی بودن آن» و «مسئله‌ی خلود» عاجز است.

شناخت فضاي صدور روايات معصومان آنچنان اهميت دارد كه گاه بدون در نظر گرفتن آن، به فهمي‌نادرست و چه بسا گمراه‌كننده خواهيم رسيد به عبارت ديگر در بسياري از موارد بايد بدانيم كه معصوم، در هنگام بيان سخن يا انجام عمل خود در چه شرايطي هست يا مخاطب در چه وضعيتي قرار دارد و از اين دست مجهولات كه بايد به آنها پاسخ روشني داده شود. احاديث امام رضا(عليه‌السلام) هم از اين قاعده مستثني نيستند و براي شناخت بهتر و صحيح آنها بايد به قرائن مقامي‌(فضاي صدور) عصر حضرت دقت بيشتري مبذول داشت. به كمك روايات حضرت رضا(عليه‌السلام) و ديگر معصومان، كتب تاريخي و ملل و نحل مي‌توان به فضاي صدور احاديث امام دست پيدا كرد. اهل حديث، معتزله، واقفيه، غلات، خوارج، مرجئه، خلفاي بني العباس (مأمون) و سادات حسني و حسيني از فرق و جريان‌هايي هستند كه در جاي جاي روايات حضرت حضور دارند بنابراين با دقت در عقايد و فعاليت‌هاي آنها مي‌توان شناخت نسبتا كاملي از احاديث امام به دست آورد به طوري كه با حضور آنها بود كه امام به رد عقايدي چون؛ تشبيه و تجسيم، اختيار محض، جبر مطلق، قائم بودن امام هفتم پرداختند و با جريان ها و اقداماتي مثل؛ غصب خلافت، ادعاي دروغين امامت و اسرائيليات مقابله كردند و همچنين به اثبات و تبيين مباحثي مانند؛ بداء، عصمت انبياء، نبوت پيامبر اكرم، جايگاه الهي و فضيلت اهل بيت، اهميت ايمان و عمل و احكام فقه شيعه مبادرت ورزيدند.

معرفت مقوله ای استدر تمام سنتهای دینی و غیر به رغم اختلافات تفسیرها مد نظر بوده و در متون تفسیری اسلام نیز همواره مورد توجه و عنایت مفسران قرار گرفته است . کشف الاسرار از جمله تفاسیر عرفانی قرآن است که این مقوله سخت در آن مورد توجه بوده است. اما تا کنون تحقیق جامعی در باب کم و کیف آنها صورت نگرفته و حدود و نقود آن معین نگشته و این نوشته متکفل تبیین این مقوله است که با هدف فراهم نمودن استفاده بهینهاز این تفسیر و بسط و تعمیق قرآن پژوهی صورت گرفته و در آن از روشهای توصیفی و تفسیری استفاده شده است. دستاورد این پژوهش آن است که مفاهیم معرفتی به کار رفته در این اثر به سه حوزه مفاهیم عقلی ـ ذهنی، از قبیل عقل و تفکر و علم و مفاهیم شهودی مانند فواد ، قلب، تجلی و مفاهیم وحیانی از قبیل وحی تقسیم می شوند . و رنگ غالب آنها از نظر صاحب این تفسیر عرفانی است. کشف الاسرار معرفت مفاهیم عقلی را لازمه و زمینه پیمودن مسیر معرفتی و جزو ارکان ضروری وصول می داند که بدون آن سلوک میسر نمی شود و چه بسا به انحراف منتهی گردد. در واقع این معرفت شرط لازم سلوک اند نه کافی. مفاهیم شهودی هسته اصلی در معرفت را شامل می شود که سالک بعد از گذر از مفاهیم عقلی به آن نائل می گردد که ماهیت درونی و سری دارد که جز خود سالک فرد دیگری توان درک آنرا ندارد چرا که تغییرات روحی و باطنی است که منجر به آگاهی می گردد و باید افراد خود آنرا تجربه نمایند و قابل بیان نمی باشد. مفاهیم وحیانی شامل وحی و الهام می شود که طبق بیان خواجه مراتب موجودات متفاوت اند و اعلا ترینآن بر پیامبر اکرم(ص) وحی شده است.

یکی از مسائل پیچیده بشریت، بحث تعقل است، در بلاد گوناگون مکاتب و مذاهب گوناگون عرفانی و فلسفی و... می کوشند تا معنای مد نظر خودشان از عقلانیت را بیان کنند، از طرفی در دورانی به سر می بریم که موجی از جهل مُرکَّب بسیاری را فرا گرفته است؛ یعنی این که فرد دو جهل دارد یکی این که نمی داند و یکی این که از ندانستن خود هم آگاه نیست، بلکه خود را به خطا و توهم و غرور بی جا، دانا می داند. در این سیل آراء گوناگون که بسیاری از آنها انحرافات بنیادینی را به جهت اهمیت بحث عقلانیت ایجاد می کنند، شایسته و لازم است که پس از اعتراف به عجز و جهل به کشتی نجات اهل بیت(ع) پناه ببریم. بنابر حدیث متواتر ثقلین که از شیعه و سنی نقل شده است، عترت رسول خدا(ص) در کنار قرآن گویای نظر دین اسلام هستند و این دو ثقل همیشه در کنار یکدیگر چراغ هدایت را می افروزند و نه جدای از همدیگر، لذا ما در این پایان نامه می کوشیم به عرضه کتاب عقل و جهل اصول کافی (که بهترین مدرک از حدیث شیعه برای شناخت عقلانیت است)، بر قرآن بپردازیم، تا هم صحت آنها روشن گردد و هم به شرح مضامین احادیث در قالب بررسی روابط بینامتنی بین احادیث و عناصر مرتبط با آن ها در قرآن بپردازیم و هم علاوه بر موارد مذکور، تا حدی از مهجوریت کتاب کافی از جهت شرح مضامین آن به زبان فارسی و ساده و واجد مطالب به روز بکاهیم، همان طور که به تبیین جلوه ای از دین اسلام و مذهب شیعه برای شناساندن آن به جهانیان و نجات آنها از جهل مرکَّب می پردازیم.

نقش اجتهاد صحیح در رسیدن به احکام شریعت نجات‌بخش اسلام بر هیچ کس پوشیده نیست؛ زیرا آگاهی به احکام اسلامی، مقدمه عمل به آن‌ها محسوب می‌شود. راه دست‌یابی به این احکام، مراجعه به منابع چهارگانه کتاب، سنت، اجماع و عقل است. اما از میان آن‌ها، این پژوهش به تبیین نقش عقل در اجتهاد و استنباط احکام شرعی پرداخته، و زمینه‌های ورود عقل به حوزه دین، و ارتباط عقل و اجتهاد را در جامعه اسلامی با استفاده از روش کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار داده است. بررسی تاریخچه اجتهاد، و نیز منبعی بودن و یا ابزاری بودن عقل، مفاهیم و مبانی تصور، مفهوم عقل از لحاظ لغوی و اصطلاحی، مباحث مربوط به خاتمیت و جامعیت دین، و مباحث ثابت و متغیر در دین و فقه، از مباحثی است که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. بر این اساس، عقل دارای دو نقش منبع و ابزار در فرایند استنباط احکام شرعی دارد، و در کنار قرآن و سنت، می‌تواند دلیل حکم شرعی قرار بگیرد. منبع بودن عقل را حداقل برای استنباط بعضی از احکام، تمام گرایش‌های شیعه، و اهل سنت، اخباریون، اصولیون، و حتی اشاعره پذیرفته‌اند. فقها درباره نقش منبعی عقل به مباحثی چون قاعده و ملازمه پرداخته‌اند، و بر این اساس، عقل که در منابع فقه و اصول به‌عنوان یکی از منابع چهارگانه استنباط مطرح می‌باشد، علاوه بر استنباط مستقیم حکم شرعی در ناحیه مستقلات عقلیه، در ناحیه غیرمستقلات عقلیه نیز برای تطبیق اصول بر فروع، و مراحل مختلف استنباط و استدلال شرعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. درباره نقش ابزاری عقل نیز هر انسانی با اندکی تأمل درمی‌یابد که بدون کمک گرفتن از قوه عقل، هیچ استدلالی سامان نمی‌یابد. در این راستا، کاربرد ابزاری و غیراستدلالی عقل به سه نوع آلی، تأمینی و تسبیبی تقسیم شده است.