جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فاعلیت خداوند در عالم هستی به ویژه طبیعت، همواره یکی از چالشی‌ترین موضوعات فلسفی بوده‌ و تاکنون دیدگاه‌های متفاوتی از سوی فلاسفه و الهی‌دانان در این زمینه مطرح گشته‌است. تا جایی که کانت، پس از انقلاب کپرنیکی خویش در معرفت‌شناسی، هم‌چنان به بحث نظری در این رابطه پرداخته‌است. اهمیت این مسئله از این روست که موضع‌گیری نادرست در این باب، بر انتخاب نظریات نادرست دیگری در مسائلی مانند ارتباط بین عوامل معنوی و حوادث طبیعی چون شرور یا معجزات نیز تأثیرگذار است. کانت با پذیرش نظم مکانیکی نیوتنی از یک سو و طرد نظریه تجلّی و هر گونه ارتباط بین ثابت و متغیر از سوی دیگر، هرگونه تأثیرگذاری خداوند در حوادث جزئی عالم طبیعت را منتفی دانسته است. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و استناد به ترجمه انگلیسی آثار کانت، به طرح مبانی فیزیکی و فلسفی وی در این زمینه پرداخته، آن‌ها را بر اساس مبانی فلسفه اسلامی مورد نقد محتوایی قرار می‌دهد.

تشابه برخی مفاهیم بین حکمت متعالیه و فلسفه هایدگر به‌حدی است که وسوسه تطبیق آنها بر تفاوت‌های مربوط به زمینه و زمانه این دو فائق می‌آید. مفاهیم «وجود رابط» و «ارجاع» از این زمره‌اند. صدرالمتألهین، به ابداع «وجود رابط» بسیار می‌بالید و آن را تکریم فراوان می‌کرد تا جایی‌که این مفهوم را مایه «تتمیم حکمت» و «اکمال فلسفه» می‌دانست. به‌راستی نیز «متعالی» بودن حکمت متعالیه شاید بیش از هرچیز مرهون همین مفهوم بوده ‌باشد. مفهوم «ارجاع» و یک مفهوم وابسته به آن (نشانه) می‌نماید که تقریب بسیار به مفهوم «وجود رابط» دارند. این مقاله ابتدا به توضیح جداگانه هریک از این مفاهیم پرداخته و پس از آن مشترکات آنها را بررسی می‌کند. صدرالمتألهین، نحوه‌ای «وجود» برای واقعیات عالم تبیین می‌کند که فقط حیثیت لغَیره دارد و در هیچ موطنی حتی در ذهن قابل تحلیل به گونه‌ حیثیت فی‌نفسه نیست. چنین نحوه‌ای از وجود را وی «وجود رابط» می‌خواند و بر تمایز آن از «وجود رابطی» تاکید می‌کند. وجود رابطی نحوه‌ای وجود بود که پیشینیان برای وجود وابسته قائل بودند. این وجود، هم حائز حیث لغیره بود و هم فی‌نفسه. از طرف دیگر، هایدگر با تعریف بدیعی که از عالم ارائه داد و آن را نه مجموعه اعیان بلکه محل ارجاعات تلقی کرد، حیث فی‌نفسه را از امور عالم سلب و آنها را به «نشانه» بدل ساخت. مقاله به بررسی این ابداعات و مقایسه آنها می‌پردازد.

نظریه امکان فقری یکی از ابتکارات قابل توجه صدرالمتألّهین شیرازی است که اساسِ بسیاری از نظرات مهم وی را تشکیل می‌دهد. طبق این نظریه، همه موجودات نسبت به حق‌تعالی عین‌الفقر هستند. بر همین اساس، معلول، رقیقه علت به‌شمار می‌آید و جدایی میان علت و معلول آن‌گونه که در مکتب مشّائی تبیین می‌گردد، صحیح نیست. از طرف دیگر، ملاصدرا تشکیک در وجود را به صورت برهانی تبیین نموده است. بنابراین فقر نیز – که عین وجودِ موجوداتِ امکانی و معلول است – امری مشکّک خواهد بود. در این مقاله میان دو گونه فقر، تمایز گذاشته شده است؛ فقر وجدانی که می‌توان از آن به تعلّق و وابستگی یاد کرد و فقر فقدانی که به معنای ضعفِ وجودی و ناداری کمالات است. تمایز میان این دو گونه از فقر، یک تمایز تحلیلی است که مطابق با آن، هرچه از ذیل نظام وجود به جانب صدر سیر نماییم، معالیل از جهت وجدانی فقیرتر و وابسته‌تر هستند، اما اگر به جهت عکس یعنی به جانب ذیلِ نظام وجود سیر کنیم، موجودات از جهت فقدانی، فقیرتر و ضعیف‌تر می‌باشند. این مقاله در جمع‌آوری مطالب به شیوه اسنادی و کتابخانه‌ای و در مقام پردازش، از شیوه تحلیل منطقی و عقلانی داده‌ها به نگارش درآمده است.

این نوشتار با روش تحلیلی- عقلی از منظر عرفان اسلامی، به مسئله اراده پرداخته است. در اینکه حقیقت اراده چیست، عالمان حوزه‌های علوم عقلی، با عبارات مختلف، تعریف‌های (به حسب ظاهر) متفاوت ارائه داده‌اند که رسیدن به تعریف واحد را، دشوار می‌نماید. این نوشتار، تلاش کرده است که با تحلیل عبارات عارفان و تبیین آنها، تا حدودی به معنای واحد و وفاق جمعی در این زمینه دست یابد. بعضی از عارفان مسلمان، تقسیم اسماء و ‌صفات را به اسمای ذات، صفات و افعال در مرتبه الوهیت، تصویر کرده‌اند. آنان برخی اسماء را از اسمای ذات و برخی را از اسمای صفات و برخی را از اسمای افعال دانسته‌اند و برای هردسته ملاکی ارائه داده‌اند؛ اما بعضی دیگر از عارفان مسلمان، بر پایه ملاک‌ دیگر (بر پایه مراتب هستی)، اسماء و صفات را به اسمای ذات، صفات و افعال تقسیم کرده‌اند. بر اساس مشرب اول، اراده از اسمای صفات و بر اساس مشرب دوم، اراده هم از اسمای ذات و هم از اسمای صفات و هم از اسمای افعال می‌تواند باشد. برپایه مشرب دوم می‌توان به بسیاری از اشکالات (که در زمینه اسمای الهی وجود دارند) پاسخ داد و معضلات آن را حل‌وفصل نمود.

رویکرد کلامی و فقهی در تفسیر آیاتی که به ارتباط تکلیف با وسع انسان‌ها اشاره دارد، عموماً ناظر به تکالیف عام مربوط به نوع انسان است؛ حال آنکه بر اساس حرکت جوهری، نمی‌توان افراد انسان را با توجه به حدوث جسمانی نفس و تکامل نفس مجرد قبل از تحقق تکلیف، یکسان دانست. این مسئله، منجر می‌شود که علاوه ‌بر تبیین فقهی و کلامی از ارتباط تکلیف با وسع، تبیین جدیدی از مسئله ارائه گردد که در فرجام‌شناسی مستضعف مؤثر خواهد بود. مقاله حاضر با استفاده از ابعاد مختلف حرکت جوهری و با روش توصیفی و تحلیلی به تبیین فلسفی تفاوت وسع افراد انسان و ارتباط وسع با تکلیف پرداخته و به این نتیجه رسیده است که انسان‌ها قبل از تکلیف، دارای تفاوت در وسع یعنی استعداد بوده و به دلیل تناسب قوه با فعلیت، تکالیف مورد انتظار از هر فردی متفاوت از دیگری است و با توجه به تشکیکی شدن وسع و تکلیف، مستضعفین در قیامت به میزان عمل به تکالیف مخصوص خود، مستحق پاداش الهی خواهند بود.

خواجه نصیرالدین طوسی، از جمله حکیمان و فیلسوفان تأثیرگذار در ترویج فلسفه اسلامی است که آثار و مکتوبات فراوانی از وی برجای مانده است. علی‌رغم اینکه بسیاری از آثار وی تاکنون تصحیح و تحقیق شده است، لکن برخی از آثار فلسفی وی آن‌گونه که باید تصحیح نشده‌اند. از جملۀ این رساله‌ها، رسالۀ «بقاء النفس بعد بوار البدن» است. وی در این رساله با تکیه بر مبانی مشهور و رایج در میان فلیسوفان مشّائی همانند مادّی بودن قوّۀ خیال و انکار عالم مثال، سعی در اثبات بقاء نفس ناطقه پس از مفارقت از عالم ماده نموده است. دیدگاه خواجه در این رساله در ضمن بیان سه مطلب مورد نقد و بررسی قرار گرفته شده است. ناتمام بودن عدم تجرّد قوّۀ خیال، انکار عالم مثال و ابهام در توضیح چگونگی شرط بودن بدن نسبت به نفس، از جمله تأملاتی است که می‌توان نسبت به رویکرد خواجه نصیر در این رساله بیان نمود. این رساله براساس هفت نسخه که در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، آیت‌اللّه مرعشی نجفی، مجلس شورای اسلامی و کتابخانۀ آیت‌اللّه گلپایگانی موجود بوده، تصحیح شده است. از آنجا که نسخۀ اصل در دسترس نبود، لذا در تصحیح این رساله سعی شده است که از روش قیاسی استفاده شود.

تناسخ، اصطلاحات متعددی دارد. تناسخ ملکوتی شکلگیری نفس انسانی است به صورتی که مناسب با نیّات، ملکات و اعمال اوست. چنانکه گفتهاند هیچ مذهبی نیست مگر این نوع از تنـاسخ را پذیرفته است. صدرالمتـألهین - بر خلاف گذشتگان خود - به عنوان یک فیلسوف یگانهانگار که قائل به ترکیب اتحادی نفس و بدن است، قرائتی خاص از تنـاسخ ملکوتی ارائه میدهد که میتوان گفت گامی روبهپیش در تصویر برزخِ یادشده در شریعت است؛ لکن با اعتقاد به دو موجود مغایر با هم یعنی روح و بدن و همچنین اعتقاد به وجود مثالی روح، تناسخ ملکوتی شکل تازهای مییابد. در این نوشتار، پس از ذکر معانی متعدد تناسخ و بررسی پیشینه آنها، با ذکر مبانی انسانشناختی مورد وثوق خود، تصویری تازه از تناسخ ملکوتی ارائه خواهیم داد. در تناسخ ملکوتی مورد پذیرش ما، روح هر انسان مطابق با صفات و ملکاتی که از طریق رفتارهای اختیاری او پدید آید، تغییر شکل میدهد و لذا هر انسان، با وجود شباهت در شکل ظاهری با دیگر انسان‌ها، شکل باطنی مختص به خود دارد که تمام حقیقت شخصیت و هویت او را تشکیل می‌دهد.

انسان دارای وجودی سیّال است که در بستر آن، واجد مراتب طبیعی، معدنی، نباتی، حیوانی و انسانی می‌گردد و به تدریج باطن و ذات خویش را که بر اساس آن در آخرت به محضر پروردگارش بار می‌یابد، سامان می‌دهد. در علم سلوک، صراطی که انسان در ذیل ربوبیّت الهی طی می‌کند تا استعدادهای خویش را شکوفا نماید، صراط مستقیم وجودی نامیده می‌شود و صراطی که انسان به حسب اراده و اختیارِ آزاد خویش در آن سیر می‌کند و تحت ربوبیّت خاص الهی و رحمت رحیمیّۀ خداوند و هدایت خاص او مقامات سلوکی را، یکی پس از دیگری، طی می‌کند و لطائف وجودی خویش را به فعلیّت می‌رساند، صراط مستقیم سلوکی نامیده می‌شود. حال بر پایۀ وجود سیّال نفس، صراط وجودی‌ای‌ که انسان آن‌ را ذیل ربوبیّت الهی به منظور به فعلیّت رساندن استعدادهای ذاتیِ خویش طی می‌کند، همین حقیقت تجدّدی او است. همچنین اگر انسان استعداد سلوک به سوی خداوند و نیل به معرفت توحیدی را داشته باشد، در بستر همین هویّت سیّال او است‌ که به تدریج لطائف طبع، نفس و عقل در مسیر سلوک قرار گرفته و لطائف روح، سرّ، خفی و أخفی فعلیّت می‌یابند؛ لذا صراط مستقیم سلوکی در متن صراط مستقیم وجودی جریان می‌یابد و ظرف هر دو، نحوۀ وجود انسانی است.

فلاسفه اسلامی در حکمت عملی خود با دغدغه برقراری نظم و امنیت، شکوفایی استعدادهای کمالی (عقلی و فطری) افراد جامعه را هدف خود قرار می‌دهند تا با اجرای سیاست‌های حکیمانه در جامعه امکان دستیابی به این هدف فراهم گردد. پرسش آن است با توجه به ویژگی‌های طمع‌ورزانه و خودخواهانه و حریصانه انسان، چگونه ممکن است افراد انسانی به کمالات امکانی خود نائل آیند. ادعا آن است که در حکمت عملی حکمای اسلامی، هرگونه شکوفایی استعدادهای کمالی انسان به مسئله عدالت مدنی و استقرار الگوی اعتدال مدنی در جامعه متوقف است؛ از این‌رو لزوماً باید مسئله حکمت عملی آنان، عدالت مدنی و اعتدال مدنی باشد. روش گردآوری تحقیق، کتابخانه‌ای و روش داوری آن روش برهانی-فلسفی است. یافته‌های این پژوهش آن است که با عدالت مدنی یعنی با استقرار افراد و اصناف و گروه‌ها در جایگاه شایستۀ مدنیِ خود، زمینۀ اعطای حقوق افراد جامعه (اعطاء کل ذی حق حقه) فراهم شده و برای هر فردی متناسب با شایستگی‌های استعدادی خود امکان ظهور و بروز استعدادهای کمالی (عقلی و فطری) فراهم می‌گردد و درنتیجه، مسئله حکمت عملی فلاسفه اسلامی عدالت مدنی و اعتدال مدنی می‌باشد.

اصالت وجود، مهم‌ترین رکن در حکمت متعالیه است که آثار زیادی هم در فلسفۀ اسلامی و هم در توضیح و تفسیر متون دینی داشته است. فیض کاشانی از جمله کسانی است که از این مسأله بهره برده و با رنگ و بوی وجودی به شرح متون دینی پرداخته است. یکی از جاهایی که ایشان برای تفسیرش از این مسئلۀ فلسفی استفاده می‌کند روایت امیرالمؤمنین علی7 است که می‌فرماید: «اعْرِفُوا اللهَ بِاللهِ...». فیض می‌گوید: هر ممکن الوجودی مرکب از وجود و ماهیت است. وجود، حقیقت شیء و همان وجه الله یا جنبۀ الهی آن است که فناء نمی‌پذیرد. معنای این روایت این است که خدا را به آن جنبۀ الهی هر شیء بشناس؛ یعنی وجود اشیاء که عین ربط به حق تعالی است آیه‌ای برای شناخت حق و اوصاف کمالیۀ اوست. این پژوهش در صدد است تا با روش تحلیلی-توصیفی تأثیر اصالت وجود در تفسیر این روایت را از منظر فیض کاشانی تحلیل و بررسی کند. پرداختن به این مسأله از این جهت مهم است.که اولا اهمیت و جایگاه فلسفه در تبیین متون دینی را روشن می‌کند؛ ثانیا ایشان این روایت را به گونه‌ای متفاوت از بیان محدثین تفسیر کرده است؛ ثالثا این تفسیر آثار تربیتی و سلوکی متعددی دارد.