جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وقتی سخن از تأثیر گزاره‌های برخاسته از تجربه بر فلسفه می‌آید، ذهن به یک صورت خاص آن منصرف می‌شود؛ اینکه گزاره تجربی در مقدمات استدلال الهیاتی به‌کار برود. اما باید توجه داشت که از نظر عقلی، فروض متعددی برای تأثیر تجربه و دانش‌های برخاسته از تجربه بر الهیات بالمعنی الاعم متصور است که اتفاقاً بعد از مراجعه به کتب فلسفی برای انواع متعددی از آن مصادیقی می‌یابیم. همان‌طور که در ادامه مشاهده خواهید کرد، اصل اینکه این تأثیرگذاری انحاء متعددی دارد، در کلمات بزرگانی همچون شهید مطهری مورد اشاره قرار گرفته است. ولی طبق تحقیقات انجام شده، هیچ‌یک از متفکران معاصر، انحاء این تأثیرگذاری را استقصاء نکرده‌اند. بدیهی است که آگاهی از این انحاء تأثیر می‌تواند راهنمای خوبی برای فیلسوف در فهم صحت و سقم استدلال‌های فلسفی باشد. در این مقاله در صدد استقصاء انواع تأثیرگذاری هستیم و در مجموع هشت دسته از تأثیرات طبیعیات بر الهیات بالمعنی الاعم را شناسایی کرده‌ایم و حتی‌المقدور برای هر یک مثالی از کتاب الشواهدالربوبیة به‌عنوان یک دوره موجز و پخته در حکمت متعالیه بیان کرده‌ایم.

تکامل برزخی نفس با دو اشکال اساسی "قاعده تقابل در موجود بسیط" و "قاعده حدوث" مواجه است. مخالفین تکامل برزخی معتقدند که نفس ـ که موجودی مجرد و بسیط است ـ نمی‌تواند پس از افتراق از بدن، تکامل و تغییری داشته باشد؛ زیرا لازم می‌آید اولاً امر مجرد بسیط مرکب از جزء هیولانی و جزء صوری شود و این منافات با بساطت و تجرد نفس دارد و ثانیاً قاعده عقلی معروف "کل حادث مسبوق بقوة و مادة تحملها" نقض شود. نگارندگان مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی در ابتدا به‌صورت منطقی به تحلیل دو اشکال اساسی تکامل برزخی نفس پرداخته و سپس جامع‌ترین راه‌کارهای اصطیادی و بعضاً اجتهادی و جدید را برای اثبات و ثبوت تکامل برزخی مطرح کرده‌اند.

مشروعیت حکومت به معنای حقانیت اعمال فرمانروایی از جانب حکومت و لزوم تبعیت از جانب مردم است. در تبیین این معنا لازم است معیار و یا معیارهای حقانیت حکومت مشخص شود. یکی از دیدگاه‌های مطرح در تعیین معیار مشروعیت، «عقل» است. در این نوشتار چگونگی و میزان نقش‌آفرینی عقل در حکومت از نظر افلاطون، فارابی‌ و رویکرد مدرنیستی بررسی شده است. افلاطون، حاکمیت عقل را مستلزم حکمرانی فلاسفه می‌داند؛ چراکه معتقد است تنها فلاسفه هستند که از طریق اتصال به عالم مثل، اصول عدالت و حکمرانی درست را درک می‌کنند و می‌توانند جامعه را در مسیر رشد حرکت دهند. فارابی عقل را تنها در صورتی معیار برای مشروعیت می‌داند که متصل به وحی باشد. این اتصال اگر به شکل بی‌واسطه باشد، مراتب عالی عقلانیت و حکمرانی محقق می‌شود و اگر به شکل غیر مستقیم باشد، مراتب بعدی حکمرانی مشروع به‌وجود می‌آید که در قالب حکومت رئیس مماثل و در مرتبه بعدی حکومت سنت ظاهر می‌شود. اما در رویکرد مدرنیستی، عقلی که معیار مشروعیت‌بخش حکومت است، عقل ابزاری است. این عقل نه با عالم مثل و نه با وحی هیچ ارتباطی ندارد. خودمختار است، محدود در طبیعت است و مواد خامش را از تجربه اخذ می‌کند.

اعتبار و درستی‌‌‌‌ ‌برهان وجودی، که از ابداعات "آنسلم" است، فراز و فرودهایی در فلسفه غرب داشته و دارد. این برهان و روش آن در میان فیلسوفان اسلامی چندان مرسوم نبوده است، با این حال روش برهان وجودی را می‌‌‌‌‌توان براساس شواهد در فلسفه اسلامی اعتبار سنجی کرد و درستی یا نادرستی آن را نشان داد. در این مقال براساس حکمت سهروردی و حکمت متعالیۀ صدرایی، درستی یا نادرستی روش برهانِ وجودی را صرف ‌نظر از تقریر خاصی بررسی ‌‌‌‌‌کرد و بر اساس حکمت اشراقی سهروردی نشان میدهیم که به هیچ‌وجه نمی‌‌‌‌‌توان برهان وجودی را در این مکتب تأیید کرد. ولی داده‌‌‌‌‌ها در حکمت متعالیه به‌گونه‌‌‌‌‌ای است که ادله حکمت اشراقی در بی‌‌‌‌‌اعتباری روش برهان وجودی جای مناقشۀ جدّی دارد. البته هر چند با نفی ادله مزبور نمی‌‌‌‌‌توان نادرستی مدعای حکمت اشراقی را در بی‌‌‌‌‌اعتبار بودن روش برهان وجودی نتیجه گرفت، ولی با شواهدی در حکمت متعالیه می‌‌‌‌‌توان درستی این روش برهانی را نشان داد. ازاین‌‌‌‌‌رو شواهد متعددی مانند اوّلی التصدیق بودن موجودیت وجود، یا ضروری بودن ثبوت الشیء لنفسه و نیز علت نداشتن وجود و همچنین تکیه داشتن برهان ابن‌سینا در اثبات وجود خدا، بر مفهوم گواهانیاند که عقل میتواند روش برهان وجودی را تأیید کند؛ هرچند ملاصدرا با این روشی وجود خدای متعال را اثبات نکرده است.

فلسفه مشاء بر پایه‌‌‌ اصل علّیت استوار گردیده‌‌‌ و تفسیر مشائی از علیت فاعلی در رابطه هستی‌‌‌شناختی میان کلیه مبادی عالی و موجودات سافل، به‌ویژه رابطه میان باری‌ تعالی و نظام آفرینش و نفس انسانی و قوای آن تأثیرگذار است. «فاعلیت» تباین انعزالی میان این دو دسته از واقعیات را به‌کلی منتفی می‌‌‌کند و تشکیک تفاضلی میان آنها را به اثبات می‌‌‌رساند. البته تفاضل وجودی تنها در ضمن دو حکم استغناء و تقدم وجودی علت فاعلی از معلولش ثابت است و وجود مستقل باری‌ تعالی و نفس انسانی را «اصل» و وجود متغایر معالیل آنها را «فروع و توابع آن اصل» می‌‌‌کند. بدین ترتیب وحدت شخصی وجود علت و کثرت شأنی معلول در حکمت مشائی قابل پذیرش نیست. بلکه نوعی وحدت تشکیکی به معنای وحدت وجود و کثرت موجود در مورد وجود واجب تعالی و موجودات امکانی و واقعیت عینی نفس انسانی و قوای آن قابل اثبات است‌‌‌ که مبنایی برای سایر آموزه‌‌‌ها، مثل توحید در ذات و فعل باری‌تعالی و نفس انسانی بوده است. پس قاعده "من عرف نفسه فقد عرف ربه" در تفسیر مشترک از فاعلیت در خداشناسی و انسان‌‌‌شناسی مشائی قابل مشاهده است.

علم خداوند متعال به خود، منشأ نظریات کلان فلسفی و عرفانی در دو مکتب عرفانی و فلسفی ابن ‌‌‌‌‌‌‌عربی و ملاصدرا شده است؛ ملاصدرا و ابن‌ ‌‌‌‌‌‌عربی با ره‌یافت‌‌‌‌‌‌‌های نسبتاً مشابه به تبیین علم الهی به خویش پرداخته‌‌‌‌‌‌‌اند. این نوشتار ابتدا از طریق تحلیل داده‌ها در دو سنّت فلسفی و عرفانی و سپس با به‌کارگیری روش مقایسه و تطبیق در صدد بررسی تناظر مفهومی و محتوایی دیدگاه این دو شخصیت عارف و حکیم در مبحث علم ذات به ذات است. نتیجه‌ تحقیق نشان‌دهنده‌ تأثر عمیق مکتب صدرایی از جهان‌‌‌‌‌‌‌بینی عرفان اسلامی در مبحث مراتب علم الهی است؛ تاآنجاکه در برخی از آثار نهایی ملاصدرا به‌‌‌‌‌‌‌صراحت از تفکیک مقامات غیب‌‌‌‌‌‌‌الغیوب و تعیّنات اولی و ثانیه دفاع شده و قواعد فلسفی مکتب صدرایی، همچون قاعده‌ بسیط‌‌‌‌‌‌‌الحقیقه کلّ الاشیاء، در راستای این تفکیک، استخدام شده است. بدین معنا که این قاعده در نگرش صدرایی معطوف به مقام تعیّن ثانی است. نگارنده ملتفت به وجود عباراتی متشابه در کلام ملاصدرا است. لکن تبیین نموده که آن عبارات هم‌سو با غالب عباراتی است که در کتب ملاصدرا برای تبیین مقامات علمی در صقع ربوبی طرح شده است.

علامه حسن‌زاده آملی از بزرگان سلوک عارفانه بر پایه سنت معرفت نفس، هم به‌عنوان فیلسوف نفس، نفس‌شناسی علمی و عقلی را پی‌‌‌‌‌‌‌‌ گرفتند و هم به‌عنوان عارف نفس، نفس‌شناسی شهودی و حضوری را تجربه کردند و در این راستا روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را نیز مطرح و تبیین فرمودند. ایشان در گام نخست، ماهیت نفس ناطقه را از بعد فلسفی و عرفانی و بعد مراتب چهارگانه حسی، مثالی، روحانی و معنوی (یعنی بدن، خیال، عقل و فراعقل) آن را تبیین کرده و عوالم چهارگانه طبیعت و ناسوت، مثال و ملکوت، عقل و جبروت و الوهیت و لاهوت را تشریح کردند. آن‌گاه وارد فاز سلوکی و شهودی شدند و به این پرسش پاسخ گفتند که چگونه یک سالک در پی مواجه حضوری مراتب نفس با عوالم هستی یک انسان طبیعی، مثالی، عقلی و لاهوتی می‌‌‌‌‌‌‌‌گردد؟ برای پاسخ به این پرسش، نخست به حلقه اتصال معرفت علمی نفس با معرفت شهودی آن که سلوک است توجه دادند و برای این سلوک، اصول عام و برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌های پایه تنظیم کردند و سه دسته دستورالعمل (ظاهری مانند صمت، باطنی مانند مراقبه و ظاهری ـ باطنی مانند ذکر) را توضیح دادند و سپس به نتیجه انجام این دستورالعمل‌‌‌‌‌‌‌‌ها، یعنی طهارت پرداختند و آن را به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم کردند ایشان طهارت باطنی را به طهارت خیال، طهارت ذهن، طهارت نفس، طهارت عقل، طهارت قلب، طهارت روح، طهارت سرّ و طهارت وجود تقسیم کردند. سپس برای ساحت شهودی به تشریح مراتب شهود نفس پرداختند و از شهود مثالی، شهود عقلی، شهود سرّی و شهود وجودی سخن گفتند تا با این ترسیم بتوانند روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را در یک دستگاه سازمند تبیین کنند.

قرآن، تمام ممکنات را مخلوق و آیات حضرت حق می داند و رابطه میان خدای سبحان و دیگر موجودات را، خلقت عنوان می کند. در این میان فیلسوفان رابطه مذکور را با واژه صدور پیگیری کرده و حق تعالی را مصدر و ممکنات را صادر از او می دانند؛ از طرفی عارفان نیز همان رابطه را با عنوان تجلِّی دنبال می کنند. حال سوال این است آیا حقیقت هر کدام از صدور فلسفی، تجلّی عرفانی و خلقت قرآنی یکی است؟ این نوشتار، با توجه به عینیتِ فقرِ ذاتیِ وجودِ ممکنات نسبت به واجب تعالی در فلسفه، با فناءِ تجلّیات و جلوه های خلقی در وجود حقیقی حضرت حق در علم عرفان و عینیت هر کدام از فقر ذاتی و فناء با عدم استقلال آیات الهی و مخلوقات حق تعالی به حسب آیات قرآن، اثبات نموده است که حقیقت صدور فلسفی، تجلّی عرفانی و خلقت قرآنی یکی است و به اقتضای «الحق لا یضادّ الحق، بل یوافقه و یشهد له» باید گفت قرآن و عرفان و برهان، از هم جدایی ندارند. انجام تحقیقاتی از این دست، آشکار کننده تفکیک ناپذیری قرآن و عرفان و برهان بوده و مانع از برداشت های غیر واقعی از مقصود و منظور فیلسوفان و عارفان می‎گردد.

هستی‌شناسی عرفان نظری و ارکان مهم آن، همچون اعیان ثابته که علم قبل الایجاد الهی و حضرت علمی نیز نامیده می شود، می‌تواند در حلّ مسائل بنیادینی چون جبر و اختیار کارآیی داشته و تصویر عمیقی از حقیقت اختیار انسان به ارمغان آورد. با این حال، برخی از اندیشمندان اعتقاد به اعیان ثابته را ملازم جبر توأمان خدا و انسان پنداشته‌اند که می‌طلبد مورد تحقیق و تأمل قرار گیرد. این تأمل نخست مستلزم تبیین جایگاه اعیان ثابته در هستی‌شناسی عرفانی و سپس تبیین حقیقت اختیار است. همچنین در نهایت مستلزم بررسی این است که آیا اعیان ثابته منافی وجود اختیار در خدا و انسان و یا بنیانی برای تبیین و تحکیم آن است؟ این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاد از منابع کتابخانه‌ای عهده‌دار پژوهش در این باب است و از رهگذر آن، نخست تفسیر دقیق جایگاه اعیان ثابته و سپس تفسیر بدیعی از حقیقت اختیار ـ که معمولاً مغفول واقع شده است ـ و در نهایت تبیین عدم تلازم قول به اعیان ثابته و مجبور بودن خدا یا انسان را نتیجه خواهد داد.