جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهین حرکت جوهری را در طبیعت مادی به اثبات رسانید. در فلسفه او، نفس نیز از موارد متحرک به‌شمار می‌رود. با توجه به انکار حرکت در مجردات از سوی مشهور فلاسفه (از جمله ملاصدرا)، بین تجرد و تحرک نفس تنافی پنداشته شده است. بنابراین چیستی و چگونگی حرکت، به‌ ویژه تصویر آن در نفس مورد اختلاف واقع شده است. در این مقاله پس از تشریح معنای حرکت و چیستی حرکت جوهری، با بررسی راه‌حل‌های متعدد حکما در جمع میان تجرد و حرکت در نفس به نقد همه آنها پرداخته‌ایم و پس از اثبات امکان تجمیع تجرد و حرکت در نفس، چگونگی تحقق آن در نفس را مورد بازبینی قرار داده‌ایم. نهایتاً پنج نوع حرکت برای نفس در کلام حکما و در تاریخ علم النفس فلسفی یافته و آنها را نقد کرده‌ایم. نفس مجـرد است، اما حرکت جوهـری در آن نیز امکان‌پذیر است. این حرکت به‌نحو استمراری محقق می‌شود.

روان‌شناسان شخصیت عوامل گوناگونی را در شکل‌گیری شخصیت مؤثر می‌دانند. از جمله عوامل کلیدی اراده خود انسان است. هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی نقش فعل ارادی در شکل‌گیری شخصیت است. برای دست‌یابی به این هدف، از روش عقلی استفاده شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که «فعل ارادی» فعلی است که حُبّ یا بغض فاعل در انجام آن نقش اساسی دارد. همچنین شرط اثربخشی فعل ارادی بر شکل‌گیری شخصیت، قرین بودن آن با لذت یا الم است. این شرط هم شامل رفتارهای جوارحی و هم رفتارهای جوانحی می‌شود. همچنین یافته‌ها نشان داد که مؤلفه‌های اصلی شخصیت (یعنی شناخت‌ها و گرایش‌ها) دارای مراتبند. در نتیجه شخصیت سطوحی دارد. همه این سطوح شخصیت فعلیت ندارد و فقط شناخت‌ها و گرایش‌های حسی در صورت سالم بودن دستگاه‌های حسی فعلیت دارند و بقیه سطوح عمدتاً بالقوه‌اند و فعلیت پیدا کردن آنها نیاز به تعلیم و تربیت و کسب مهارت‌های لازم دارد. انسان تنها با رفتارهای ارادی و با تمرین و تلاش پیگیر و ریاضت‌های نفسانی دشوار می‌تواند ظرفیت‌های بینشی و گرایشی خود را شکوفا سازد و شخصیت خود را شکل دهد.

این نوشتار با روش تحلیلی ـ توصیفی و با هدف تبیین اصالت وجود صدرایی در چهار حوزه تصور، تصدیق، منشأ و عوامل معرفتی به نقد و بررسی عقلانی تفسیر عینیت از اصالت وجود صداریی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که: خود مدعا در این تفسیر، بدون در نظر گرفتن دلیل آن، مستلزم محال و اجتماع نقیضین است. از این امر به‌عنوان بررسی تصور تفسیر عینیت یاد کرده‌ایم. دلیل این تفسیر نیز باطل بوده و مستلزم محال است. از این امر نیز به‌عنوان بررسی تصدیقی تفسیر عینیت یاد کرده‌ایم. منشأ بسیار مهم استدلال تفسیر عینیت، مقایسه نادرست ماهیت با وجود می‌باشد که باطل است.

از نظر منطق‌دانان ارسطویی در میان راه‌های سه‌گانه استدلال (یعنی قیاس و استقراء و تمثیل)، معتبرترین راه قیاس است. قیاس به دو روش انجام می‌پذیرد که به نام قیاس مستقیم و قیاس خلف شناخته می‌شوند. در این مقاله برآنیم تا حقیقت روش قیاس خلف را در مقایسه با قیاس مستقیم معلوم کنیم. ازاین‌رو ابتدا به تعریف این دو روش قیاسی، سپس به تفاوت‌های آنها می‌پردازیم و آن‌گاه در مورد حقیقت قیاس خلف به این مسائل می‌پردازیم که آیا قیاس خلف قیاسی مرکب است یا بسیط. در صورت مرکب بودن، چگونه این قیاس تحلیل می‌شود و اقوال در این امر کدامند. همچنین وجوه برتری قیاس مستقیم و قیاس خلف بر یکدیگر را ذکر می‌کنیم و در آخر هم در ردّ قیاس خلف به قیاس مستقیم پژوهش خواهیم کرد. آنچه ویژه این مقاله است، ارائه تحلیل‌های مختلف از قیاس خلف و ارائه صورت‌بندی منطقی این تحلیل‌ها و گزینش یکی از آنها خواهد بود. روش تحقیق در این مقاله، روش تحلیلی استدلالی خواهد بود. یعنی در هر مسأله‌ای از مسائل مرتبط با این دو روش، با ذکر اقوال مختلف به تحلیل آنها خواهیم رسید و لوازم آن اقوال را هم بازشناسی خواهیم کرد.

مطابق دیدگاه علامه طباطبایی مصلحت به‌جهت تبیین‌های گوناگون، از جمله تحلیل معناشناختی، دارای وجودی واقعی است که تحقق آن مشروط به وجدان مقتضی، و فقدان مانع و قاسر است. مطابق این برداشت، مصلحت دارای چهار نحوه هستی واقعی خارجی، ذهنی، نفس الامری و اعتباری بوده و دارای وجودی مشکک است. ظرف تحقق مصلحت متناسب با عالم تکوین و تشریع است. این برداشت گرچه دارای دقت نظر است، اما به‌جهت عدم‌جامعیت تحلیل معناشناختی و قابل مناقشه بودن هستی اعتباری، دیدگاه دیگری برگزیده شده است که براساس آن مصلحت، شایستگی و تناسب هر امری با مقتضای حقیقت اصلی شیء است. بر این اساس، شرایط تحقق مصلحت در همه اشیاء وجود مقتضی، و فقدان مانع و قاسر نیست، بلکه شرایط تحقق و هستی شایستگی هر امری با مقتضای حقایق گوناگون، مختلف می‌شود. هستی مصلحت به اعتبار فعلیت و عدم فعلیت، به هستی بالفعل (ذهنی و خارجی) و بالقوه، به اعتبار امور وجودی و امور عدمی مضاف، به هستی حقیقی و هستی فرضی و به اعتبار تشکیک و عدم تشکیک، به هستی مشکّک و متواطی تقسیم می‌شود.

مسأله «اجتهاد تشریعی نبی» قدمتی به درازای تاریخ صدر اسلام دارد. برخی علمای اهل سنت بر این باورند که پیامبراکرم در مواردی از احکام شریعت که وحی بر ایشان نازل نشد، براساس اجتهاد خویش عمل نمود. مسأله پژوهش آن است که راه‌یابی اجتهاد تشریعی در احکام الهی، اعتماد به احکام بیان‌شده توسط پیامبراکرم را سست می‌نماید و زمینه را برای اعمال رأی و سلیقه شخصی در احکام شریعت فراهم می‌سازد. هدف از پژوهش حاضر، بررسی نظریه «اجتهاد تشریعی نبی» براساس شواهد و دلایل قرآنی و روایی با تأکید بر آرای ابن حزم اندلسی و علامه حلّی است. روش پژوهش‌ حاضر، توصیفی ـ تحلیلی است و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای به توصیف داده‌ها و تحلیل تاریخی مسأله پژوهش پرداخته شده است. یافته پژوهش به اجمال از این قرار است که براساس دیدگاه علامه حلّی، مسأله اجتهاد تشریعی نبی به‌نحو مطلق، امری مردود به‌شمار آمده و تنها در صورت وجود اذن الهی و در چهارچوب اصول وحیانی امری مقبول به‌شمار می‌آید. به اعتقاد ابن حزم نیز روایات مورد استناد برای اثبات اجتهاد تشریعی نبی دچار ضعف سندی بوده و برخلاف ظواهر آیات قرآن کریم است.

یکی از مباحث اختلاف‌برانگیز در مباحث علم النفس فلسفی، مسأله حافظیت و جامعیت مزاج است. مزاج انسان عرضی است که پس از ترکیب عناصر متضاد به‌وجود می‏آید. این مزاج به‌جهت کیفیات مختلف و متضاد خود، محتاج به عاملی است تا بتواند این مزاج را حفظ نموده و مانع از گسستگی آن شود. به اتفاق همه حکمای اسلامی، نفس انسان پس از حدوثش حافظ و جامع مزاج بدن خود است. اما مسأله‌ طرح‌شده در اینجا این است که قبل از حدوث نفس که هنوز نفسی به‌وجود نیامده، جامع و حافظ مزاج جنین کیست؟ به این مسأله جواب‌های مختلفی داده شده است. جناب خواجه نیز به‌طور مفصل به این مسأله پرداخته است و در نهایت جوابی می‌دهد که بسیار نزدیک به مبنای حرکت جوهری و جواب صدرالمتألهین است. اما با بررسی‌های دقیق این دیدگاه پِی خواهیم برد که هرچند جناب خواجه به مبنا و جواب صدرالمتألهین نزدیک گشته، اما نمی‎توان ادعا نمود که خواجه نیز خواسته یا ناخواسته براساس حرکت جوهری و مطابق با جواب صدرالمتألهین مسأله را حل نموده است.

براساس نظریه وجود رابط معلول که حقایق امکانی ربط و تعلق صرف به واجب تعالی داشته و از هیچ حیث استقالی برخوردار نبوده و به تمام ذات خود وابسته به او هستند، تحول اساسی در هستی‌شناسی به‌وجود می‌آید و در حقیقت نگاه تازه‌ای را برای انسان به ارمغان می‌آورد؛ زیرا به حقیقت تفسیر جدیدی داده است. ازاین‌رو پیامدهای متفاوتی نیز خواهد داشت؛ به‌نحوی که هم در معرفت‌شناختی انسان مؤثر است و هم در هستی‌شناختی او. ما در این تحقیق بر آن هستیم تا با روش تبیین و توصیف به جنبه هستی‌شناختی این مسأله پرداخته و پیامدهای آن را مورد بررسی قرار دهیم که برخی از آنها عبارت است از: وحدت شخصی وجود، تقریر برهان صدیقین براساس نظریه وجود رابط معلول، ابطال تسلسل، نیازمندی حقایق امکانی به واجب تعالی در ذات و صفت و افعال، ملاک نیازمندی معلول به علت و... . همچنین تلاش بر آن است که این مسأله با توجه بر نقدهای حضرت آیت‌الله فیاضی مورد کنکاش واقع شود.

یکی از اشکالاتی که درباره علم حضوری مطرح شده ولی کمتر مورد توجه اندیشمندان واقع شده است، «تحلیل چرایی راه‌یافتن غفلت در برخی از مصادیق علم حضوری» است؛ اینکه چگونه غفلت با حضور عینِ واقعیت نزد عالم سازگار است؟ آیا یافتن علم حضوری در خود نیاز به شرایطی دارد؟ آیا غفلت عدم وجدان است یا وجدان ضعیف؟ در این مقاله ابتدا با تحلیلی هستی‌شناسانه، ذوشئون بودن انسان تبیین شده است. ذوشئون بودنی که خود بستری برای تحقق غفلت است. در ادامه با اشاره به تشکیکی بودن علم حضوری، سراغ تحلیلی معرفت‌شناسانه از مسأله رفته‌ایم؛ تشکیک که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های علم حضوری است و تأثیر مهمی در چگونگی وجدان علم حضوری دارد. همچنین در این مقاله با ضمیمه کردن بحثی روان‌‌شناسانه از موضوع «توجه»، به این مهم پرداخته شده است که خاصیت توجه و تمرکز در نفوس ضعیف، بی‌توجهی و یا همان غفلت از نقطه مقابل است. در نهایت بعد از تبیین جهات سه‌گانه فوق به این نتیجه رسیده‌ایم که غفلت عدم وجدان نیست، بلکه وجدان ضعیف است؛ اگرچه فاعل شناسا به‌صورت آشکار آن را متوجه نشود.

همسان‌انگاری معقولات ثانی فلسفی با معقولات ثانی منطقی که از لوازم اصالت ماهیت است موجب یکسان‌پنداری منشأ حصول آنها می‌شود. لازمه این پندار آن است که معقولات ثانی فلسفی همانند معقولات ثانی منطقی در منشأ حصولشان متکی بر ماهیات باشند. این نحوه تلقی موجب می‌شود روش حصول معقولات ثانی فلسفی نیز ماهیت‌محور گردد. در این مقاله با روش تحلیلی_توصیفی به این مسئله پرداخته و اثبات شد که این دو انگاره بنا بر اصالت وجود صحیح نیست و با اشکالات اساسی روبه‌روست. وجودی شدن معقولات ثانی فلسفی در اثر نگرش اصالت وجودی موجب وجودی شدن منشأ و نحوه حصول آنها می گردد. ازآنجاکه مصادیق معقولات ثانی فلسفی بنا بر اصالت وجود از خارجیت برخوردارند و از طرفی ماهیات هیچ‌گونه حظی از خارجیت نداشته و هویت و شیئیت مفهومی دارند، نمی‌توان منشأ حصول معقولات ثانی فلسفی را ماهیات دانست . با تغییر نگرش نسبت به منشأ حصول معقولات ثانی فلسفی روش حصول این مفاهیم نیز متفاوت می‌گردد . روشی که علامه طباطبایی مبتنی بر علم حضوری برای حصول معقولات ثانی فلسفی مطرح می‌کنند، روشی متناسب با اصالت وجود است.