جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی‌شک فلسفه اشراق نامی آشنا در اذهان فرهیختگان فلسفه و عرفان است. ولیکن متأسفانه دانشوران فلسفه، به حکمت اشراق آن‌طور که شایسته این علم است نپرداخته‌اند. شاید این بی‌مهری به‌جهت قرائتی است که صدرالمتألهین از حکمت اشراق ارائه نموده است که ایشان را اصالت ماهوی معرفی نموده است. اسناد اصالت ماهیت به شیخ اشراق در منظر صدرالمتألهین ازآن‌جهت است که صدرا، اعتباریت وجود شیخ را به معنای معقول ثانی منطقی تصور کرده است. لذا ایشان را اصالت الماهوی دانسته است و حال آنکه با قرائن متعدد در دستگاه فلسفی شیخ اشراق می‌توان کشف کرد که مراد شیخ اشراق از اعتباریت وجود، معقول ثانی منطقی نیست تا این امر منجر به اصالت ماهوی دانستن ایشان گردد. بلکه مراد ایشان از اعتباریت، معقول ثانی فلسفی است و ایشان همان‌گونه که وجود را اعتباری و معقول ثانی فلسفی می‌داند، ماهیت را نیز اعتباری می‌داند. لذا اسناد اصالت ماهیت به ایشان، خبط عظیمی است که نسبت به فلسفه وی رخ داده است. این مقاله سعی دارد با قرائن داخلیه و خارجیه ثابت کند که مراد از اعتباریت در کلام شیخ اشراق، معقول ثانی فلسفی است. لذا نسبت اصالت ماهیت به ایشان، نسبت ناصحیحی می‌باشد.

عقل مهم ترین مجرای ارتباط با واقع است که بین اندیشه‌وران اسلامی، در اصل حجیّت آن شکی نیست. تنقیح جامع کنش‌های عقل، یکی از مسائل مهم دانش معرفت‌شناسی اسلامی است که افق‌بخش و زیربنای دانش منطق محسوب می‌گردد. درحالی‌که منطق اسلامی همت خود را تنها به فرآیند «تعریف» و «استدلال» اختصاص داده است. هم از حیث نظر، حکما در عبارات خود به کنش‌های معرفت بخش متعدد دیگری اشاره کرده‌اند و هم در عمل، روند تولید علم و عقل‌پژوهی تنها با تعریف و استدلال سامان نمی‌یابد. هر تعداد فعالیت عقلی مؤثر در معرفت که در این بحث بررسی شود، روش‌شناسی عام علم (خادم العلوم) وظیفه دارد از فرآیند آن گفت‌وگو نماید و مسیر آن را برای علم‌پژوهان روشن سازد. این مقاله با روش توصیفی و تفسیری و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای نوشته شده است. نوشتار حاضر در تلاش است بر پایه استقراء محققین معاصر از کنش‌های عقل چارچوب، سابقه و جایگاه آنها را در سنت حکمت اسلامی تبیین نماید و با تحلیل عقلی، ساختار و ترابط آنها را بررسی کند؛ با این هدف که راه برای پژوهش در ابواب مغفول مانده روش‌شناسی علم باز گردد و ادبیات روش‌شناختی تولید علم اسلامی تقویت شود. ره آورد مقاله، معرفی و عنوان‌دهی به کنش‌های جدیدی از عقل، از قبیل عقل شاهد، عقل تحلیلی، عقل توصیفی، عقل انتقادی، عقل معنایاب و ... است. نتیجه نهایی این بررسی، ترسیم ساختار شبکه‌ای فرآیندهای عقلانی است که در قالب روندنما (فلوچارت) ارائه شده است

اندیشمندان و فیلسوفان اخلاق ملاک­های مختلفی برای فعل اخلاقی گفته­اند؛ مثل عاطفه دگرگرایانه (هندوها و مسیحیت)، سعادت (افلاطون و ارسطو)، عقل و اراده (فلاسفه اسلامی)، عقل عملی (کانت). شهید مطهری بسیاری از آنها را نقل و نقد می­کند و خود، پرستش اعم از ناآگاهانه و آگاهانه را ملاک فعل اخلاقی معرفی می­کند. دیدگاه مذکور در این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. حسن عمده این دیدگاه، واقع‌گرایانه بودن آن است. ولی اشکال عمده آن نیز این است که اولاً فعل اخلاقی را بدون نیت تصویر کرده و جایز می­داند و ثانیاً دچار تهافت است؛ چراکه در ابتدا اخلاق را به انسان اختصاص داده و در پایان، پرستش ناآگاهانه را به همه موجودات تعمیم می­دهد که مستلزم این است که اطلاق اخلاق برای غیر انسان هم جایز باشد. برای حل دو اشکال مذکور و تصحیح این دیدگاه راه­هایی را پیشنهاد داده­ایم؛ از جمله اینکه ملاک فعل اخلاقی را به‌جای پرستش اعم از ناآگاهانه به پرستش آگاهانه اختصاص بدهیم و یا ملاک را پرستش مختارانه بدانیم. اما در نهایت، بهترین ملاک را مقرب مختارانه و [به اختصار] قرب اختیاری معرفی کرده‌‍ایم

مفاهیم کلی، به‌ویژه معقولات ثانیه در مباحث فلسفی معرفت‌‌شناسی و وجودشناسی اهمیت به‌سزایی دارند. اگر این مفاهیم درست تحلیل نشوند، نه‌تنها در مباحث فلسفی، بلکه در علوم تجربی و مهم‌تر از همه در الهیات مشکلات بسیاری به‌جای می‌گذارند. تحلیل کانت از این مفاهیم، پیامدهای ناگواری در مباحث نظری خداشناسی داشته که مهم‌ترین آن بستن باب الهیات نظری است. در تفکر اسلامی با طرح معنای اسمی و حرفی، تفکیک بین حمل اولی و ثانوی و مفاهیم ثانیه منطقی و فلسفی، مفاهیم فلسفی به‌خوبی تحلیل شده اند. این در حالی است که کانت با ربط دادن مفاهیم فلسفی به احکام فاهمه و عنصر زمان به خطا رفته است. روش تحقیق برای گزارش، کتابخانه‌ای و برای نقد مقایسه‌ای و تحلیلی است. در این مقاله، نگارنده سعی دارد مقولات کانت را در پرتو نظریه معقولات ثانیه در فلسفه اسلامی مقایسه نموده و مورد نقد و بررسی قرار دهد

ملاصدرا ضمن آنکه از عرفان نظری تأثیر گرفته است، بر اساس اصول و مبانی تأسیسی خود، اصطلاحات عرفان نظری را به معنا و مفهوم خاص خود به‌کار می‌برد. روشن کردن حدود و گستره معنایی اصطلاحات عرفانی در حکمت متعالیه باعث روشن‌ شدن مقصود ملاصدرا و جلوگیری از خطای اشتراک لفظ می‌شود. یکی از اصطلاحات عرفانی که در آثار ملاصدرا دیده می‌شود، احدیت است. احدیت در نظر اکثر محققان عرفان نظری، تعین و تجلی ذات حق‌تعالی در صقع ربوبی است. با بررسی آثار ملاصدرا مشخص می‌شود که او همچون عرفا ذات حق‌تعالی را وجود به اطلاق مقسمی می‌داند. اما بر خلاف اکثر عرفا، احدیت را به‌‍ عنوان تجلی ذات در نظر نمی‌گیرد. بلکه آن را لحاظی اندماجی در ذات می‌داند نه تعینی خارج از ذات. یکسان دانستن احدیت و ذات موجب آن شده است که وی ذات غیب الغیوبی با اطلاق مقسمی را حقیقت وجود به شرط لا معرفی ‌کند. وی «به شرط لا» را به‌گونه‌ای توضیح می‌دهد که با اطلاق مقسمی حق قابل جمع باشد و تعارض اولیه‌ای که میان «به شرط لا» و اطلاق مقسمی وجود دارد مرتفع گردد

پرسش اصلی این تحقیق عبارت است از: «وجوه شباهت و تفاوت دیدگاه کانت و علامه طباطبایی در مورد رابطه صلح و مردم‌سالاری چیست؟». در این تحقیق که هدف آن ارائه بحثی تطبیقی میان اندیشه سیاسی کانت و علامه طباطبایی بوده، با استفاده از روش تحلیلی ـ عقلی به بررسی این فرضیه پرداخته شده است که هر دو متفکّر رابطه ضروری میان مردم‌سالاری و صلح پایدار قائل نیستند. بر اساس یافته‌های تحقیق، دیدگاه کانت و دیدگاه علامه طباطبایی درباره رابطه صلح و مردم‌سالاری، در این موارد به یکدیگر شباهت دارد: استفاده از روش تحلیلی ـ عقلی، نگرش نظام‌مند و جامع به مسأله، تکاملی شمردن زندگی انسان و هدف شمردن دست‌یابی به صلح در این فرآیند تکاملی، قانون‌مند دانستن نظام جهان و تحلیل رفتار انسان‌ها بر پایه استخدام. دیدگاه این دو متفکّر از این جهات با یکدیگر تفاوت دارد: ایده‌آلیست بودن کانت در مقابل رئالیست بودن علامه طباطبایی، تضادّگرا بودن کانت در مقابل وفاق‌گرا بودن علامه طباطبایی، انسان‌محور بودن کانت در مقابل خدامحور بودن علامه طباطبایی، قانون‌مدار بودن کانت در مقابل شریعت‌مدار بودن علامه طباطبایی، هدف غایی بودن صلح در نظر کانت و هدف واسطه‌ای بودن صلح در نظر علامه طباطبایی

قاعده «وحدت نفس و قوا» یا «النفس فی وحدتها کل القوی» از بنیادهای اساسی نفس‌شناسی حکمت متعالیه است و ثمرات و کارکردهای آن در هستی‌شناسی و خداشناسی نیز قابل پیگیری می‌باشد. این قاعده که به منظور تبیین چگونگی تحقق قوای متعدد به وجود واحد نفس ارائه شده، همواره مورد نقد و بررسی‌های فراوان قرار گرفته است. بعضی فیلسوفان زمانه ما نیز با نگاه انتقادی‌ای که به آن داشته‌اند، توان اثباتی آن را محدود پنداشته‌اند، یا اساسا آن را فاقد کارآیی خوانده‌اند و یا اینکه ادله آن را مخدوش دیده‌اند. امکان استفاده حداکثری از این قاعده، در گرو پاسخ به این اشکالات و دور بودن آن از تیغ نقدهای ایشان است. در این مقاله به‌منظور تبیین سخن نهایی ملاصدرا در خصوص «وحدت نفس و قوا» و بررسی ورود یا عدم ورود اشکالات به آن، با روشی توصیفی ـ تحلیلی، مهم‌ترین اشکالات مطرح شده بر قاعده را ـ به‌خصوص با تأکید بر انتقادات آیت‌الله علامه مصباح یزدی1 و آیت‌الله فیاضی (دام ظله) ـ بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که با استفاده از بیانات ملاصدرا در آثار گوناگون خود و با توجه به سیری از بحث که ارائه می‌دهد و با تفکیک میان سخن نهایی و متوسط او، پاسخ اکثر اشکالات به‌دست می‌آید

تبیین ویژگی‌های ادراک حسی، یک بخش از مجموعه مبانی‌ای است که برای تبیین نظام فکری منسجم «معرفت‌شناسی اسلامی» لازم است؛ زیرا ادراک حسی، اولین پل ارتباطی ما با خارج است. در این‌‍ میان، نمی‌توان دیدگاه‌های صدرالمتألّهین را نادیده گرفت. او نظرات قابل توجهی درباره ادراک حسی دارد که با نوآوری‌هایی همراه است. این نظرات، گاه به‌صراحت در سخنان او یافت می‌شوند؛ مثل اینکه صور حسی توسط واهب الصور یا نفس آفریده می‌شوند و گاه صریح نیستند و ممکن است از مبانی دیگر او به‌دست آیند؛ مثل اینکه ادراک حسی، حصولی است یا حضوری و یا اینکه ادراک حسی ماهیتاً خیالی است، به این معنا که تجرد ناقص دارد، و موارد دیگری ازاین‌دست. در این نوشتار، برخی از این نظرات به چالش کشیده شده است. یکی از مهم‌ترین نتایج این چالش‌ها این است که ادراک حسی، حصولی نیست.