جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از مسائل مهم در آموزش و پرورش، تربيت اخلاقي است؛ چون آموزش و پرورش نقش مهمي در تربيت اخلاق‌مدار در دوران کودکي و بعد از آن ايفا مي‌کند و سبب رشد شخصيت دانش‌آموزان، نگرش و آگاهي آنان مي‌شود. هدف اين پژوهش، بررسي و تحليل محتواي کتاب هديه‌هاي آسمان پايه‌ دوم ابتدايي از منظر توجه به مؤلفه‌هاي تربيت اخلاقي است. پژوهش از لحاظ هدف، کاربردي و جامعه پژوهش، محتواي کتاب درسي هديه‌هاي آسمان پايه‌ دوم ابتدايي است. در اين مطالعه از روش تحليل محتوا و از روش «آنتروپي‌ شانون» براي تجزيه و تحليل داده‌ها استفاده شده است. يافته‌هاي پژوهش نشان داد که در کتاب هديه‌هاي آسمان پايه‌ دوم ابتدايي بيشترين ضريب اهميت مربوط به مؤلفه دينداري (394/0) و کمترين آنها مربوط به مؤلفه‌هاي تفکر و تعقل و احترام (0) است. با توجه به‌ يافته‌هاي پژوهش در محتواي اين کتاب، به برخي از مؤلفه‌هاي تربيت اخلاقي کمتر توجه شده است. توجه به مؤلفه‌هاي اخلاقي و آموزش آن به دانش‌آموزان دوره ابتدايي، مي‌تواند نگرش‌ها، عادت‌ها و رفتارهاي مناسبي را در آنان ايجاد نمايد و ارزش‌هاي اخلاقي و معنويت را در وجودشان نهادينه سازد.

يکي از مسائل چالش‌انگيز اخلاق اجتماعي، مسئله برخورد حکومت اسلامي با مخالفان داخلي است. هدف مقاله پيش‌رو از بررسي اين مسئله، ارائه معيار جامع و صحيح به حاکمان، براي برخورد با مخالفان داخلي است. روش اين مقاله، توصيفي ـ تحليلي همراه با تکنيک اسنادي و کتابخانه‌اي است. به اين منظور ابتدا مراد از حکومت و مخالف آن و سپس انواع مخالفان مطرح شده و پس از اثبات اصل برخورد با مخالف توسط حاکمان، به روش‌هاي برخورد با مخالفان در منابع اخلاق اسلامي (به‌صورت مشخص قرآن و سنت) پرداخته شده است. يافته اصلي اين پژوهش رسيدن به يک اصل کلي و فراگير از ميان شواهد متعدد در قرآن و سنت است. اين معيار فراگير، برخورد هدايتي حاکم، به صورت مرحله‌اي است. اين مراحل، شامل روش‌هاي‌ متنوعي مي‌شود. در پي تنوع روش‌ها، لحاظ تفاوت ميان مخالفان و يکسان نديدن آنها ضروري است. اين روش‌ها عبارت‌‌اند از: مدارا، قاطعيت کلامي و قاطعيت فيزيکي و جهاد.

نظريه اخلاقي «قرب الهي» يکي از مکاتب اخلاقي واقع‌گراست که توسط علامه مصباح يزدي مطرح شده است. ايشان معتقد است: معيار ارزش در نظام اخلاقي اسلام قرب الهي است. يکي از سؤالاتي که در اين نظريه مطرح است رابطه قرب الهي به‌مثابه معيار ارزش در اين مکتب با ديگر معيارهاي ارزش است. «لذت» هرچند معيار اصلي ارزش‌گذاري براي موضوع علم اخلاق، يعني رفتارهاي اختياري و صفات اکتسابي نيست، اما با توجه به وجود انواع گوناگونان آن در زندگي انسان، جاي اين سؤال باقي است که جايگاه لذت در نظريه قرب الهي چيست؟ به‌ عبارت ديگر، آيا مي‌توان يکي از لوازم مراتب قرب الهي را لذت دانست؟ اين تحقيق درصدد است تا با روش «تحليل» و بازشناسي مفهوم «لذت» به جايگاه آن در نظريه اخلاقي «قرب الهي» پي ببرد. «لذت» در لغت به معناي خوشي و ضد الم و در اصطلاح لذت‌گرايي داراي دو قسم «لذت محصّل» و «لذت منفي» يا «دفع الم» است. با نگاه فلسفي، اصل لذت به معناي ادراک چيزي است که با نفس انسان ملائم است. با بررسي دقيق‌تر تعابير و نوشته‌هاي علامه مصباح يزدي مشخص مي‌گردد ايشان تقريري از لذت‌خواهي را مي‌پذيرد و لذتي را که در پي قرب الهي مي‌آيد، از بالاترين انواع لذت مي‌داند.

موضوع هستي‌شناسي مفاهيم اخلاقي از جمله مباحث صدرنشين در فلسفه اخلاق است، اما سؤالات بسياري درباره اين موضوع، قابل طرح و بررسي است؛ از جمله آنکه آيا مفاهيم اخلاقي در عالم خارج داراي وجودي واقعي هستند؟ اگر واقعي‌اند، واقعيت آنها از چه نوعي است؟ آيا وابسته به دستور و سليقه و قرارداد است يا داراي واقعيتي کاملاً مستقل است؟ برفرض‌که از واقعيتي مستقل برخوردار باشد نحوه وقوع آن در عالم خارج چگونه است؟ آيا وجودي طبيعي دارد يا ناطبيعي؟ با وجود اهميت سؤالات مذکور ضرورت ديده شد پاسخ‌ها از زاويه‌اي جديد و از منظر يک فيلسوف غربي قَدر و با مقايسه مباحث اسلامي در قالب يک مقاله مورد فحص و بررسي قرار گيرد. شيوه تحقيق، تحليلي ـ تطبيقي و اطلاعات به صورت کتابخانه‌اي گردآوري شده است. يافته‌ها نشان مي‌دهد ويليام جي. فيتز پاتريک ضمن تأييد واقع‌گرايي اخلاقي، آن را واقعيتي از نوع ناطبيعي دانسته و از منظر وي فرض عواملي همچون تکامل، ناظر آرماني سابجکتيو و دلايل روان‌شناسي به ‌عنوان خاستگاه‌هاي مفاهيم اخلاقي، غيرقابل پذيرش‌اند. وي در نهايت، به لزوم يک ويژگي ناطبيعي به ‌عنوان ملاکي استاندارد در تشخيص مفاهيم اخلاقي اشاره مي‌کند. به نظر مي‌رسد آراي انديشمند اسلامي علامه مصباح يزدي نيز تاحدودي با نظريات وي سازگار است.

يکي از مباحث چالش‌برانگيز در حوزه روان‌شناسي اخلاق، «فرايند ذهني و عوامل مؤثر بر قضاوت اخلاقي» است. رويکردهاي گوناگون روان‌شناسي طي قرن گذشته، نگاه‌هاي متفاوتي ارائه داده و هريک بر تأثير عامل خاصي تأکيد داشته ‌است. يکي از الگو‌‌هاي اخير که توسط روان‌شناس معاصر جاناتان‌ هايت طراحي شده، الگوي «شهودگراي اجتماعي» است. متفکران نظرات متفاوتي درباره اين الگو طرح نموده‌اند که موجب شده است به يکي از جنجالي‌ترين موضوعات روان‌شناسي اخلاق تبديل شود. با توجه ‌به اينکه فيلسوف معاصر، آيت‌الله مصباح يزدي، به جنبه‌هاي روان‌شناسي اسلام نيز توجه داشته‌، اين مقاله کوشيده است الگوي «شهودگراي اجتماعي» را با توجه‌ به انديشه‌هاي ايشان بررسي کند. روش تحقيق توصيفي ـ تحليلي بوده و گردآوري داده‌ها با مراجعه به آثار ايشان صورت ‌گرفته است. يافته‌هاي پژوهش حاکي از آن است که در نقد الگوي «شهودگراي اجتماعي»، مي‌توان عواملي همچون ناديده‌ گرفتن بعد فرامادي انسان، بي‌توجهي به عنصر اختيار، تقليل عوامل مؤثر بر قضاوت اخلاقي به فرهنگ و عوامل زيستي و غريزي، تعريف نادرست «دستگاه تحريکي» ذيل «دستگاه ادراکي»، مغالطۀ «سرعت در قضاوت و نفي استدلال»، و سوگيري در انتخاب معماها را مطرح کرد.

غالباً کشف باورهاي توحيدي قلبي را غيرممکن انگاشته‌اند و از کاربرد آنها در تحقيقات مربوط به دانش‌هاي انساني غفلت شده است. اين پژوهش راهي را براي زدودن اين کاستي مي‌پيمايد و با بهره‌گيري از تبيين علامه مصباح يزدي درباره «مراتب توحيد» که اهميت و ضرورت باور به ربوبيت تشريعي الهي را در ميان مراتب توحيدي مطرح کرده ‌است، وارد بحث مي‌شود. سپس از انديشه علامه طباطبائي درخصوص عوامل انگيزشي بهره ‌برده که مطابق آن، ارزش‌ها از باور قلبي متأثرند و ساير عوامل انگيزشي براي تأثير بر ارزش‌ها، نيازمند تأثيرگذاري بر درک قلب هستند. نتيجه حاصل از تطبيق و ترکيب اين دو انديشه، بيان مي‌دارد که باور قلبي نسبت به ربوبيت تشريعي الهي، نخستين و ريشه‌اي‌ترين عامل در ايجاد و گسترش ارزش‌هاست. با قوت گرفتن اين باور، شاهد غلبه ارزش‌هاي معنوي هستيم و در صورت تضعيف آن، غلبه ارزش‌هاي مادي را نظاره خواهيم کرد. اهميت اين تأثيرگذاري تا جايي است که با سنجش ارزش‌ها و کشف غلبه مادي يا معنوي آنها در عرصه‌هاي فردي و اجتماعي، مي‌توان به ضعف و قوت باور مزبور پي‌برد. اين تحقيق از نوع کيفي بوده و از روش توصيفي ـ تحليلي استفاده کرده و از روش کلامي ـ روان‌شناسي نيز در گزينش، چينش، تحليل و ارائه گزارش نهايي بهره ‌برده است.

در سال‌هاي گذشته با بروز برخي مشکلات اقتصادي و کاهش ارزش پول ملي و افزايش قيمت ارزهاي بين‌المللي اين انگيزه در بخشي از افراد جامعه شکل گرفت تا با سرمايه‌گذاري در بازارهايي همچون ارز، مسکن و خودرو از اين بستر منافعي ببرند. با شيوع اين نگرش در تعداد قابل‌توجهي از افراد جامعه، اهميت بررسي ابعاد مختلف قانوني، اقتصادي، فقهي و اخلاقي اين نوع سفته‌بازي امري واضح است. البته بررسي دقيق و علمي هرکدام از ابعاد مذکور نيازمند پژوهشي جداگانه است. اما با توجه به اينکه بررسي ابعاد اخلاقي اين قبيل سفته‌بازي‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است، ضرورت تبيين اين بُعد، از اهميت و ضرورت بيشتري برخوردار است. اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي ابعاد اخلاقي اين نوع فعاليت‌هاي اقتصادي با محوريت آيه 34 سورة «توبه» و براساس ديدگاه تفسيري علامه طباطبائي مي‌پردازد. نتيجه پژوهش اينکه با خريد و حبس ارز، مسکن و خودرو و با ورود نقدينگي به اين بازارها جريان معاملات اقتصادي و رونق آنها دچار اخلال مي‌شود و از اين جهت امري غيراخلاقي است. همچنين ورود به اين نوع سفته‌بازي‌ها آسيب‌هاي اخلاقي همچون تقدم منفعت شخصي بر منفعت جامعه، بي‌اعتنا نسبت به قشر ضعيف جامعه، اشتياق نسبت به آشفتگي و گراني در اقتصاد و شادماني از ضرر ديگران را در پي دارد.

شناخت دقيق مرزهاي هر علم ازجمله مباني مهم ساخت يک نظام هماهنگ و استنباطي دقيق در حيطه علوم انساني است. اشتراکات فقه و اخلاق در ناحيه موضوع و محمول و قرابت زياد آنها در منابع و روش‌ها نيازمند تبيين بيشتر حدود اين دو علم است. مسئله اين است که ما چگونه مي‌توانيم گزاره‌هاي فقهي را از گزاره‌هاي اخلاقي بازشناسي کنيم؟ تا اين مسئله حل نگردد و قلمرو هريک از آنها روشن نشود، استنباطات فقهي و اخلاقي قادر به تعيين يک نظام جامع نخواهند بود و بايد منتظر رويکردهاي افراطي و تفريطي در اين دو حوزه باشيم. گروهي سخن از حذف فقه براي حفظ اخلاق مي‌گويند و برخي روش فقهي خود را به‌مثابه تنها روش معتبر تلقي مي‌کنند. اين تحقيق به هدف تعيين قلمرو دانش‌هاي فقه و اخلاق انجام شده است. روش گردآوري اطلاعات کتابخانه‌اي و روش تحقيق تبييني ـ تحليلي است. نتيجه اينکه علم فقه به رعايت حدود مي‌خواند، و اخلاق به کمالات روحي و معنوي دعوت مي‌کند. فقه به سبب کارکرد خاص خود، عموماً به مصالح نوعي و منابع نقلي نظر مي‌نمايد، ولي علم اخلاق با توجه به استقلال ثبوتي خود، به تعداد مراتب ممکن، حکم اخلاقي صادر مي‌کند. غايت يکي از نقاط مهمي است که تمايز اين دو علم را روشن‌تر مي‌کند.

با توجه به اهميت ارزش‌هاي اخلاقي در جوامع انساني و نقش بسزايي که در تکامل و سعادت بشر دارند، استفاده از آنها در محتواي کتاب‌هاي درسي علوم انساني، ازجمله کتاب‌هاي درسي «عربي» ضروري است. پژوهش حاضر سعي دارد با روش «تحليل محتواي کمّي» و با استفاده از شيوه ويليام رومي به بررسي ارزش‌هاي اخلاقي در محتواي کتاب‌هاي درسي عربي دوره متوسطه اول، به‌منظور تعيين ميزان ضرايب درگيري فراگيران با محتواي اين کتب بپردازد. نتايج پژوهش حاکي از آن است که ضريب درگيري دانش‌آموزان با متن کتاب عربي پايه هفتم براساس ميزان برخورداري از ارزش‌هاي اخلاقي در حد نسبتاً قبول (62/0=ISI)، ولي در تمرين‌هاي آن بسيار ضعيف (0=ISI)است. در عربي پايه هشتم، ضريب درگيري دانش‌آموزان با متن، غيرفعال (15/0=ISI)، ولي در تمرين‌هاي آن فعال و پويا (80/1=ISI) است. ضريب درگيري با متن عربي پايه نهم غيرفعال (2/0ISI=)، اما در تمرين‌هاي آن بيش از حد استاندارد (66/3=ISI) گزارش گرديده است. در مجموع، ميزان ضريب درگيري دانش‌آموزان با محتواي کل کتاب عربي پايه نهم (86/3ISI=) است که بيش از همان ضريب در محتواي کتاب عربي پايه هفتم (86/0ISI=) و پايه هشتم (96/1ISI=) است.

مسئله «سقط جنين در بارداري حاصل از تجاوز به عنف» ازجمله مسائل حساس، چالشي و بحث‌برانگيز محافل گوناگون علمي است که به‌رغم اهميت بسيار، از حيث بررسي حکم اخلاقي کمتر مدنظر قرار گرفته و با آن به‌مثابه يک مسئله حاشيه‌اي برخورد شده است. خلأ حکم اخلاقي صريح موجب شده است‌ زنان باردارشده از اين رهگذر در دوراهي ترديد بين حفظ جنين و تحمل فشار سنگين خانواده و جامعه ازيک‌سو، و اسقاط جنين از سوي ديگر قرار گيرند. اينجا‌ست ‌که نگاه اخلاقي به اين مسئله اهميت پيدا مي‌کند. در عين مخالفت برخي از مکاتب اخلاقي با مسئله سقط جنين و آوردن ادله متقن به نفع خويش، برخي از دانشمندان اخلاق غربي با آوردن ادله‌اي همچون حقّ دفاع از خويش، حق شخص بر تن خويش و مانند آن سعي در اثبات جواز اخلاقي اين کار از سوي زنان نموده‌اند، وحال آنکه پس از تجزيه و تحليل داده‌هاي ايشان توسط اخلاق اسلامي، مي‌توان به اين نتيجه رسيد ‌که ادله ايشان قاصر از اثبات اخلاقي ‌بودن اسقاط جنين در بارداريِ حاصل از تجاوز به عنف است، و اين معلول نگاه افراطي يا تفريطي مکاتب اخلاقي غربگرا به مادر و جنين است. اما مکتب اخلاقي اسلام با نگاه منصفانه به جنين و مادر و ارائه بسته پيشنهادي مطلوب، در عين حکم به عدم جواز سقط جنين، مراعات حال مادر را نيز نموده است.