جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبيين ملاک ارزش فعل اخلاقي، از ديرباز مورد اهتمام دانش اخلاق و فلسفة اخلاق بوده است. دو گرايش عمده در اين زمينه، تکيه بر نتيجه و وظيفه، در اخلاقي شدن رفتار است. در اين تحقيق، با نقد اين دو گرايش، ملاک ارزش اخلاقي مورد بازكاوي قرار مي‌گيرد. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد استناد به نتيجه و وظيفه، تمسک به متعلقات رفتار اخلاقي در شناخت و سنجش فعل اخلاقي است، درحالي‌که لازم است ارزش اخلاقي را در فعل مستقيم فاعل جست‌وجو کرد. اخلاقي بودن يک رفتار، منوط به تناسب بين ارکان فعل اختياري، يعني شناخت، توانايي و انگيزة فاعل است. طبق اين مبنا، عمل اخلاقي به تعداد مراتب معرفت و شدت و خلوص انگيزه و توانايي، قابل تشکيک است. با اقرار به عبوديت انسان در برابر خدا، ملاک اخلاقي بودن رفتار انسان مسلمان، انجام خواست خداوند است که مصداق عالي تناسب‌گرايي اخلاقي است.

امرگرايي کارناپ، احساس‌گرايي آير و استيونسن و هدايت‌گرايي يا توصيه‌گرايي هير، مکاتبي غيرواقع‌گرا هستند که علي‌رغم تفاوت‌هاي‌شان، در انکار واقعيت ارزش‌هاي اخلاقي، بر اساس رويکرد پوزيتيويستي و فلسفة تحليلي با يکديگر هم‌نظرند. امرگرايي کارناپ، احساس‌گرايي آير و استيونسن، وجوه مختلف يک طرز تلقي فکري هستند که با اصرار بر اصل تحقيق‌پذيري تجربي از يک سو، و تحليل معناي واژه‌ها با رويکرد تجربي از سوي ديگر، به تبيين واقعيت‌داري يا عدم واقعيت امور مختلف دست مي‌زنند. همين امر، در حوزة اخلاق موجب سقوط آنها به ورطة غيرواقع‌گرايي اخلاقي شده است. هير نيز گرچه پوزيتيويست نيست و طرفدار فلسفة تحليلي است، اما رويکرد تجربي در موضع‌گيري‌هاي اخلاقي اين فيلسوف نيز نمايان است. اساساً همة فلاسفة تحليلي، چنين رويکردي دارند. عدم توجه به واقعيت‌هاي انتزاعي، که ارزش‌هاي اخلاقي، از آن قبيل‌اند، از عوامل اصلي اشتباه فوق و بلکه اغلب اشتباهات فلاسفة غرب است. در اين مقاله، با توضيح مکاتب سه‌گانة فوق، به نقد و بررسي آنها پرداخته و نشان داده‌ايم دچار چه اشکالات و نقدهايي هستند.

آدميان همواره بر سر چندراهي انتخاب قرار دارند و آنها همواره ناگزير از سنجش گزينه‌هاي مختلف‌اند. ارزشگذاري يا اخلاق ابزار اين کار است. سياست به‌عنوان يكي از عرصه‌هاي زندگي آدمي، از اين قاعده مستثنا نيست. تهي کردن سياست از اخلاق، کاري ناممکن و عبث است. تنها مي‌توان اين‌گونه بحث كرد که كدام نگرش اخلاقي، مي‌تواند و بايد بر حوزه عمومي حاکم باشد؟ اخلاق در چه حوزه‌هايي از سياست و به چه صورتي بايد رعايت شود. اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي، به بررسي بخش‌هايي از سياست مي‌پردازد كه نيازمند قواعد اخلاقي است. اين بخش‌ها عبارتند از: تشکيل جامعة سياسي و دولت، توجيه رابطه اطاعت ميان فرمانروا و فرمانبردار (نظريه مشروعيت)، محدوده اعمال آمريت، چگونگي اعمال آمريت، و روابط جمعي شهروندان. اما دامنة دخالت اخلاق در سياست را بر حسب کارگزار يا فاعل اخلاقي، مي‌توان تقسيم‌بندي کرد؛ اخلاق شهرياري و اخلاق شهروندي. اين دو مجموعه، ‌شامل همان چيزي است که گاهي با نام فضيلت سياسي، يا فضيلت مدني از آن ياد مي‌شود.

يکي از مسائل مطرح در فلسفة اخلاق، شناخت واقع‌نمايي گزاره‌هاي ارزشي است. از ديدگاه برخي، مفاهيم ارزشي، از مفاهيم فلسفي‌اند. در نتيجه،‌گزاره‌هاي برآمده از اين مفاهيم، معرفت‌زا و استدلال‌پذيرند. از نگاه برخي ديگر، مفاهيم تصوري اين گزاره‌ها، از اعتبارات ذهن به‌شمار مي‌آيند. اين تحقيق بر آن است تا با نگاهي مسئله‌محور، با توصيف و مقايسه آثار استاد شهيد مطهري و تجزيه‌و‌تحليل عقلاني آنها، حقيقت اين موضوع را از ديدگاه شهيد مطهري روشن کند. با دقت در بيانات استاد، اين مطلب به دست مي‌آيد که استاد مطهري، بر ديدگاه دوم است. اما نمي‌توان نسبيت گزاره‌هاي ارزشي را به وي نسبت داد. به نظر مي‌رسد، سخن استاد در جملات انشائي، درست باشد ولي در گزاره‌هاي خبري، نادرست است.

«اخلاق شادي»، به مطالعة ارزش‌هاي حاكم بر فعل شادي مي‌پردازد و در سه حوزة رابطة انسان با خدا، خود و ديگران بحث مي‌کند. ارزش‌هاي حاکم بر ارتباط انسان با خود در مقولة شادي، هنجارهاي فردي حوزة اخلاق شادي هستند که در اين پژوهش، با روش توصيفي تحليلي و از نوع اسنادي و بر اساس منابع اسلامي و متون اخلاقي مورد مطالعه قرار گرفت. اين پژوهش، به اين پرسش پاسخ مي‌دهد که هنجارهاي فردي اخلاق شادي از ديدگاه اسلام کدامند. يافته‌هاي تحقيق نشان داد كه انسان مؤمن براي داشتن شادي فضيلت‌مند، تکاليف اخلاقي خاصي در ارتباط با خود دارد و بايد به پاره‌اي فضايل آراسته گردد. اين هنجارها از ديدگاه اسلام؛ حق‌گرايي، دورانديشي، بلندهمتي، خويشتن‌داري، کرامت، عفت و قناعت هستند.

براي ترسيم يک نظام اخلاقي، به مباني مختلف و مستحکمي نياز است. يکي از مهم‌ترين مباني در ارائه يک نظام اخلاق، مباني جهان‌شناختي است که نگاه انديشمندان به عوالم هستي و اصول حاکم بر آن را بازتاب مي‌کند. سيدمرتضي، از انديشمندان بنام شيعه در انديشه‌هاي کلامي خود، نگرشي به جهان هستي دارد که در نتيجه منجر به تقسيم عوالم وجود، به عوالم پيش از دنيا، عالم دنيا و عوالم پس از دنيا شده است. اين نوشتار، به تشريح و تحليل اين نگرش و تأثير آن در اخلاق پرداخته و به نتايجي همچون انگيزش اخلاقي با توجه به اعتقاد به عوالم پسيني دنيا و ثواب و عقاب اخروي، معناداري اخلاق با توجه به انکار عالم ذر پيش از دنيا و توجيه چرايي زيست اخلاقي، در اثر اعتقاد به ناظمي مدبر و صاحب قوانين در دنيا رسيده است.