جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کنترل جمعيت و راه‌هاي آن، يکي از مسائل مهم و تأثيرگذار اجتماعي، اخلاقي و حقوقي مورد بحث در جوامع بشري است. جواز يا عدم جواز آن، موضوع نزاع موافقان و مخالفان است. موافقان، به ادله‌اي همچون محدوديت منابع، اصول لذت‌گرايي، سودگرايي و آرمان‌گرايي، مفهوم حقوق طبيعي، مبناي تحقق عدالت اجتماعي و مدرنيته تمسک جسته که همگي قابل خدشه‌اند. در مقابل، مخالفان نيز ادله‌اي ارائه کرده‌اند؛ اما در اين مقاله از منظر اخلاق کاربردي، با کاربست اصول، مباني و ارزش‌هاي مکتب اخلاقي اسلام، به مسئلة کنترل جمعيت پرداخته و ضمن بررسي ادله موافق و مخالف، آن، با کشف قيود پنهان به حل تعارض و در نهايت، اتصاف اين مسئله به خوبي يا بدي دست يافته‌ايم. التبه خوبي يا بدي آن، مطلق نبوده و تابع مصالح و مفاسد است که در صورت تزاحم با مصلحت برتر، تنها حکم مصلحت برتر فعليت مي‌يابد.

شناخت هويت انساني و ويژگي‌هاي آن، نقشي انکارناپذير در مسائل علوم انساني دارد. هدف اين مقاله، پاسخ به اين مسئله است که اولاً، ملاصدرا ويژگي هويت انساني را چه مي‌داند؛ يعني چه ويژگي يا ويژگي‌هايي لازم است تا واقعيت وجودي در جرگۀ انسانيت وارد شده و از ساير موجودات متمايز شود؟ ثانياً، اين نوع نگاه ملاصدرا، چه تأثيري در هدف اخلاق دارد. روش اين پژوهش، توصيفي و تحليلي است؛ زيرا در ابتدا بايد با توجه به مباني فلسفي و انسان‌شناختي ملاصدرا، نظر او را در مورد ويژگي هويت انساني به دست آوريم. سپس، دلالت‌هاي اين نگاه را در هدف اخلاق تحليل کنيم. ملاصدرا با توجه به مباني خاص خود، اعم از فلسفي و انسان‌شناختي، ويژگي خاص انساني را «ناطقيت» مي‌داند و طبيعتاً دلالت آن در هدف اخلاق، به اين صورت است که هدف‌هايي همچون لذت شخصي يا آزادي به معناي الحادي آن را ردّ مي‌کند و نهايت حرکت انسان را در آگاهي هرچه بيشتر به فقر ذاتي و عين‌الربط بودن خود، به خالق و درک توحيد خاص و فناي في‌الله مي‌داند.

موازين و معيارهاي اخلاق حرفه‌اي، يک الگو و سرمشق واضح از رفتار درست حرفه‌اي پيش روي کارگزاران است که به کارگزاران و فعالان نظام اداري کمک مي‌كند در انجام وظايف خود از اين الگو استفاده کنند و راه درست را برگزينند. رعايت اين معيارها در هر نظام اداري شايسته، امري لازم و ضروري است. براي داشتن هويت اسلامي رفتار حرفه‌اي، مناسب است به شايسته‌ترين نظام اداري اسلامي، يعني حکومت علوي توسل جست. پرسش اصلي آن است که در حکومت علوي به‌عنوان شايسته‌ترين نظام حکومتي پس از پيامبر، رعايت چه موازيني از اخلاق حرفه‌اي به سبب تصدي مناصب حکومتي و کارگزاري مورد تأکيد بوده است؟ هدف آن است که با شناسايي معيارهاي اخلاقي حاکم بر رفتار کارگزاران در نظام شايستة علوي، قواعد حاکم بر رفتار کارگزاران و مديران در نظام‌ها و ساختارهاي اداري ديگر را بر همين اساس بنا نهاد و به يک نظام اداري مطلوب در چارچوب انديشة اسلامي دست يافت. اين پژوهش يک مطالعة توصيفي و تحليلي است و نتايج آن نمايانگر آن است که رعايت موازين اخلاقي در حکومت علوي، در چهار بخش معيارهاي کلي حاکم بر رفتار کارگزاران، معيارهاي حاکم بر وظايف کارگزاران در برابر مردم، در برابر مقام مافوق و در مقابل کارکنان تحت مديريت، قابل شناسايي و تبيين است.

از مهم‌ترين مفاهيم در فلسفة اخلاق، سعادت به‌عنوان زيربناي ذهني تمام اعمال آدمي است. با اين ‌حال، بنا به اخلاق کانتي، سعادت نمي‌‌تواند مبنا يا انگيزه‌اي براي اخلاق کلي و مطلق باشد. هدف در اين نوشتار، بررسي چرايي طرد سعادت از اخلاق کانتي است. مقاله با تعريف سعادت آغاز مي‌شود و در ادامه، انتقادات و اصول اخلاق کانتي که در تضاد با سعادت‌خواهي هستند، بررسي مي‌شوند؛ و در نهايت، با انتقاداتي پايان مي‌يابد. هدف اخلاق، تنظيم قوانيني مطلق و نامشروط است که اصل تجربي سعادت نمي‌تواند چنين قانوني را فراهم کند. اخلاق صوري کانت با تکيه ‌بر عينيت قوانين عقل آدمي، هرگونه توجه به ماده و غايت تجربي را زيان‌بار مي‌داند؛ اما سعادت امري ذهني و فردي است که احکام آن، نه مي‌توانند کلي باشند و نه ضرورتاً سعادت را به‌عنوان نتيجه در پي داشته باشند؛ چراکه سعادت تا حد زيادي به دست طبيعت فراهم مي‌شود. مهم‌ترين انتقاد به چنين اخلاقي، در نظر نگرفتن جايگاهي براي سعادت‌انديشي در ترغيب به عمل اخلاقي است. عمل اخلاقي، يا به پشتوانه‌اي همچون خداوند براي اوامر و نواهي خود نياز دارد يا به لحاظ سعادت شخصي، که اخلاق کانت فاقد آنهاست.

تبليغ دين امر بسيار مقدس و داراي اهميت ويژه است؛ در عين ‌حال با چالش‌هاي فراواني مواجه است. از مهم‌ترين اين چالش‌ها، چالش‌هاي اخلاقي تبليغ براي جنس مخالف و نيز تبليغ در مناطق با تکثر ديني و فرهنگي است. اين پژوهش با در نظر گرفتن اخلاق اسلامي و با هدف تبيين و حل يکي از اين چالش‌ها، يعني تبليغ براي جنس مخالف، نگارش يافته است. دغدغة اصلي در اين پژوهش، پاسخ دادن به اين پرسش است که چالش‌هاي اخلاقي تبليغ دين براي جنس مخالف و راه‌هاي برون‌رفت از آن کدامند؟ بر اساس پژوهش انجام شده، راهکارهاي برون‌رفت از چالش‌هاي اخلاقي تبليغ براي جنس مخالف عبارتند از: رعايت عفت عمومي در گفتار، رفتار، پرهيز از نگاه حرام، پرهيز از اختلاط، پرهيز از مواضع تهمت، و برخورداري از غيرت اجتماعي. روش اين پژوهش، از حيث گردآوري مطالب و اطلاعات، کتابخانه‌اي، و از حيث تجزيه‌وتحليل اطلاعات، توصيفي ـ تحليلي است. همچنين اين تحقيق از حيث اهداف، يک تحقيق کاربردي محسوب مي‌شود.

يکي از مهم‌ترين مسائل معرفت‌شناختي حوزة فلسفة اخلاق، مسئلة توجيه گزاره‌هاي اخلاقي است. در باب توجيه گزاره‌هاي اخلاقي، نظريات متفاوتي از منظر فيلسوفان اخلاق ارائه ‌شده است. از ميان اين نظريات، دو نظرية وجدان‌گرايي و شهودگرايي به ‌صورت ظاهري بيشترين شباهت را به هم دارند. وجدان‌گرايان اخلاقي معتقدند: براي انجام امور اخلاقي نياز به تفکر منطقي نيست؛ بلکه وجدان به‌تنهايي انسان‌ها را به اعمال اخلاقي دعوت مي‌کند. از سوي ديگر، شهودگرايان نيز چنين ادعايي را با بيان ديگري مطرح مي‌کنند. اين دو نظريه، با تمام شباهت‌هايي که به هم دارند، به علت اختلاف در معناشناسي، اختلافاتي در معرفت‌شناسي گزاره‌هاي اخلاقي دارند. اين مقاله با روش توصيفي تحليلي، نظريات ژان‌ژاک روسو سردمدار وجدان‌گرايي و جي‌اي مور سردمدار شهودگرايي را بررسي کرده و به نقد آن پرداخته است. حاصل اين پژوهش اين است كه نظريات وجدان‌گرايي روسو و شهودگرايي مور در مسئلة توجيه گزاره‌هاي اخلاقي، از سه منظر با يکديگر اختلاف دارند. ابتدا آنکه اگرچه هر دو فيلسوف به‌عنوان درون‌گرايان معروف‌اند، روسو وجدان را يک حس دروني معرفي مي‌کند، ولي مور شهود را مشاهدة عقلاني مي‌داند و تأکيد دارد که شهود، حسي نيست. افزون‌براين، شهود و وجدان در دائمي بودن يا نبودن و طبيعي بودن يا نبودن، اختلافاتي نيز دارند.

مفاهيم اخلاقي، از اين جهت که مثل مفاهيم فلسفي مشهور جزو معاني‌اند، نه صور و مابازاي خارجي دارند، نه ذهني، شباهت زيادي به معقولات ثانية فلسفي دارند؛ اما ازآنجاکه اولاً تحقق خارجي‌ محکي مفاهيم اخلاقي، دائرمدار فعل ارادي‌ انسان است، و ثانياً مصداق‌يابي آنها دائرمدار قصد فاعل است، از مفاهيم فلسفي مشهور فاصله پيدا مي‌کنند. اين تفاوت باعث شده حکماي مسلمان، مفاهيم و گزاره‌هاي فلسفي مربوط به فضاي هستي‌شناختي را ذيل حکمت نظري، و مفاهيم و گزاره‌هاي مربوط به فضاي ارزش‌شناختي را ذيل حکمت عملي بحث کنند. در اين مقاله، ضمن تحقيق دربارة حقيقت مفاهيم فلسفي، سنخ مفاهيم اخلاقي و فرق آنها با مفاهيم فلسفي مشهور را بررسي کرده‌ايم. وجود تمايز اساسي بين اين دو دسته مفاهيم، باعث شده است، از مفاهيم فلسفي مشهور با عنوان «معقولات ثانية هستي‌شناختي»، و از مفاهيم اخلاقي و هر مفهوم مربوط به وادي عمل ارادي همراه با قصد انسان، با عنوان «معقولات ثانية ارزش‌شناختي» تعبير شود.

تبيين ملاک ارزش فعل اخلاقي، از ديرباز مورد اهتمام دانش اخلاق و فلسفة اخلاق بوده است. دو گرايش عمده در اين زمينه، تکيه بر نتيجه و وظيفه، در اخلاقي شدن رفتار است. در اين تحقيق، با نقد اين دو گرايش، ملاک ارزش اخلاقي مورد بازكاوي قرار مي‌گيرد. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد استناد به نتيجه و وظيفه، تمسک به متعلقات رفتار اخلاقي در شناخت و سنجش فعل اخلاقي است، درحالي‌که لازم است ارزش اخلاقي را در فعل مستقيم فاعل جست‌وجو کرد. اخلاقي بودن يک رفتار، منوط به تناسب بين ارکان فعل اختياري، يعني شناخت، توانايي و انگيزة فاعل است. طبق اين مبنا، عمل اخلاقي به تعداد مراتب معرفت و شدت و خلوص انگيزه و توانايي، قابل تشکيک است. با اقرار به عبوديت انسان در برابر خدا، ملاک اخلاقي بودن رفتار انسان مسلمان، انجام خواست خداوند است که مصداق عالي تناسب‌گرايي اخلاقي است.

يکي از مسائل مطرح در فلسفة اخلاق، شناخت واقع‌نمايي گزاره‌هاي ارزشي است. از ديدگاه برخي، مفاهيم ارزشي، از مفاهيم فلسفي‌اند. در نتيجه،‌گزاره‌هاي برآمده از اين مفاهيم، معرفت‌زا و استدلال‌پذيرند. از نگاه برخي ديگر، مفاهيم تصوري اين گزاره‌ها، از اعتبارات ذهن به‌شمار مي‌آيند. اين تحقيق بر آن است تا با نگاهي مسئله‌محور، با توصيف و مقايسه آثار استاد شهيد مطهري و تجزيه‌و‌تحليل عقلاني آنها، حقيقت اين موضوع را از ديدگاه شهيد مطهري روشن کند. با دقت در بيانات استاد، اين مطلب به دست مي‌آيد که استاد مطهري، بر ديدگاه دوم است. اما نمي‌توان نسبيت گزاره‌هاي ارزشي را به وي نسبت داد. به نظر مي‌رسد، سخن استاد در جملات انشائي، درست باشد ولي در گزاره‌هاي خبري، نادرست است.

براي ترسيم يک نظام اخلاقي، به مباني مختلف و مستحکمي نياز است. يکي از مهم‌ترين مباني در ارائه يک نظام اخلاق، مباني جهان‌شناختي است که نگاه انديشمندان به عوالم هستي و اصول حاکم بر آن را بازتاب مي‌کند. سيدمرتضي، از انديشمندان بنام شيعه در انديشه‌هاي کلامي خود، نگرشي به جهان هستي دارد که در نتيجه منجر به تقسيم عوالم وجود، به عوالم پيش از دنيا، عالم دنيا و عوالم پس از دنيا شده است. اين نوشتار، به تشريح و تحليل اين نگرش و تأثير آن در اخلاق پرداخته و به نتايجي همچون انگيزش اخلاقي با توجه به اعتقاد به عوالم پسيني دنيا و ثواب و عقاب اخروي، معناداري اخلاق با توجه به انکار عالم ذر پيش از دنيا و توجيه چرايي زيست اخلاقي، در اثر اعتقاد به ناظمي مدبر و صاحب قوانين در دنيا رسيده است.