جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عالمان اخلاق، يكي از ناهنجاري‌هاي اخلاقي در حوزه زبان را «غيبت كردن» از ديگران برمي‌شمارند. دربارة غيبت، پرسش‌هايي اساسي مطرح است: از جمله اينكه آيا غيبت كردن همواره بد است، يا ممكن است در برخي موارد، خوب تلقي شود؟ پاسخ به اين پرسش، بر اساس معيارهاي مختلف قابل تبيين است. در اين پژوهش، بر اساس معيار قرب الهي به اين پرسش پاسخ داده شده است. تحليل گزاره‌‌هاي اخلاقي بر اساس اين معيار، به اين نتيجه رهنمون مي‌شود كه غيبت كردن بسته به شرايط واقعي، مي‌تواند داراي ارزش اخلاقي مثبت يا منفي باشد. بنابراين، غيبت را مي‌توان به دو دسته مذموم و ممدوح تقسيم كرد. به همين دليل، در مواردي كه غيبت موجب صلاح واقعي فرد و جامعه است، خوب و در شرايطي كه موجب فساد اخلاقي فرد و جامعه است، بد مي‌باشد. بر اساس اين معيار، تمام استثنائاتي كه در باب غيبت بيان شده را مي‌توان مصاديقي از غيبت مذموم شمرد که منجر به مفاسد واقعي فردي و اجتماعي مي‌شوند. روش اين نوشتار، کتابخانه‌اي ـ توصيفي ـ تحليلي است.

نظرية تکامل يا فرگشت، تأثير بسياري بر حوزه‌هاي فکري و فرهنگي گذاشته و به گمان برخي، باورهاي ديني و اخلاقي را با چالش زيادي مواجه کرده است. برخي گفته‌اند، قدرت‌گرايي نيچه نيز مبتني بر نظرية تکامل است. اخلاق تکاملي نيز به‌طور مسلم، برگرفته از نظرية تکامل مي‌باشد. به نظر مي‌رسد، اين نظريه منافاتي با باورهاي ديني و اخلاقي نداشته و علي‌رغم بطلان قدرت‌گرايي، اخلاق برگرفته از آن (اخلاق تکاملي)، به‌عنوان يکي از مصاديق اخلاق سکولار، مي‌تواند ناظر به همة عناصر يک نظام اخلاقي، اعم از معناداري، واقعيت‌داري، توجيه عقلاني ارزش‌ها، ارائه راه براي تشخيص مصاديق رفتارهاي با ارزش و بالاخره، تضمين عمل به ارزش‌هاي اخلاقي، سخن گفته و در تمامي اين حوزه‌ها، از خود دفاع کند. در عين حال، به نظر مي‌رسد، اخلاق تکاملي ناقص بوده، تاب برابري با اخلاق ديني را ندارد.

اساساً نيت، به‌عنوان روح و حقيقت عمل، نقشي تعيين کننده در ارزش عمل دارد. هرچه نيت عمل خالص‌تر باشد، آن عمل ارزشمند‌تر است. در مقابل، هر ميزان که نيت ناخالص شود، عمل را به همان اندازه بي ارزش و حتي داراي ارزش منفي مي کند. به عبارت ديگر، «نيّت» داراي درجه و رتبه است. اما اينکه چه عواملي موجب شکل‌گيري اين مراتب است، سؤالي است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و اين مقاله در صدد پاسخ به آن است. .توجه به اين عوامل مي تواند، انسان را در کيفيت بخشيدن به عمل خود ياري رساند. اين مقاله، به روش توصيفي ـ تحليلي و با مطالعة آيات و روايات و مراجعه به منابع تفسيري، اخلاقي و روايي، به بررسي عوامل مؤثر در مراتب نيت از ديدگاه آيات و روايات مي‌پردازد. نتايج تحقيق حاکي از اين است که معرفت، ايمان، توجه و محبت، به‌عنوان عوامل شکل دهندة نيت، هرقدر ارتقا پيدا کنند، نيت هم به شکل متناظر با آنها تعالي مي‌يابد، توفيق الهي در مرتبه‌اي بالاتر از ساير عوامل در تحقق نيت مطلوب مؤثر است.

با وجود همة فوايد نقد، که مهم‌ترين آنها از منظر اخلاق اسلامي، ايجاد زمينه اصلاح و رشد فردي و اجتماعي است، فضاي سياسي کشور و فعاليت‌هاي فعالان سياسي، اجتماعي، فرهنگي، چهره‌هاي معروف و ساير بازيگران عرصه سياست، تفاوت محسوسي با نقطه مطلوب از نظر اخلاق اسلامي دارد. حفظ حدود اخلاقي، در کنار نقد و انتقادگري در عرصة‌ مسائل سياسي ـ اجتماعي، در گرو شناخت کافي نسبت به آموزه‌هاي ديني و شاخص‌هاي اخلاقي در عرصه نقد سياسي ـ اجتماعي است. هدف اين مقاله، توصيف شاخص‌هاي اخلاقي براي آشنايي فعالان نقد با اين شاخص‌ها و در نتيجه، رشد فرهنگ نقد در پرتو اخلاق‌مداري است. اين تحقيق، با روش توصيفي ـ تحليلي صورت گرفته و اطلاعات آن، با استفاده از منابع کتابخانه‌اي گردآوري شده است. نتايج به‌دست آمده حاکي از اين است که شاخص‌هاي عام اخلاقي نقد سياسي ـ اجتماعي عبارت است از: اخلاص، مهار احساسات و تمايلات، حق‌محوري، انصاف، دين‌محوري و ارزش‌گرايي اسلامي، خيرخواهي، عدالت‌طلبي، رعايت وفاق و اعتماد اجتماعي، تعاون و همياري، رعايت مصالح معنوي جامعه، اداي حقوق برادران ديني، قانون‌گرايي، عدم ملاحظه منافع شخصي، توجه به مواضع دشمن، نصيت و مشارکت سياسي، مصلحت‌سنجي و اولويت‌سنجي.

غذاي حلال و تأثير آن بر تربيت انسان و داشتن نسلي پاک و صالح، همواره در آموزه‌‌هاي دين اسلام مورد تأکيد بوده است. هدف اين پژوهش، بررسي و تبيين نقش غذاي حلال بر رشد جنين و شکل‌گيري شخصيت اخلاقي کودک است. بدين منظور، اين نوشتار با رويکرد توصيفي و تحليلي، به مطالعه و بررسي آيات قرآن کريم، روايات و آثار مرتبط و استنباط از آنها پرداخته است. نتايج تحقيق بيانگر اين است که بين تغذيه و شکل‌گيري شخصيت اخلاقي کودک هم رابطة مستقيم و هم رابطة غير‌مستقيم وجود دارد. غذاي حلال يا طيبي که مادر در دوران بارداري مصرف مي‌کند، به صورت مستقيم از طريق خون و وراثت به جنيني که از مادر تغذيه مي‌کند، منتقل مي‌شود. در اين صورت، هم بر رشد جسمي و تکامل اندام‌هاي جنين مؤثر است و هم به دليل تأثير‌گذاري مستقيم بر رفتار و کردار مادر، در بروز رفتار آتي کودک و بينش‌ها و گرايش‌هاي عملي او نيز تأثيرگذار است. همچنين، غذاي حلال به صورت غير‌مستقيم بر خلق و خوي مادر تأثيرگذار بوده و توسط حامل‌هاي وراثت منتقل شده، در منش و رفتار آتي کودک ظهور مي‌يابد.

در نگاه توحيدي، همة کارها حتي افعال اختياري انسان، متعلق قضا و قدر الهي است. از سوي ديگر، با توجه به کامل مطلق بودن خدا و احسن بودن نظامش، لازم است که همواره راضي به قضاي الهي باشيم. حال وظيفة انسان در موارد کفر و عصيان چيست؟ رضا يا عدم رضا؟ انديشمندان اسلامي از ديرزمان پاسخ‌هاي متعددي به اين مسئله داده‌اند که مهم‌ترين آنها بدين‌قرار است: 1. صاحب رساله قشيريه با تخصيص؛ 2. برخي عرفا با تفکيک بين قضا و مقضي؛ 3. ميرداماد با تفکيک بالذات از بالعرض؛ 4. ملاصدرا با تدقيق در معناي قضاء و لازمة آن؛ 5. رباني گلپايگاني با تفکيک قضاء تکويني از قضاء تشريعي؛ 6. شهيد مطهري با تفکيک کار منسوب به خدا از کار منسوب به بنده؛ 7. راه‌حل ديگر، توجه به ملاک رضايت و عدم رضايت؛ يعني حسن و قبح عمل است که به نظر نگارنده ريشة حل مشکل است. در اين نوشتار، با طرح و بررسي پاسخ‌هاي مذکور به روش توصيفي ـ تحليلي درصدد حل اين معماي اخلاقي هستيم.

«مدارا» به معناي لطف، تساهل، نرمي و دوري از درگيري با فرد به خاطر شّر اوست. در قرآن کريم، مدارا به‌عنوان برکت و رأفت ياد شده است. در خانواده و اجتماع، اگر انسان با ديگران مدرا نکند و در سختي‌ها و ناگواري‌ها با عصبانيت و خشم رفتار کند، به اعتماد اجتماعى، صحت تربيتي و اخلاقى خود ضربه خواهد زد. هدف اين پژوهش، بررسي قلمروهاي مختلف مدارا در سيرۀ امام علي عليه السلام است که براي جمع‌آوري اطلاعات، از روش کتابخانه‌اي استفاده شده و داده‌ها با استفاده از روش توصيفي و تحليل محتوا مورد بررسي قرار گرفته است. يافته‌هاي پژوهشي حاکي از اين است که در فضليت مدارا، بسياري از فضايل مانند خضوع و خشوع، نوع‌دوستي، صبر و خويشتن‌داري، کظم غيظ، نداشتن کينه‌توزي، دوري از خشم، دوري از جنگ، دوري از ناسزا‌گويي و سهل‌گيري وجود دارد. امام علي‌ عليه السلام، متناسب با شريعت اسلام نگاهش بر آسان‌گيري بوده است، اما در بعضي مسائل مانند اموال عمومي، اجراي حدود الهي و برخورد با منکران دين به شدت برخورد کرده و هرگز اجازه نمي‌دادند کساني به اموال عمومي و حدود الهي و دين خدشه وارد کنند. سيرة عملي آن حضرت نيز، اجراي دقيق حدود الهي و تقسيم مساوي بيت‌المال بوده است.

انسان‌ها به دنبال سعادت در دنيا و آخرت هستند و از هلاکت و عذاب اخروي گريزانند. آدمي ناچار است براي هدايت خويش، به آيات و روايات مراجعه کرده و به آموزه‌هاي اخلاقي معصومان عمل کند. يکي از رذيله‌هاي زيان‌بار اخلاقي، عُجب است که موجب هلاکت، فاسد شدن و حبط اعمال مي‌شود. براي رهايي از عجب و آسيب‌هاي خودپسندي، ابتدا بايد عوامل ايجاد آن و زيان‌ها و پيامدهاي آن از روايات استنباط شود؛ زيرا با شناخت علل عجب، مي‌توان از آن عوامل دوري کرد و با آگاهي از زيان‌هاي حاصل از عجب، زمينة تنبّه انسان فراهم آمده، و براي دوري از عجب، تلاش مي‌کند. بر اساس روايات، عواملي مانند بزرگ‌پنداشتنِ اعمال و کوچک‌ شمردن و فراموشي گناهان علل ايجاد عجب هستند. همچنين، طبق روايات پيامدهايي مانند تسلط شيطان بر انسان، دوري از خداوند، ايجاد کينه و دشمني در اطرافيان، تنهايي، وحشت، توقف رشد علمي، جهالت، کاهش اعمال نيک و پوشيده ماندن عيوب، برخي از زيان‌هاي حاصل از عجب هستند.

اين پژوهش، با هدف بررسي مباني انسان‌شناختي و اهداف تربيت اخلاقي، از ديدگاه علامه طباطبائي با تأکيد بر تفسير الميزان و با روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده است. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد که علامه طباطبائي ضمن اشاره به دو ساحت جسماني و روحاني، «روح» را مبدأ حيات انسان مي‌داند. مفطور بودن به فطرت الهي، عقل، کمال‌جويي و حد يقف نداشتن آن، تفاوت در قابليت‌هاي فردي، اجتماع‌گرايي، اختيار و اراده، سعادت و رجوع الي‌الله و غيره، از جمله مباني انسان‌شناسي هستند که در ديدگاه علامه مورد توجه قرار گرفته است. علامه طباطبائي، هدف غايي تربيت اخلاقي را رسيدن به مقام قرب الهي دانسته و درک وابستگي تام انسان به خداوند و مرآتيت (حيثيت آينه بودن) ماسوي‌ الله، مقدمه قرار دادن دنيا براي آخرت، تبعيت از حق در گفتار و رفتار، دوري از صفات رذيله، تشخيص جايگاه خود در همة امور، تسخير محيط و استفاده از امکانات مادي، تصديق عملي يوم‌الدين و عدم وثوق به عمل خود را نيز به عنوان اهداف مياني و مقدمات نيل به قرب الهي معرفي کرده است.

نفس، يكي از ابعاد وجودي انسان است كه داراي مراتب مختلفي و به حالات و شئون مختلفي متصف مي‌شود. يكي از اين حالات، حالت لوّامگي آن است كه پس از اتصاف به آن، «نفس لوّامه» خوانده مي‌شود. اينكه نفس لوّامه چيست و چه عواملي در فعليت و بيداري‌ آن نقش دارند، مسئله‌اي است كه اين پژوهش به دنبال پاسخ به آنها است. روش پژوهش، توصيفي ـ تحليلي است و در جمع‌آوري داده‌هاي، از منابع كتابخانه‌اي استفاده شده است. با مطالعه و بررسي منابع مربوطه، به دست آمد كه نفس لوّامه يكي از حالات، مراتب و شئون نفس است كه؛ هنگام ارتكاب معاصي توسط آدمي، بدان متصف مي‌شود؛ بدين معنا كه تمامي انسان‌ها از برّ و فاجر، بعضي هم در دنيا و هم در قيامت و بعضي صرفاً در قيامت، بر اثر حضور و بروز عواملي بيداري آفرين، اين حالت لوّامگي را در خود احساس كرده و در نتيجة‌، به دليل انجام فجور و يا قلت انجام كار نيك، ندامت حاصل شده و به ملامت خود مي‌پردازند.