جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از نظر ملاصدرا، تناسخ به‏معنای بازگشت نفوس به دیگر بدن‏ها بوده، محال است؛حال آنکه این تعریف ظاهراً بر رجعت به‏عنوان یکی از اعتقادات شیعه تطبیق می‌کند. ملاصدرا تعلق نفس را به بدنِ خاص منوط به داشتن مخصص می‌داند؛ درحالی‏که طبق مبانی وی، اجزای باقی‏مانده بدن، خالی از مخصص است. ازاین‏رو، این پرسش مطرح است که: وقتی در جریان رجعت، نفس جداشده از بدن مادی و مسافر عوالم برزخ، آهنگ رجوع به بدن مادی دنیوی خود می‌کند، آیا ملاصدرا مخصصی برای بدن دنیوی یا اجزای باقی‏مانده او در نظر دارد تا تعلق نفس به بدن، از ترجیح بلا مرحج بودن خارج شود، پیش از اینکه به اشکال تناسخ برسد؛ حال آنکه اشکال تناسخ نیز در بحث رجعت جدی است؟ تحقیق حاضر می‌کوشد با توجه به عبارات و موضع‌گیری‌های ملاصدرا در بحث‌ها و موضوعات مشابه به این پرسش‌ها پاسخ دهد. تحلیل‌ها نشان می‌دهد با فرض تعلق دوباره نفس به بدن مادی، ناگزیر از پذیرش تناسخ یا حفظ نوعی علاقه نفس و بدن برای حل هم‏زمان معضل مخصص و تناسخ هستیم؛ چیزی که حکمت صدرایی آن را برنمی‌تابد، مگر اینکه با قرائت خاصی از تمثل در رجعت، پای تأویل را به ماجرای رجعت بازکنیم کلیدواژه‌ها

همواره بحث بر سر منشأ ارزش اخلاقی یکی از مهم‏ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث در میان فیلسوفان اخلاق بوده و سبب تقسیم مکاتب اخلاقی به واقع‌گرا و غیرواقع‌گرا گشته است. عرف‌گرایی ثبوتی، یکی از اقسام غیرواقع‌گرایی است. دایره شمول عرف‌گرایی ثبوتی، تمام مکاتبی را دربردارد که عرف را به‏ عنوان منشأ ارزش اخلاقی معرفی می‌کنند. دیدگاه عدالت اجتماعی جان رالز یکی از دیدگاه‌های مهم در فلسفه اخلاق شمرده می‌شود که درباره عرف‌گرا بودن یا نبودن آن تردید وجود دارد. برخی بر واقع‌گرا بودن دیدگاه رالز تأکید دارند و عرف‌گرا بودن آن را نفی می‌کنند، ولی برخی دیگر بر غیرواقع‌ بودن دیدگاه وی از نوع عرف‌گرایی اصرار می‌ورزند. در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی به برخی از دلالت‌های عرف‌گرایانه دیدگاه رالز اشاره شده، همچنین دیدگاه یادشده بنا بر احتمال عرف‌گرا بودن ارزیابی انتقادی شده است.

علم فطری انسان به خدا، تقریباً مورد اتفاق همه اندیشمندان مسلمان است؛ اما درباره اینکه اولاً مراد از فطری‌بودن علم به خدا، کدام معنا از معانی فطرت و کدام نوع از علم (حصولی یا حضوری) است؛ ثانیاً اگر علم حصولی فطری به خدا وجود دارد، به کدام معنا از علم حصولی فطری است؛ و ثالثاً اینکه ادعای فطری‌بودن علم به خدا را چگونه می‌توان اثبات کرد، اختلاف‏ هایی وجود دارد. برای اثبات فطری‌بودن علم به خدا، غالباً به یکی از راه‌های شهود، نقل و استقرای تاریخی استناد می‌شود. در این مقاله با هدف اثبات فطری‌بودن علم حضوری به خدا، نخست به تعیین معنای مورد نظر از فطری، تبیین انواع امور فطری، تبیین مفهوم علم حضوری فطری و معانی مختلف علم حصولی فطری به خدا پرداخته‌ایم، سپس درصدد اثبات سه ادعا برآمده‌ایم: (1) تنها دو دلیل اساسی برای اثبات علم فطری به خدا وجود دارد: الف) دلیل فلسفی، از راه ملاک علم حضوری، یعنی اتصال وجودی معلول به علت؛ ب) دلیل نقلی، از راه آیات شریفه قران کریم، به‌ویژه آیه میثاق و روایات مربوط به آنها. (2) این دو دلیل، تنها علم حضوری فطری به خدا را اثبات می‌کنند. (3) دلیلی عقلی بر اثبات علم حصولی فطری به خدا سراغ نداریم و آیه میثاق نیز بر علم حصولی به خدا دلالتی ندارد. راه‌های شهود و استقرای تاریخی نیز برای اثبات فطری‌بودن علم به خدا مفیدند؛ اما راه اول، راه همیشگی و همگانی نیست و راه دوم، مفید یقین نیست؛ البته این دو راه برای تأیید ادله دیگر و برای اقناع در شرایط خاص مفیدند.

در روایات بسیاری بر محبت اهل‌بیت: تأکید شده است. دراین‏میان، روایاتی که بر محبت علی علیه‌السلام ترغیب می‌کند و آن را مایۀ رستگاری انسان می‏داند، بیش از همه است. یکی ازاین‌روایات، حدیث «حبّ علی‌بن‌ابی طالب علیه‌السلام حسنه لا تضرّ معها سیئه...» است. مضمون عجیب این حدیث موجب شده دانشمندان در این موضوع دیدگاه‌های گوناگونی برگزینند. در این مقاله با روش نقلی و تحلیل عقلی به بررسی و نقد سه دیدگاه اصلی رد حدیث و تأثیر محبت به علی علیه‌السلام در رستگاری انسان؛ محبت به علی سبب آمرزش گناهان صغیره؛ محبت به علی علیه‌السلام سبب اجتناب از همۀ گناهان، پرداخته‏ایم و سپس نظریۀ مختار را تبیین کرده‏ایم که محبت علی علیه‌السلام، اساس دین و معیار ایمان است و دوستدار ایشان که قهراً مسلمان است، دچار ضرر اصلی که عذاب اخروی یا خلود در آن است، نمی­شود؛ اگرچه در دنیا و برزخ کیفرهایی می­بیند

روش‌شناسی علم کلام از جمله مباحثی است که با وجود اهمیت بسیار و فواید بسزا، آثار اندکی به کشف زوایای تاریک آن پرداخته است. تبیین روش یک علم در دو مقام «هست» و «باید» صورت می‌گیرد. نوع نخست به اصطیاد روش‌های موجود و تحلیل آنها می‌پردازد و دیگری در راستای نیل به روش بایسته سامان می‌یابد. از سوی دیگر، روش کلامی را در دو قلمرو روش عقلی و نقلی باید جست‌وجو کرد. نوشتار حاضر به قسم دوم از مقام اول معطوف است و طرح دیدگاه حکیم، متکلم و محدث برجسته قرن هفتم، کمال‌الدین میثم بحرانی را مطمح‌نظر قرار داده است. برای این مقصود، دو رکن اصلی کلام نقلی، یعنی روش استناد به حدیث اعتقادی و روش فهم‌ الحدیث در اندیشه بحرانی بیان گردیده و سپس به راهبردهای کلامی این روش‌ها در حوزه‌های مختلف اعتقادی اشاره شده است. روش ابن‌میثم در استناد به اخبار اعتقادی «وثوق مضمونی» است، نه ارزش‌سنجی رجالی، و روش او در استنباط کلامی، فقه‌ الحدیثِ مبتنی بر معیارهای درون‌متنی (اصول ظهوری، بلاغی و...) و برون‌متنی (قطعیات دینی، نصوص هم‌راستا، قواعد عقلی و...) می‌باشد. این روش‌ها تأثیری عمیق در آرای کلامی او بر جای گذاشته است که نمونه‌ها و شواهد آن در سیطره مباحث اعتقادی قابل تأمل و ملاحظه است.

از نکته‌های قابل توجه در اندیشه فارابی، ترکیب اخلاق و سیاست است؛ به‌گونه‌ای‌که کتاب‌های سیاسی وی به نام کتاب‌های اخلاق و سیاست یا اخلاق سیاسی نامیده می‌شود. وی فلسفه مدنی را به دو بخش تقسیم می‌کند که یک بخش آن اخلاق مدنی است. با توجه به این مسئله، تأمل در اندیشه فارابی به‌منظور فهم زوایای گوناگون اخلاق سیاسی بااهمیت خواهد بود. خُلق آن چیزی است که سبب خوب یا بد شدن افعال و احوال نفسانی می‌شود. هر گاه خلق نیکو که مربوط به نفس انسان می‌گردد، با قوّت ذهن که مربوط به عقل است همراه شوند، فضیلت پدید می‌آید. وظیفه سیاست ترویج اخلاق و عادات و سجایا در جامعه و میان مردم است و تبیین چگونگی انجام این مسئله، از مهم‌ترین وظایف اخلاق سیاسی شمرده می‌شود. در این مقاله در کنار توجه به چیستی اخلاق سیاسی در اندیشه فارابی، به جایگاه اخلاق سیاسی و شیوه‌های نهادمند ساختن آن در جامعه و علل تنوع اخلاق سیاسی در جوامع گوناگون خواهیم پرداخت و با توجه به کاربرد معنادار تخیل و قوه خیال در اندیشه وی، ارتباط اخلاق سیاسی را با عالم خیال بررسی خواهیم کرد

برهان صدیقین که از ابداعات فیلسوفان مسلمان است، از معتبرترین برهان‏‌ها بر وجود حق‏‌تعالی و صفات ذاتیه و فعلیه اوست. در این عرصه فیلسوفانی چون ابن‌سینا، ملاصدرا و تابعان ملاصدرا از ملاعلی نوری تا علامه‌طباطبایی قلم زده‌اند. آقاعلی مدرس یکی از فیلسوفان صدرایی است که در رسالة فی طریقة الصدیقین خود برهان ویژه‌ای اقامه کرده است. در این برهان او از ماهیت من حیث هی آغاز می‌کند و با اثبات اصالت و تشکیک وجود، بدون روی‏‌آوری به تقسیم وجود، احکام حقیقت وجود یا وجود من حیث هو وجود را به دست می‌آورد و نشان می‌دهد وجود من حیث هو وجود واجب‏‌الوجود است و از واجب‏‌الوجود صفات ذاتیة و سپس صفات فعلیه‌اش را نتیجه می‌گیرد. این برهان ازآنجا‌که بر تقسیم وجود مبتنی نیست، از برهان‌های صدیقینی که از تقسیم وجود بهره می‌گیرند، برتر است؛ زیرا در برهان‌های تقسیم، قسمی از آن وجود ممکن است. ازاین‌رو، محتمل است که قسم ممکن که همان وجود خلقی است، وجود واجب و خدای متعال را نتیجه داده باشد. اگر چنین احتمالی روا باشد، احتمالاً برهان صدیقین نباشد؛ درحالی‌که اگر از تقسیم وجود بهره نگرفته باشیم، این احتمال به‌طور کلی منتفی است. کلیدواژه‌ها

این مقاله به بیان دیدگاه‌ها درباره معنای «ذاتی» در حسن و قبح ذاتی و رابطه این معانی با یکدیگر می‌پردازد. بنا بر یک قول، این ذاتی «شبیه ذاتی باب ایساغوجی»است؛ البته اگر بپذیریم در جایی که محمولْ ذاتیِ موضوع است، لازم نیست موضوع از ماهیات و دارای جنس و فصل باشد، بلکه می‌تواند از مفاهیم غیرماهوی و دارای محمولی به‌منزله جنس و فصل هم باشد. اگر حسن و قبحْ عرضیِ ذاتی و از لوازم ذات موضوع باشد، «ذاتی باب برهان» خواهد بود. زمانی «شبیه ذاتی باب برهان» است که ذاتی را مناسب حوزه اعتبار بدانیم نه قلمرو تکوین. «حمل ذاتی اوّلی» است اگر حسن و قبح با موضوعش اتحاد مفهومی داشته باشد. ذاتی به معنای «عقلی» یعنی عقل به‌طور بدیهی حسن و قبح را درک می‌کند. ذاتی به معنای «واقعی» یعنی حسن و قبح مبتنی بر مصلحت و مفسده واقعی است. ذاتی به معنای «علّی» یعنی اینکه موضوع علت تامه برای حکم حَسن و قبیح است. ذاتی به معنای «استقلالی» همان عدم وابستگی حسن و قبح برخی افعال به افعال دیگر است. ذاتی به معانی شبه باب ایساغوجی، عقلی، واقعی، علّی، استقلالی و حمل ذاتی با هم سازگار و قابل جمع‌اند. هر یک از دو معنای ذاتی باب برهان و شبه آن با معانی عقلی، واقعی، علّی و استقلالی سازگار است. اگرچه خود این دو معنا با هم و نیز هر کدام با حمل ذاتی جمع نمی‌شوند. به نظر می‌رسد ذاتی باب برهان درست باشد که در‌این‌صورت، حملْ شایع صناعی خواهد بود.

فلاسفه اسلامی نفس انسانی را مشتمل بر تمام قوای طبیعی، گیاهی و حیوانی دانسته و علاوه بر آن معتقدند که دو قوه ویژه به نام‌های عقل نظری و عقل عملی دارد. درباره عقل عملی و جایگاه آن در بین قوای نفس ناطقه و نیز کارکرد آن کمتر سخن گفته شده است. از این رو ما در این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به این مهم پرداخته و به این نتیجه رسیده‌ایم که کیفیات اربعه، قوای طبیعی، نباتی و حیوانی (که تقریبا بیست و چهار قوه می‌شوند) در خدمت عقل عملی (در جایگاه بیست و پنجم) قرار می‌گیرند تا او نیز با سه کارکرد (انفعالات، استنباط صناعات و افعال اختیاری) و در چهار مرتبه (تهذیب ظاهر، تهذیب باطن یا تخلیه، تحلیه، فنا و اسفار اربعه) در خدمت عقل نظری باشد و عقل نظری را مهیا کند تا از مبادی عالیه منفعل شده و از مرتبه هیولانی به بالملکه، بالفعل و سپس مستفاد برسد و بدین وسیله با بیانی فلسفی روشن می‌شود که همه عالم در خدمت انسان است تا انسان با دو بال عقل نظری و عقل عملی به عالی‌ترین درجات کمال که همان قرب الهی است نائل گردد.

چکیده از دیدگاه حکیم مؤسس، بی‌تردید معادْ جسمانی است، ولی جسمانیتِ معاد، نه به بدنی مثالی است و نه با عود نفس به بدنی مادیِ دنیوی، بلکه ایشان با مبنا قراردادن اصلِ اتصال مراتب وجود در نزول عالم، و حرکت و عروج حقایق و موجودات به سوی غایتی برتر در صعود عالم از یک‌سو، و اصلِ ترکیب اتحادیِ نفس و بدن از سوی دیگر، معادی را به تصویر می‌کشد که در آن، بدن، پس از قطع تعلق دنیوی نفس، با حرکت خود، به مرتبه وجودی نفس ارتقاء می‌یابد و شایسته تعلق نفس متناسب با نشئه آخرت می‌شود؛ چنان‌که در بدو پیدایشِ انسان نیز این بدن بود که با حرکتی جوهری به مرتبه شایستگی حدوث یا ظهور روح مجرد رسید. در این اندیشه در انسان اخروی مرتبه حسی و مادی حذف نمی‌شود، بلکه اصولاً آخرت نشئه‌ای است که تمامی مراتب وجودی در آن یک‌جا جمع شده است و نفسِ‌ حاصل از حرکت جوهریِ‌ جسم به استکفای ذاتی بر ظهور تفاصیل خود قدرت می‌یابد. بر این اساس، آخرت موطن جمع و فرق و اجمال و تفصیل است و ازاین‌رو، مرتبه مادی‌ِ انسان با تبدلی که در آن رخ می‌دهد، در نشئه آخرت حضور دارد.