جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فضائح الباطنية از تألیف ابوحامد غزالى است. این کتاب در زمانى شكل گرفته كه او رياست مدرسۀ نظاميه را بر عهده داشته است. مؤلف آراء و عقايد اسماعيليان يا همان باطنى‌ها را مورد نقد قرار داده است.ظاهرا علت تألیف كتاب تعداد زياد اسماعيليان و رشد عقايدشان در آن دوره بوده است.او انگيزۀ خود را اين‌گونه بيان مى‌كند«مدتها در ذهن خود داشتم كه كتابى در علم دين بنويسم تا با آن رسم خدمت و شكر نعمت را از خدمت خليفۀ عباسى احمد مستنصر باللّه كرده باشم اما در انتخاب موضوع اين كتاب متحير بودم تا اينكه اوامر شريفۀ مقدسه از جانب ايشان بر اين خادم صادر شد كه كتابى تصنيف كنم در ردّ باطنيه كه مشتمل است بر كشف بدعتهاى آنها و كيفيت حيله و تلبيه ايشان. اين كتاب مانند ساير كتب مؤلف در اين دوره (تهافات الفلاسفه و...)، بيش از هرچيز از تعصبات او نسبت به افكار خاص و عقايد مطرح در جامعه متأثر و شيوۀ او در نقدهايش جدل و مغالطه است.

نویسنده، در این رساله کوتاه که فاقد هرگونه باب بندی و فصل بندی است، در قالب حمد و ستایش الهی، از همه اصولی که یک مسلمان موحد می‌بایست به آنها معتقد و پای بند باشد سخن گفته است؛ اصولی همچون صفات ثبوتیه و سلبیه خداوند، رسالت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و تصدیق به آنچه وی از ناحیه خداوند آورده است، احوال پس از مرگ، فضیلت صحابه و...

كيمياى سعادت، اثر ابوحامد، امام محمد غزّالى طوسى، به زبان فارسى، در موضوعات اخلاقى است. مصنف، آن را پس از گوشه‌گيرى و انزوا، در آخرين سال‌هاى قرن پنجم هجرى به تحرير درآورده است. اين كتاب كه براى جمهور مردم نوشته شده، خلاصه‌اى است از كتاب «احياء علوم‌الدين» كه غزالى آن را به زبان عربى، براى اهل تحقيق تحرير نموده است. كتاب، داراى نثرى بسيار شيوا و پخته و ساده و گيرا و پرمغز است و بر يك مقدمه و چهار ركن استوار مى‌باشد. تعداد فصل‌ها و اصل‌هاى آن چنين است: 18 فصل، در شناخت نفس خويش؛ 15 فصل، در معرفت آخرت؛ 10 فصل، در شناخت حق؛ 5 فصل، در معرفت دنيا؛ 10 اصل، درباره عبادات؛ 10 اصل، در معاملات؛ 10 اصل، در مهلكات؛ 10 اصل، در منجيات.

. نصيحة الملوک در ميان آثار فارسی امام غزالی، پس از کيميای سعادت، نصيحة الملوک بزرگترين و مهمترين کتاب اوست. نصيحة الملوک کتابيست که به شکل پند و اندرز برای سلاطين، وزرا و امرا نوشته شده است. اين کتاب تا حال دوبار به کوشش و تصحيح مرحوم جلال همايي به نشر رسيده است. بار نخست در سالهای 17-1315 و بار دوم در سال 1351 به چاپ رسيد. متن نصيحة الملوک در حدود 287 صفحه است که از دو بخش تشکيل شده؛ بخش اول آن 79 صفحه بوده که کمتر از يک سوم کل متن است. آقای همايی در مقدمه خود از بخش اول به عنوان مقدمه کتاب ياد کرده است ولی نصرالله پورجوادی در کتاب خود تحت عنوان «دو مجدد» می نويسد (ص 414): «ولی حقيقت اين است که چيزی که بخش اول خوانده شده مقدمه نصيحة الملوک نيست بلکه اصل نصيحة الملوک است، چه آنچه بخش دوم نصيحة الملوک خوانده شده است اثر غزالی نيست، بلکه نوشته شخص ديگری است.» وی می افزايد «در مورد اصالت بخش اول می توان مطمئن بود، در مورد بخش دوم، به عکس، می توان با اطمينان گفت که از غزالی نيست.» از جمله دلايلی که بخش دوم از آنِ غزالی نيست اينست که نويسنده دراين بخش اشعار فارسی فراوانی نقل کرده است در حاليکه غزالی معمولاً در آثار خود اين کار را نمی کند. ذکر مطالب مربوط به پادشاهان قديم ايران زمين مانند گشتاسب و شاپور و اردشير، و ستايش از قوم ايرانی و پادشاهان قديم آريانا با روحيه غزالی به کلی مغايرت دارد. عبدالحسين زرين کوب در کتاب «فرار از مدرسه» به دليل تفاوتی که در سبک و نوع مطالب اين بخش با ساير آثار غزالی ديده ميشود ثابت کرده است که بخش دوم نصيحة الملوک که شامل ابواب هفتگانه است از غزالی نيست. بعضی از محققان غربی نيز چون پاتريشا کرون انتساب بخش دوم اين کتاب را به امام غزالی مردود شمرده اند. پاتريشا کرون در کتاب منتشره سال 1987 خود اين نکته را واضح ميسازد که چندين نسخه خطی عربی، همان گونه که نسخه های قديم متن فارسی فقط بخش اول را دارند، تنها شامل بخش اول هستند. کتاب نصيحة الملوک چندين قرن پيش به زبان عربی تحت عنوان «التبر المسبوک فی نصيحة الملوک» ترجمه شده است. مترجم اين کتاب در هيچ يک از نسخه های خطی نام خود را ذکر نکرده. در مورد اينکه نصيحة الملوک به کدام پادشاه نوشته شده نيز اختلاف نظر است. در ترجمه عربي نصيحة الملوک اين پادشاه سلطان محمد بن ملکشاه معرفی شده ولی در منابع پارسی از جمله فضائل الانام اسم سلطان سنجر بن ملکشاه آمده است. در ديباچهء بعضی از نسخه های خطی نصيحة الملوک آمده است که روزی سلطان سنجر نزد حجة الاسلام رفت و « تا شب در صحبت او بود و وقت را به طاعت و عبادت گذرانيدند. به وقت بازگشتن درخواست که مارا نصيحتی بکن تا برآن رفته آيد. شيخ فرمود که چون رکاب ميمون به سرای رسد در عقب فرستاده خواهد شد. آنگاه اين کتاب را ساخت و فرستاد، و پيوسته اين کتاب را سلطان سنجر ملازم خود کردی و از خود دور نداشتی».

این کتاب مقدمه ی کتاب تهافت الفلاسفه یا تناقض گویی فیلسوفان نوشته ی امام محمد غزالی است که در آن به فیلسوفان ۲۰ اشکال را وارد دانسته است. این کتاب که در سال ۴۸۸ هجری به زبان عربی نوشته شده است در این کتاب امام محمد غزالی با سلاح فلسفه به جنگ فلسفه رفته است و نگارش صریح و محکم آن بر دلایل خویش، حکم تأییدی است بر تسلط وی بر فلسفه و منطق. قبل از این کتاب نیز کتاب مقاصد الفلاسفه را در تشریح علم فلسفه نگاشته است که قرن ها در غرب از مهمترین منابع شناخت فلسفه به حساب می آمده است.در میان کتابهای غزالی اثر پیش رو را میتوان تأثیرگذارترین و معروفترین اثری دانست که در جهان اسلام در سنت مخالفت با فیلسوفان نوشته شده است. این کتاب را غزالی به قصد نفی آراء فیلسوفان مشاء یعنی فارابی و ابن سینا که خلاصه آنرا قبلا در کتاب مقاصد الفلاسفه گزارش کرده بود، در چهار مقدمه و ۲۰ مسئله و یک خاتمه تألیف کرده است. او در خاتمه کتاب از میان ۲۰ مسئله ای که در آنها به مخالفت با فیلسوفان پرداخته است در سه مسئله قدم جهان، علم نداشتن خدا به جزئیات و استحاله اجساد به تکویر آنها مبادرت کرده است.

محك النظر، از جمله آثار عربی ابوحامد محمد بن احمد غزالی طوسی معروف به امام محمد غزالی (متوفی 505ق) در موضوع علم منطق است. این کتاب با تحقیق و حواشی رفیق العجم منتشر شده است. ساختار کتاب مشتمل بر یک مقدمه مفصل از محقق، مقدمه مؤلف و متن اثر است که در ضمن فنون، اقسام و فصول ارائه شده است. گزارش محتوا محقق اثر مقدمه‌اش را در پنج عنوان مطرح کرده است. ابتدا محیط فرهنگی و فکری، اجتماعی و اقتصادی و سیاسی را در سه بخش بررسی کرده است. در ادامه، از زندگی نویسنده و شخصیت او سخن گفته و در آخرین بخش از مقدمه، کتاب و موضوعات آن را مورد مداقه قرار داده است وی در مقدمه، ترتیب زمانی آثار غزالی را متذکر شده و جایگاه محك النظر را پس از مقاصد الفلاسفة و معيار العلم، سومین اثر دانسته است لازم به توضیح است که «معيار العـلم» مهم‌ترین و مبسوط‌ترین اثر منطقی‌ غـزّالی‌ است کـه از شـاهکارهای کتب‌ منطقی‌ و کتابی‌ آمـوزشی و جـامع و ساده و روان‌ و پر از ابتکار و نوآوری است. غزّالی در این کتاب سعی داشته است که‌ علاوه‌ بر مثال‌های مـتداول مـنطقی، مسائل‌ فقهی‌ را به‌‌عنوان‌ مـثال‌ شـاهد آورد و ازایـن‌رو‌ کتاب‌ او در بین دیـگر کـتب منطقی امتیازی خاصّ دارد. این کـتاب بـه تصریح غزالی پس از کتاب تهافت و قبل از ميزان العمل تألیف یافته است و به موازات آن «محك النّظر» را مختصرتر‌ در منطق نوشته است. در ميزان العمل مکرر از معيار العلم نام مـی‌برد و در مـحك النّظر که پیش از‌ معيار‌ العلم به پایان رسیده مکرر‌ به‌ معيار العلم که در دست تألیف دارد، اشاره می‌کند و خصوصاً در آخر محك النّظر به خـواننده چـنین خطاب می‌کند: «من تفصیل این مـطالب را‌ در‌ مـعيار العلم آورده‌ام، اما نسخه‌ معيار‌ العلم را هنوز به کسی ننموده‌ام و به دست کسی نداده‌ام؛ زیراکه هنوز احتیاج به اصلاح و تهذیب دارد. برخی مطالب را باید بدان بیفزایم و برخی دیگر را از آن بـپیرایم. اما‌ مـوانع‌ مرا از آن باز داشته اسـت...» در حقیقت غزالی در کتاب معيار العلم، منطق را از مباحث فلسفی جدا و آن را تبدیل به یک علم معیار ممزوج با برخی ویژگی‌‌ها و اصطلاحات فقهی و کلامی نمود. پس از آن کار اختلاط را با کتاب «محك النظر» ادامه داد و به منطق جامه اسلامی کاملی پوشانید؛ به‌گونه‌ای که کار پیوند زدن کامل گردید محقق کتاب، سیر تحول و تغییر اصطلاحات منطقی در سه کتاب مقاصد الفلاسفة، معيار العلم و محك النظر را در ضمن جدولی ارائه کرده است