جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محك النظر، از جمله آثار عربی ابوحامد محمد بن احمد غزالی طوسی معروف به امام محمد غزالی (متوفی 505ق) در موضوع علم منطق است. این کتاب با تحقیق و حواشی رفیق العجم منتشر شده است. ساختار کتاب مشتمل بر یک مقدمه مفصل از محقق، مقدمه مؤلف و متن اثر است که در ضمن فنون، اقسام و فصول ارائه شده است. گزارش محتوا محقق اثر مقدمه‌اش را در پنج عنوان مطرح کرده است. ابتدا محیط فرهنگی و فکری، اجتماعی و اقتصادی و سیاسی را در سه بخش بررسی کرده است. در ادامه، از زندگی نویسنده و شخصیت او سخن گفته و در آخرین بخش از مقدمه، کتاب و موضوعات آن را مورد مداقه قرار داده است وی در مقدمه، ترتیب زمانی آثار غزالی را متذکر شده و جایگاه محك النظر را پس از مقاصد الفلاسفة و معيار العلم، سومین اثر دانسته است لازم به توضیح است که «معيار العـلم» مهم‌ترین و مبسوط‌ترین اثر منطقی‌ غـزّالی‌ است کـه از شـاهکارهای کتب‌ منطقی‌ و کتابی‌ آمـوزشی و جـامع و ساده و روان‌ و پر از ابتکار و نوآوری است. غزّالی در این کتاب سعی داشته است که‌ علاوه‌ بر مثال‌های مـتداول مـنطقی، مسائل‌ فقهی‌ را به‌‌عنوان‌ مـثال‌ شـاهد آورد و ازایـن‌رو‌ کتاب‌ او در بین دیـگر کـتب منطقی امتیازی خاصّ دارد. این کـتاب بـه تصریح غزالی پس از کتاب تهافت و قبل از ميزان العمل تألیف یافته است و به موازات آن «محك النّظر» را مختصرتر‌ در منطق نوشته است. در ميزان العمل مکرر از معيار العلم نام مـی‌برد و در مـحك النّظر که پیش از‌ معيار‌ العلم به پایان رسیده مکرر‌ به‌ معيار العلم که در دست تألیف دارد، اشاره می‌کند و خصوصاً در آخر محك النّظر به خـواننده چـنین خطاب می‌کند: «من تفصیل این مـطالب را‌ در‌ مـعيار العلم آورده‌ام، اما نسخه‌ معيار‌ العلم را هنوز به کسی ننموده‌ام و به دست کسی نداده‌ام؛ زیراکه هنوز احتیاج به اصلاح و تهذیب دارد. برخی مطالب را باید بدان بیفزایم و برخی دیگر را از آن بـپیرایم. اما‌ مـوانع‌ مرا از آن باز داشته اسـت...» در حقیقت غزالی در کتاب معيار العلم، منطق را از مباحث فلسفی جدا و آن را تبدیل به یک علم معیار ممزوج با برخی ویژگی‌‌ها و اصطلاحات فقهی و کلامی نمود. پس از آن کار اختلاط را با کتاب «محك النظر» ادامه داد و به منطق جامه اسلامی کاملی پوشانید؛ به‌گونه‌ای که کار پیوند زدن کامل گردید محقق کتاب، سیر تحول و تغییر اصطلاحات منطقی در سه کتاب مقاصد الفلاسفة، معيار العلم و محك النظر را در ضمن جدولی ارائه کرده است

در اینکه مسلمانان اگر اوامر خدا را بجای نیاورند و به شهوات آلوده گردند اگر چه در زبان و عقاید مسلمان هستند ولی در غرور با کفار شریک می باشند. مسلمانان که با زبان و عقاید خود ایمان آورده اند،اگر اوامر خدا را که همان اعمال صالحه می باشد بجای نیاورند، و آنرا ضایع سازند و به شهوت آلوده گردند، در واقع در این نوع فریب و غرور با کفار شریک هستند. پس زندگانی دنیا عامل فریب هر دو گروه از مومنین و کافرین می باشد. اما فریب خوردن کافرین درباره خداوند متعال،مثل قول بعضی است که در مورد خود می گویند و آن را بر سر زبان دارند: اگر خدا دوباره ما را پس از مرگ به شکل اول در آورد، همچنان که در این دنیا از دیگران در امور دنیا جلو هستیم در آخرت نیز در این امر ما سزاوارتریم، بطوریکه خداوند داستان آنها را خبر داده است:( وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً ) (گمان نمی کنم که این بوستان نابود گردد،و گمان ندارم که قیامت قائم گردد.) سبب این فریب همان اقتدای در قیاس و استدلال به ابلیس است،زیرا که جون به نعمت های پروردگار،که در دنیا به آنان داده شده می نگرند آخرت را نیز بدان قیاس می کنند و چون می بینند که در دنیا عذابشان به تاخیر افتاده،عذاب آخرت را نیز چنین می پندارند،چنانکه خداوند متعال از آنان خبر داده است که می گویند:( لَوْلَا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ) (چرا خداوند به به سبب آنچه می گوییم ما را عذاب نمی کند.) و چون به سوی مومنین نظر می اندازند و آنان را فقیر می بینند،مسلمانان را حقیر می یابند و می گویند:( أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنَا) (آیا از میان ما خداوند بر این گروه منت و احسان کرده است؟) و می گویند:( لَوْ کَانَ خَیْرًا مَا سَبَقُونَا إِلَیْهِ ) (اگر مسلمانی بهتر می بود این گروه از ما در ایمان سبقت نمی گرفتند) و ترتیب قیاس و استدلالی که در قلب هایشان نقش بسته این است،که آنان می گویند:چون خداوند ما را در دنیا از نعمت برخوردار کرده است و ما را مورد احسان خود قرار داده است پس ما کسانی هستیم که خدا ما را دوست می دارد،بنا بر این هرکس را که خدا دوست بدارد، او را از نعمت های خود برخوردار می سازد. در حالیکه حقیقت این نیست بلکه ممکن است شخص مورد احسان خدا قرار گیرد،ولی خدا او را دوست ندارد و چه بسا که احسان الهی باعث هلاکت و نابودی او گردد، و به مرور کارش را بسازد.و این بخاطر فریبی است که او در باب خداوند متعال خورده است،از این رو است که رسول خدا (ص)فرموده است:خداوند پرهیز می دهد بنده مومن خود را،از دنیا،چنانکه یکی از شما مریض خود را از غذا و نوشابه پرهیز می دهد،در حالی که او را دوست می دارد.