جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غزالی با انگیزه های اعتقادی ، و نه سیاسی ، تهافت الفلاسفة را نگاشت و در آن از فلاسفه بشدت انتقاد کرد و آنان را به یاوه گویی و پریشانی اندیشه نسبت داد (مایل هروی ، ص 181). وی (1927، ص 3ـ7) محرک خود را انصراف گروهی اهل بدعت و هواپرست از وظایف اسلام و ترک تقید به احکام عبادی و اِعراض آنان از دین و همچنین انکار خدا و قیامت توسط گروه قلیلی از کژاندیشان دانسته است . به نظر او (همان ، ص 5 ـ7) ریشة کفر این گروه مرعوب شدن آنان در مقابل حکمای یونانی ، از جمله سقراط و افلاطون و ارسطو، است . این گروه برای اظهار برتری بر تودة مردم ، تشبه به یونانیان و تظاهر به کفر کردند و این را از نشانه های زیرکی و علم دانستند. به عقیدة غزالی (همان ، ص 7ـ9) بزرگان و رؤسای فلسفه با شرع ، در امهات مسائل اتفاق نظر دارند و از انکار شرایع ، که برخی جاهلان به آنان نسبت داده اند، بری هستند. بدین ترتیب او فیلسوفان محقق را از متفلسفان غیرمحقق امتیاز داده است و حملات او به ارسطو و فارابی و ابن سینا به این سبب بوده که ایشان را اهل تحقیق نمی دانسته است . غزالی اصول و عقاید و دانش فلسفی را به دو قسم تقسیم می کند: قسمی که با مبادی و اصول و عقاید دینی در تعارض نیست ، مانند ریاضیات و هندسه و منطق که علوم ثابتی هستند و در آنها اختلافی نیست ، زیرا برای اثبات مسائل این علوم ، براهین ریاضی و هندسی اقامه شده که مخالف عقل و قابل جحد و انکار نیست و کسی که مناظره در ابطال این مسائل را کاری دینی بپندارد، به دین جفا کرده است و زیان کسی که شرع را از روی جهل یاری می دهد بیش از کسی است که به روش معقول به آن طعنه می زند. در مسائل منطق هم اگر چه خطاهای نادری یافت می شود، تعارضی با دین وجود ندارد. قسم دیگر از علوم فلسفی ، علومی است که با شرع و اصلی از اصول دین در تعارض است که شامل الاهیات و طبیعیات می شود (1927، ص 9ـ13؛ نیز رجوع کنید به همو، 1961، ص 32). غزالی (1927، ص 13) غرض از نگارش این کتاب را بیان وجوه تناقض در اقوال فلاسفه در این دو علم می داند. بدین ترتیب او ریاضیات و منطق را به الاهیات و طبیعیات وابسته ندانسته و میان علوم و معارف نوعی تفکیک قائل شده است (ابراهیمی دینانی ، 1376ـ1379 ش ، ج 1، ص 218). به گفتة او (1927، ص 14) از بزرگترین حیله های فلاسفه این است که وقتی نظریات آنان مورد اشکال و انتقاد قرار می گیرد، می گویند علوم الاهی از مشکلترین علوم است و راه یابی به آن مستلزم آموختن منطق و ریاضیات است ، ازینرو پیروان آنان هر گاه با مشکلی روبرو می شوند، حسن ظن خود را به فلاسفه از دست نداده و با این توجیه که منطق و ریاضیات را نیاموخته اند، مشکل را به فهم خود نسبت می دهند. به نظر غزالی (همان ، ص 15ـ 16) ریاضیات که در علم حساب و هندسه خلاصه می شود وابسته به الاهیات نیست و سخن کسانی که فهم الاهیات را متوقف بر ریاضیات می دانند بی اساس است . وی (همان ، ص 14ـ 15) نظر فلاسفه را در بارة اهمیت آموختن منطق می پذیرد ولی معتقد است که منطق به فلاسفه اختصاص ندارد، بلکه منطق همان اصلی است که در فن کلام «کتاب النظر» یا «کتاب الجدل » و گاه «مدارک العقول » نامیده می شود و فلاسفه برای به وحشت انداختن دیگران آن را منطق نامیده اند و چون کسی نام منطق را بشنود، گمان می کند که فنی غریب است که جز فلاسفه کسی از اصول آن آگاهی ندارد. همچنین به نظر او (همانجا) حکما خود به مسائل و موازین منطقی وفادار نبوده اند و به همین دلیل مطالبی که ابراز داشته اند مخدوش است . غزالی برای اینکه فلسفه را سنجیده و دانسته نفی کند و بدون آگاهی از عمق افکار فلاسفه به نقد آرای آنان نپردازد و سخنانش را فلاسفه استهزا نکنند، بدون اینکه در محضر استادی حاضر شود، با جدیت تمام به بررسی و مطالعة آثار فلسفی پرداخت . البته از این نکته نباید غافل بود که غزالی علم کلام را، که آمیخته با مسائل و اصطلاحات فلسفی است ، نزد استادان زبردست آموخته و در این علم استادی چیره دست شده بود و مقصود او از مطالعة کتب فلسفه این بود که مطالب و مسائل فلسفی را از روی مآخذ اصلی جستجو کند و آنچه را که متکلمان نقل کرده اند، خود بررسی کند (غزالی ، المنقذ من الضّلال ، ص 16ـ17؛ همائی ، ص 410؛ خوانساری ، ص 10). عده ای معتقدند که نتیجة مطالعات و بررسیهای فلسفی غزالی در کتاب مقاصدالفلاسفة * انعکاس یافت و او این کتاب را به عنوان مقدمة تهافت الفلاسفة تألیف کرد (غزالی ، 1990 الف ، مقدمة فخری ، ص 9؛ فاخوری وجرّ، ج 2، ص 258؛ زرین کوب ، 1365 ش ، ص 10؛ ابراهیمی دینانی ، 1370 ش ، ص 14ـ 15؛ همو، 1380 ش ، ج 1، ص 201). غزالی ، طبق سنّت تألیفی فلاسفة اسلامی تهافت الفلاسفة را در سه بخش الاهیات ، طبیعیات و منطق تألیف کرد. وی در دو بخش اول به ذکر بیست مسئله پرداخت و بخش آخر کتاب را به منطق ، که به منزلة ابزاری برای دریافت مقصود کتاب است ، اختصاص داد. به گفتة خود او (1927، ص 16ـ17) علت این تقسیم بندی آن است که ممکن است عده ای در فهم کتاب ، از قسم آخر بی نیاز باشند. نسخة متداول تهافت الفلاسفة تنها شامل طبیعیات و الاهیات است و قسم منطق به طور جداگانه و با نام معیارالعلم به چاپ رسیده ، ولی مباحث منطق به نص غزالی جزئی از کتاب تهافت است (همان ، ص 15ـ17؛ همو، 1990 ب ، مقدمة شمس الدین ، ص 5 ـ17).