جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله رابطه ذهن و بدن، همواره يکي از مسائل بحث‌برانگيز در تاريخ فلسفه بوده است. در فلسفه غرب، دکارت که تمايزي کامل بين نفس و بدن قرار داد، نتوانست از عهده تبيين رابطه نفس و بدن برآيد. در همان زمان اشکالاتي به نظريه وي وارد شد. به‌خاطر همين اشکالات، مکتب توازي‌گرايي پديد آمد و سرانجام در قرن بيستم، فيلسوفان ذهن به‌خاطر عدم تبيين از رابطه نفس و بدن، تجرد نفس را منکر شدند. افزون‌براين، با وجود انکار نفس توسط فيزيکاليست‌ها و تلاش آن‌ها مبني بر تبيين رابطه مادي حالات ذهني و بدن، حتي نتوانستند تبيين مقبولي از رابطه مادي حالات ذهني و بدن ارائه دهند و در نتيجه، اين مسئله حل‌ناشده باقي ماند. اما ملاصدرا برابر اصول اساسي و بنيادين فلسفه‌اش - اصالت وجود و تشکيک وجود- توانست تبيين مقبولي از رابطه نفس و بدن ارائه دهد که برپايه آن، نفس و بدن دو مرتبه از يک وجود واحد هستند و بدن با حرکت جوهري توانسته به مرحله تجرد دست يابد.

بحث از بدن از مباحثی است که تا قبل از مرلوپونتی نگاه جدی به آن نشده بود، ولی مرلوپونتی با پدیدارشناسی ادراک حسی آن را اصل و محور اندیشه خود قرار داد و از آن پس تحقیقات خوبی درباره بدن انجام شد و هر روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. در مقاله حاضر، با روش توصیفی‌تحلیلی و مقایسه‌ای، می‌کوشیم ضمن توصیف دیدگاه‌های مرلوپونتی و ملاصدرا، ظرفیت‌های فلسفه اسلامی در بحث بدن را بررسی کنیم. تحقیق پیش رو به این نتیجه رسیده است که روش شهودی‌برهانی ملاصدرا نه‌تنها دستاوردهای روش پدیدارشناسی مرلوپونتی درباره بدن را تا حد بسیار پوشش می‌دهد، بلکه آورده‌های افزون‌تری هم دارد که نشان‌دهنده عمق، گستره و توان تبیین‌گری رویکرد و دیدگاه وی است. ملاصدرا و مرلوپونتی هر دو با بیان‌های مخصوص خود به عالِم‌بودن بدن، رو به سوی جهان بودن آن، فعال‌بودن و ساختنی‌بودنش اشاره دارند؛ ولی ملاصدرا برخلاف مرلوپونتی اولاً با توجه به ذاتی‌دانستن نفس‌مندی برای بدن توانست به بدن‌های دیگری غیر از بدن مادی، مانند بدن مثالی، قائل شود؛ و ثانیاً نه‌تنها جهان را منحصر در جهان تجربی و پدیداری نمی‌کند، بلکه حتی آن را منحصر به و در نسبت با بدن‌بودن نمی‌کند و از باب نمونه قائل به جهان معقولی است که در نسبت با و متحد با مرتبه عقل انسان است.

ادراک که یکی از آثار حیاتی نفس انسانی است، محصول قوای ادراکی است که نفس به‌واسطة آن قوا ‌این آثار را حاصل می‌کند. در انسان شناسی فلسفی مشایی، پنجگانه بودن قوای ادراکی که عبارت‌اند از حس، خیال، وهم، حافظه و عقل و نیز مادیت قوای ادراکی حیوانی و مادیت ادراکات سه‌گانة حاصل از آنها امری مسلم است. در آثار ملاصدرا در عین‌ اینکه تجرد همة قوای ادراکی و نیز تجرد تمامی ‌صور ادراکی صراحتاً بیان شده است اما در خصوص ماهیت قوای ادراکی و تعداد آنها سخنانی به ظاهر ناسازگار به چشم می‌خورد. او در مواردی همچون مشاییان از قوای پنجگانه سخن می‌گوید، گاهی واهمه را انکار می‌کند، در برخی آثار حس مشترک و خیال را مراتب شدید و ضعیف قوة واحد می‌خواند و در مواردی نیز از وحدت نفس و قوا دم می‌زند. در‌ این مقاله به منظور تبیین نظریة نهایی ملاصدرا در باب قوای ادراکی باطنی و نیز پی بردن به وجود یا عدم وجه جمعی میان سخنان به ظاهر ناسازگار او، با روش تحلیلی- توصیفی علم النفس حکمت متعالیه را کاوید‌ه‌ایم و به‌ این نتیجه دست یافته‌ایم که با نگاهی جامع به همة آثاری که ملاصدرا در آنها در باب قوای ادراکی سخن گفته، مشخص می‌شود که او برای رسیدن به نظریة نهایی خویش چند مرحله را می‌پیماید و هر کدام از نظرات به ظاهر ناسازگار مربوط به یکی از مراحل رسیدن به آن است.

آيه ميثاق که به آيه عالم ذر نيز معروف است، ازجمله آياتي است که مورد توجه انديشمندان اسلامي به‌ویژه فلاسفه مسلمان واقع شده و درباره‌اش نظريه‌پردازي کرده‌اند. ازجملة اين نظريات، دو نظريه کينونت عقلي نفس از صدرالمتألهين و نظريه وجود ملکوتي انسان از علامه طباطبائی است که در تبيين فلسفي عالم ميثاق بيان گشته‌اند. ازآنجاکه اين دو نظريه به لحاظ ساختاري و محتوايي شباهت فراوان به يکديگر دارند و نيز با توجه به آنکه علامه طباطبائي فيلسوفي صدرايي بوده و مباني حکمت متعاليه را پذيرفته است، اين پرسش پيش مي‌آيد که آيا نظريه وجود ملکوتي انسان همان نظريه «کيونت عقلي نفس» صدرالمتألهين است و بيان علامه طباطبائي تنها تقريري نوين و متفاوت از تقرير صدرالمتالهين است، يا آنکه نظريه‌اي متمايز از نظريه صدرا مي‌باشد؟ در اين مقاله در پي آن هستيم که با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد مقايسه‌اي به تبيين و مقايسه اين دو نظريه بپردازیم و با توجه به مباني و نيز وجوه اشتراک و افتراق اين دو نظريه به داوري در باب يکساني يا عدم يکساني اين دو نظريه بنشینیم.

مهم‌ترين پرسش و دغدغه در تحقق و گسترش سبک زندگي اسلامي چگونه مؤمن شدن و چگونه مؤمن ماندن است. پاسخ اين پرسش در گرو فهميدن هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس است. تبيين حقيقت ايمان و تعيين دقيق جايگاه آن در مراتب نفس و شناخت عوامل اصلي دخيل در تحقق و ثبات ايمان به صورت منظم و منطقي در يک ساختار منسجم نفساني، ما را به هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس مي‌رساند. هدف این مقاله، رسيدن به اين مهم براساس مباني علم‌النفس فلسفي حکمت متعاليه، با روش تحليل و بررسي‌ عقلاني است. ایمان مطلوب استقرار تصديق عقلاني در نفس است. این استقرار در مرتبه مثالي جزئي نفس و از طريق رسيدن به وضعيت ملکه محقق مي‌شود. اين امر از طريق تنزل ادراکي در دو مرحله و تثبيت و استحکام ادراکات تنزل يافته به واسطه تلقين، توجه نفس و انجام اعمال اختياري متناسب صورت مي‌گيرد.

نقش تربیت ذهن و تاثیر آن بر رشد عقلانی کودکان موضوعی است که اخیرا مورد توجه جدی صاحب‌نظران عرصه تعلیم و تربیت قرار گرفته است. سابقه طرح این مساله را می‌توان در آثار قدما بویژه صدرالمتالهین جستجو کرد. تبیین تفاوت دیدگاه صدوری ملاصدرا با سایرین در زمینه نقش آفرینی قوه خیال و ترجیح علم حضوری نسبت به علم حصولی در حکمت متعالیه، زمینه‌‌ساز مباحثی است که می‌تواند الگوی بدیعی از تربیت ذهن را به روی صاحب نظران بگشاید. این مقاله ضمن بیان موضوع شناخت و نحوه حصول علم اختلاف نظر بین حکمای مشاء را با صدرالمتالهین شیرازی در تربیت ذهن بررسی می‌کند. بر خلاف سایر اندیشمندان که منشاء علم را صورت‌های ذهنی حلول کننده در نفس قلمداد می‌کنند که به شکل حصولی قابل ادراک است، ‌‌‌ملاصدرا آن را حاصل ابداع و خلق در نفس دانسته که به شکل حضوری و با مشارکت فعال قوه خیال ایجاد می‌شود. بر این اساس به نظر می‌رسد در فرایند آموزش و پرورش، تربیت قوای ذهن به تنهایی برای رشد فراگیران کفایت نمی‌کند؛ لذا ضرورت دارد تا در برنامه‌های آموزش فلسفه به کودکان راه‌های تقویت قوه خیال نیز به عنوان یک عنصر کلیدی و تاثیرگذار، محور فعالیت برنامه‌ریزان آموزشی کشور قرار گیرد.

عقل انسانی مدرک معقولات و مدخل معرفت است لذا بدون شک مهم ترین مولفه و مشخصه نوع انسان است. در این پژوهش که با استفاده از منابع کتابخانه ای و به روش تحلیلی-توصیفی صورت گرفته است، بررسی تطبیقی مراتب عقل انسانی و نحوه ارتباط آن با عقل فعال از دیدگاه سهروردی و علامه طباطبایی مورد مداقه قرار گرفته و به تبع آن به پرسش‌های فرعی نظیر ماهیت، جایگاه، ادله و مبانی عقل انسانی و عقل فعال پرداخته شده است. وجه اشتراک سهروردی و علامه در این است که هر دو عقل فعال را یکی از عقول مفارق می دانند که دارای فعلیت تام و فاقد ماده است و همچنین علت موجده و مدبره عقل انسانی بوده که آن را پس از ایجاد به واسطه افاضه صور عقلی، از مرتبه هیولانی به مرتب بالمستفاد یعنی اتصال و اتحاد با عقل فعال می رساند. در این مرتبه عقل انسانی به سبب همان اتصال و اتحاد، مانند عقل فعال جامع جمیع حقایق می شود. اما وجوه افتراق دیدگاه سهروردی و علامه عموماً ناظر بر مصداق عقل فعال، ماهیت و ویژگی های آن است. توضیح اینکه سهروردی عقل فعال را یک عقل عرضی می داند که در نتیجه اشراقات و مشاهدات عقول طولی پدید آمده و فقط یک نوع مادی را ایجاد کرده و تحت تدبیر دارد. لذا هر نوع مادی یک عقل فعال اختصاصی دارد. اما تعریف علامه از عقل فعال فقط به یکی از عقول مفارق تعلق می گیرد که در انتهای سلسله بی شمار عقول طولی قرار دارد و همان یک عقل فعال تمام عالم ماده از جمله عقل انسانی را ایجاد و تدبیر می کند. بنابراین جنبه های فعلیت و تکثر در عقل فعال مد نظر نظر سهروردی بسیار کمتر از عقل فعال مد نظر علامه است. و تفاوت بعدی در نوع ارتباط عقل انسانی با عقل فعال است که بر اساس دیدگاه سهروردی نوعی اتصال حاصل می شود که به سبب شدت علاقع است نه یکی شدن با عقل فعال. در صورتی که علامه به واسطه اینکه عقل انسانی را معلول و عین الربط عقل فعال می داند، لذا معتقد است به هر میزان که عقل انسانی تکامل و شدت وجودی پیدا کند به همان میزان با عقل فعال متحد و یکی می شود.

ترجمه ماشینی: این مجموعه نه مقاله در مورد موضوعات مرتبط با عنوان، بسیاری از افکار گیچ را در مورد موضوعاتی مانند معاد، اثبات قیاسی وجود خدا، نقش خدا در اخلاق، مادی گرایی و رابطه زمان و نماز گرد هم می آورد.