جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف این مقاله بررسی، تبیین و ارائه الگویی از انسان‌شناسی تئوری سازمان با تاکید بر آرای علم‌النفس حکمت متعالیه است. انسان‌شناسی فلسفی یکی از مبانی مهم در تاثیرگذاری بر دانش سازمان و مدیریت تلقی می‌شود. یکی از مبانی مهم در کشف و بیان چیستی انسان، علم‌النفس حکمت متعالیه است. بنابراین، اهمیت پرداختن به آن از منظر حکمت متعالیه به‌عنوان یکی از بدیل‌های فلسفی ضروری است. با توجه به پیشینه تحقیق، خلأ چنین بررسی و تبیینی وجود دارد. از نگاه ملاصدرا سازمان وجودی اعتباری دارد و جایگاه انسان در سازمان، اعتباری است. انسان در ضمن ایفای نقش اعتباری خود در سازمان، با تمام هویت انفسی بالقوه از جمادی، نباتی، حیوانی، انسانی و الهی حضور دارد. انسان از طریق طراحی و ساخت سازمان متناسب با ویژگی‌های سیر انفسی از جمادی، نباتی، حیوانی، انسانی و الهی به سازمان شیئیت می‌بخشد. انسان سازمانی، اراده‌گرا و مضطر است. این نگاه در مقایسه با دیگر رویکردهای فلسفی به انسان در تئوری سازمان افزون بر جامع و شامل بودن آن، امتیاز توسعه‌دهندگی تا انسان عرفانی/ معنوی و به تبع آن سازمان عرفانی/ معنوی را دارد

این کتاب که با هدف تعمیق اندیشه‌های توحیدی، درک بهتر معارف بلند دینی و معرفی سنت تفکر اسلامی نگاشته شده است، جلد سوم مجموعه درآمدی به نظام حکمت صدرائی است. جلد نخست شامل مباحث هستی‌شناسی و جهان‌شناسی بود، نویسنده در جلد دوم به مباحث معرفت‌شناسی و خداشناسی پرداخت و این کتاب نیز درباره علم‌النفس یا انسان‌شناسی حکمت متعالیه است. علم‌النفس آخرین بخش از بخشهای پنج‌گانه مطرح در این مجموعه است که مشکل‌ترین بخش حکمت متعالیه به شمار می‌رود. ویژگی مهم علم النفس این است که در آن علاوه بر قوانین فلسفی، با تجربه درونی نیز سروکار داریم. پیداست برای آنکه هر فیلسوفی این تجربه‌ها را با قوانین فلسفی پذیرفته خویش وفق دهد، لازم است که آنها را در چارچوب این قوانین تبیین کند، وگرنه صحت این قوانین در کانون تردید قرار می‌گیرد. این امر ایجاب می‌کند که ضعفهای آنها یافته و برطرف شوند و این رویکردی است که صدرالمتألهین در قبال فلاسفه پیشین به ویژه ابن‌سینا دارد.

مسئلهٔ عاملیّت انسان ـ به این معنا که انسان، واجد عمل است؛ عملی که از آن اوست و می‌توان آن را به وی انتساب داد ـ، در علوم انسانی چنان پراهمیت است که می‌توان ملاک تقسیم‌بندی جریان‌های بزرگ علوم انسانی را در نقشی جستجو کرد که به عامل می‌دهند. به بیان دیگر، شناسایی دانش‌های انسانی، قبل از هر چیز، مستلزم شناسایی انسان کنشگر است و انسان از آن حیث که عامل، کنشگر و پدیده‌ساز است، موضوع این علوم قرار می‌گیرد؛ اما توصیف انسان به «عامل» و قائل شدن به «عاملیّت» او، در گرو تبیین ما از چیستی و تشخّص «عمل» است. پژوهش حاضر با رویکرد حِکمی و بر اساس آنچه از مبانی حکمت متعالیه برمی‌آید، ابتدا به تبیین حقیقت نیّت با توجّه به دو سرفصل و کلیدواژهٔ فلسفی متناظر با آن یعنی «علّت غائی» و «اختیار» می‌پردازد و بر همین اساس نقش آن در تشخّص عمل را پی می‌گیرد و در نهایت، نشان می‌دهد نیّت به عنوان اوّلین فعل همواره‌اختیاری در سلسله مبادی افعال اختیاری انسان از طرفی، و نیز علّت غائی عمل او از طرف دیگر، با معیّن کردن کیفیّت ارتباط و اتّحاد مختارانهٔ عامل با لایه‌های نفس اطلاقی خویش، تمام هویّت و تشخّص عمل را شکل می‌دهد و بنابراین عاملیّت انسان از لحاظ کمّ و کیف، با نیّت او از انجام عمل گره خورده است.

در حکمت متعالیه، نفس انسانی همچون نظام هستی از وحدتی در عین کثرت برخوردار است. وحدت هستی نتیجه طبیعی اصالت و تشکیک وجود است. اما اینکه ملاصدرا فراتر از نگاه تشکیکی، به وحدت شخصیه وجود رسیده یا خیر، مسأله‌ای مورد اختلاف بوده و نیازمند اثبات است. ازآنجاکه شناخت نفس روزنه‌ای بر شناخت هستی‌ست، با تحلیل ویژگی‌های آن می‌توان به این پرسش پاسخ داد که آیا وحدت حاکم بر نفس به وحدت تشکیکی شبیه‌تر است یا وحدت شخصیه وجود؟ از ره‌گذر این پاسخ، نوع وحدت هستی نیز آشکار می‌گردد. نفس به‌نوعی با بدن، مراتب و قوایش وحدت دارد و هرچند بررسی این وحدت با استمداد از نظریه حرکت جوهری و تکامل تدریجی نفس تشکیکی بودن آن را تقویت می‌کند، اما از سوی دیگر، شواهد متعددی مثل ذاتیت مراتب نفس نسبت به آن، کیفیت تعقل، بساطت و حضور نفس و همچنین تحلیل رابطه نفس و بدن نشان از شخصیه بودن وحدت نفس دارد.

«حدوث جسمانی نفس» از جمله مباحث مشترک کلام اسلامی و حکمت متعالیه است. در کلام اسلامی، دو رویکرد تَبَعی و اَصالی در این باب مطرح است؛ رویکرد تبعی، نفس را مشروط به حدوث مزاج معتدل در بدن، حادث دانسته و رویکرد اصالی، نفس را همچون دیگر اجسام و به نحو مطلق حادث می‌داند. دیدگاه حدوث اصالی نفس نیز نسبت به نحوۀ حدوث، تفسیرهای مختلفی ارائه کرده است؛ عرض بودن، یکسانی با هیکل محسوس، جسم لطیف بودن، جزء اصلی بدن، و جزء لایتجزا بودن نفس از آن جمله است. دلیل اصلی متکلمان بر حدوث مبتنی بر ناسازگاری قِدَم نفس با صفاتی چون قادر مختار بودن خداوند است. در مقابل، ملاصدرا معتقد به ناسازگاری میان حدوث زمانی نفس و تجرد ذاتی آن بوده و بر انگارۀ «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء» تأکید دارد. مسئله تحقیق، مطالعه تطبیقی و تحلیل دیدگاه کلام اسلامی و حکمت متعالیه در مسئله حدوث نفس است. تفاوت میان رویکرد کلامی و فلسفی به مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی آن دو بازمی‌گردد. نظریه حدوث جسمانی نفس در کلام و فلسفه، علاوه بر اشتراک در برخی لوازم، دارای پیامدهای متفاوتی همچون تفاوت در ملاک هویت شخصی است. در این مقاله با روش تحلیلی ـ تطبیقی، حدوث جسمانی نفس از دیدگاه کلام اسلامی و حکمت متعالیه مورد واکاوی قرار گرفته و نقاط تلاقی و تمایز آن دو در مبانی و لوازم برجسته گردیده است.

در مقاله حاضر سعی شده است در راستای مسئله شناخت و معرفت به تبیین اجمالی برخی مبانی معرفت شناسانۀ براهین تجرد قوه خیال در حکمت متعالیه همچون رابطه صدوری و فاعلی نفس نسبت به صورت های خیالی و رابطه روح بخاری با قوۀ خیال در فرایند ادراک پرداخته شود. خیال از جمله مفاهیم گسترده ای است که در حوزه های معرفت شناسی،هستی شناسی و انسان شناسی مورد بحث قرار گرفته و در هر حوزه ای دارای جایگاه مختلف می باشد. در نظام معرفت شناسی حکمت متعالیه قوۀ خیال پل رابط میان قوای عقلی و حسی می باشد و به این طریق مشکل معرفتی ربط بین ادراکات حسی به عقلی را مرتفع می نماید، قوۀ خیال زمانی می تواند پل رابط ادراکات قوای عقلی و حسی باشد که از نوعی تجرد برخوردار باشد. تجرد این قوه مبتنی بر براهین متعددی می باشد، مهم‌ترین براهین تجرد قوۀ خیال در حکمت متعالیه، یکی برهان فقدان خواص مادی و دیگری برهان تصور امور متضاد است، در این نوشتار سعی شده است که مسئله تجرد و فاعلیت قوۀ خیال در براهین مذکور بررسی شده تا توان این براهین در راستای مسئله شناخت بازبینی شود.

مسئله این تحقیق، دیگری و تأثیر آن در استکمال نفس از دیدگاه حکمت صدرایی است. برخی از متفکران معاصر در غرب به بحث دیگری و انواع مناسبات انسانی پرداخته‌اند و هر یک از زاویه‌ای آن را بررسی نموده‌اند. استکمال نفس از مسائلی است که ملاصدرا به واسطۀ دو اصل «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا» بودن نفس و «حرکت جوهری»، آن را توجیه عقلانی کرده است. کمال آدمی بر به‌کارگیری دو قوۀ نظری و عملی و رسیدن به مرتبۀ عقل مستفاد و تخلیۀ نفس از رذائل اخلاقی وابسته است. از منظر ملاصدرا، استکمال نفس تنها از رهگذر نشیءۀ دنیوی و حیات اجتماعی قابل‌تحقق است. بی‌‌تردید در حیات اجتماعی نیز آدمی با دیگران ارتباط دارد و سعادت و شقاوت نفس تا حد زیادی در گرو نحوۀ تعامل با آنهاست. مصادیق دیگران، تودۀ مردم، استاد و ولی جامعه است. سالک در سفر چهارم نیز ناگزیر با دیگران، مرتبط است و از این رهگذر نه تنها در هدایت آنان رهگشاست، بلکه این ارتباط در سیر صعودی او نیز اثربخش است. در این مقاله با روش تحلیلی، نحوۀ اثربخشی دیگران در استکمال نفس بررسی خواهد شد.

صدرالمتألهین تجرّد را بر دو قسم مثالی و عقلی دانسته و ازاین‌رو ادله تجرّد نفس را به دو قسم تفکیک کرده است. در مقام اثبات تجرّد عقلی، تکیه صدرالمتألهین بر دلایلی است که بر ادراک کلّیات مبتنی‌اند. این ادله گرچه درست و قابل قبولند، امّا به نظر او شامل عموم نفوس انسانی نمی‌شوند. بخش دیگری از ادله اثبات تجرّد عقلی نفس، دلایلی از فیلسوفان پیشین است که در آنها سعی شده از طریق استقلال عقل از بدن و قوای بدنی، تجرّد قوه عاقله اثبات شود. بدین معنا که: از راه عدم بروز ناتوانی‌های شناختی به موازات فرآیند پیر شدن بدن، یا با تکیه بر یکسان نبودن تأثیر تفکر بر نفس و بدن، و یا براساسِ استقلال برخی کارکردهای شناختی عقل از قوای بدنی، تجرد قوه عاقله انسان نتیجه گرفته شده است. حقیقت این است که این ادلّه علاوه بر اینکه از اثبات تجرّد عقلی نفس ناتوانند، بر فهم عرفی یا تجربی سده‌های قبل استوارند و ازاین‌رو داوری نهایی درباره آنها منوط به بازتقریرشان براساس یافته‌های علومِ شناختی است. البته دست‌کم برخی از این ادلّه می‌توانند در اثبات تجرّد مثالی نفس به‌کار آیند.

مهم‌ترین عوالم خلقی و گسترده‌ترین تعینات کونیه، عالم عقل یا عالم ارواح است. شناخت این عالم به‌جهت درجه تجرد ویژه‌اش برای اذهان معمولی که تجرد مثالی آنها نیز کامل نیست چندان میسور نیست و به سلوک علمی و عملی خاصی نیاز دارد. وصول به این عالم در متون حکمی و عرفانی اندیشمندان اسلامی مورد بحث بوده است. تحلیل­های فلسفیِ مشائی و حتی اشراقی در این وادی چندان دقیق نبوده و در حکمت متعالیه بر آن خرده گرفته­اند. حکمت متعالیه با تبیین حرکت جوهری نفس و صیروت وجودی آن تا وصول به وجود لِلمُدرِکِ عقل فعال و اتحاد با آن و با دیگر عقول در مراتب طولی و شمول و جمعیت یافتن نسبت به مراتب ما دون، وصول به عالم عقل را معنا نموده است. در عرفان اسلامی نیز نفس با تلبس به احوال متعاقب در طی سلوک الی الله از قیودات و احکام به ودیعت گرفته در معراج ترکیب، منسلخ گشته و به سوی بساطت و کلیّت خویش پیش می­رود تا آنکه با همه عقول و ارواح قدسی متحد می­گردد. این دو تحلیل روح واحدی دارند؛ به‌طوری که می­توان گفت آنچه عارف با شهودات خود از معنای وصول به عالم ارواح به‌دست داده است، در حکمت متعالیه صورت برهانی به خود گرفته است.

یکی از اساسی ترین عناصر دخیل در تحلیل و بررسی نظام اندیشه و نتایج حکمت متعالیه، دریافت هندسة معرفتی آن است؛ از سویی دیگر تبیین حقیقت علم از منظری هستی شناسانه، قاعدة آن محسوب و از ارکان حیاتی حکمت متعالیه قلمداد می شود. نگارنده بر این باور است که حَلِّ منسجم و صحیح بسیاری از مسائل فلسفی بر الگوی تبیین چیستی و هستی علم استوار است؛ بنابراین مسئلة «رابطة نفس و بدن» از این اصل مستثنی نیست. چگونگی ادراکات نفس در آغاز و فرجام حرکت استکمالی آن، مبتنی بر ساختار نظریة خلاقیت قابل قبول است امّا تغییر الگوی چیستی علم از خلاقیت به انکشاف، مستلزم تبیینی نوین از ادراکات نفس و چگونگی ارتباط آن با بدن است؛ مقالة پیش رو از طریق بررسی تحلیلی- تطبیقی مبانی حکمت صدرایی در پارادایم وحدت شخصی وجود و تصویر نگرشی نوین بر پایة نظریة انکشاف، بدن مادی را صرفا بستر اظهار کمالات وجودی نفس و وعای یگانه انگاری را بدن مثالی تبیین می کند.