آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

عقل کلی عبارت از جوهری است که به هیچ وجهی تعلق به اجسام ندارد؛‌ نه از جهت وجود مانند اعراض، نه از جهت فعل و تصرف مانند نفوس، و نه به جزئیت و امتزاج مانند ماده و صورت. عقل کلی به جهت گستره و احاطۀ علمی و مخزنیت آن نسبت به ادراکات عقلی، توسط حکیمانی نظیر علامۀ طوسی به عنوان نفس‎الأمر صور و احکام ذهنیه دانسته شده است. علامۀ حلی در زمان استفاده از محضر علامۀ طوسی این نظریه را نقد کرده است که لازمۀ گفتار حکیمان این است که صور کاذبه نیز در عقل فعّال منتقش باشند. بیان علامۀ طوسی و نقد شاگرد ایشان علامۀ حلی، سرآغاز یکی از مهم‏ترین مباحث فلسفی شده است و فیلسوفان و حکیمان را به تفکر و ارائۀ راه‌حل برای مشکل احاطۀ علمی عقل فعال نسبت به احکام کاذبه واداشته است. در این نوشتار پس از تبیین و سنجش و بررسی مهم‎ترین این راه‌حل‌ها، تحلیلی وجودی بر پایۀ حکمت متعالیه، برای حل مشکل احاطۀ علمی عقل کلی بر صور و احکام کاذب و غیر واقعی ارائه شده است.

علامه حسن بن یوسف حلی كتاب «معارج الفهم فى شرح النظم» را در علم كلام نوشته است. اين كتاب در واقع شرح «نظم البراهين فى اصول الدين» از خود مؤلف است كه در قرن هشتم به زبان عربى نوشته شده است. علامه در اين كتاب قبل از ورود در مباحث اصول دين دو باب مبسوطا در مسئله نظر و حدوث باز نموده است. ايشان اول نظر را به «هو ترتيب امور ذهنيه يتوصل بها» إلى اخر تعريف مى‌ كند. علامه سپس دليل فقهى را مفيد علم دانسته و اين قول كه دليل نقلى متوقف بر ظنيّات عشر مى‌ باشد را باطل مى‌ داند. ايشان طرق استدلال را به طريق قياس، استقرا و تمثيل مى‌ داند. وى در مبحث قياس وارد مسائل منطقى شده و انواع قياس را با توضيحات لازم بيان مى‌ نمايد. باب دوم، معارج الفهم فى شرح النظم، همان طور كه گفته شد، در مورد حدوث است. ايشان در اين باب براهين حدوث عالم را ذكر كرده و به شبهات مطرح شده، در اين زمينه پاسخ مى‌ دهد. وى اصول دين را از مسئله توحيد آغاز مى‌ كند و دو برهان براى وجود صانع ذكر مى‌ كند. برهان اولى كه ذكر مى‌ كند، برهان حدوث است به اين صورت كه مى‌ فرمايد عالم محدث است و هر محدثى نياز به محدث دارد. پس عالم نياز به محدث دارد. دوّمين برهان را نيز كه اوثق از برهان اول مى‌ داند علامه حلى احكام قدرت را بيان نموده و براهين اثبات قدرت خدا را متذكر مى‌ گردد، سپس رد پنج مذهبى كه باطل مى‌ داند، را ذكر مى‌ كند. وى بعد از طرح مباحثى در اين زمينه و بيان احكام علم وارد بحث از ارادۀ الهى گرديده، مى‌ فرمايد مسلمين اختلاف در معانى مريد دارند با اين كه ارادۀ الهى به آنها با توجه به وصف حق تعالى نفس خود را به مريد ثابت است. علامه حلّى در كلام الهى نيز به قول اشاعره و معتزله و حنابله در حدوث و قدم كلام اشاره مى‌ كند. وى در بحث از وجودى و غير وجودى بودن صفات الهى وجودى بودنشان را با توجه به اين كه در صورت وجودى نبودن حملشان بر معدوم جايز مى‌گرديد، ثابت مى‌ كند. پنجمين باب كتاب در مورد نبوت است. در باب امامت، علامّه نخست امامت را از طريق قاعده لطف لازم شمرده، امامت را به اين صورت تعريف مى‌ نمايد كه «الامامة رئاسة عامّة فى امور الدين و الدنيا شخص من الاشخاص»، بعد اعتراضات نسبت به امامت را آورده و ردشان مى‌ نمايد. آخرين باب كتاب، معارج الفهم فى شرح النظم علامۀ حلّى در مورد معاد است.

«مَناهِجُ الیَقین فی اُصولِ الدّین» کتابی عربی در فن کلام و معارف اسلامی تألیف علامه حلی است. این کتاب، شرح مبانی اصول عقاید شیعه امامیه و ادله عقلی و نقلی مبتنی بر آن است. در این اثر ابتدا به بحث درباره اقسام معلومات و احکام کلی وجود و عدم پرداخته شده، سپس اقسام موجودات، اعم از قدیم و حادث، اقسام موجودات حادث و احکام و مقدمات آن ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این کتاب را «مِنْهاجُ الیَقین» و «مَنْهَجُ الیُقین» نیز خوانده‌ اند. یکی از مسائلی که این کتاب را ممتاز کرده، این است که حلی، تقریبا به بررسی همه آرای متکلمین و فلاسفه یونان، ثنویه، مجوس، صابئه، یهود، نصاری، معتزله، اشاعره، خوارج، زیدیه و... می‌ پردازد. مناهج الیقین، مشتمل بر مقدمه‌ ای کوتاه در تعریف و تقسیم علم و مبحث اصلی بر مبنای ۱۲ منهج است که در هر مسأله، آراء و اقوال فِرَق مسلمین با ادله اجمالی آنان بیان شده و بر مذهب اهل حق، استدلال بعمل آمده است. مناهج دوازده‌ گانه منهج اول: در تقسیم معلومات منهج دوم: در تقسیم موجودات منهج سوم: در احکام موجودات منهج چهارم: در اثبات واجب الوجود و بیان صفات منهج پنجم: آنچه برای خدا محال است. منهج ششم: عدل منهج هفتم: نبوت منهج هشتم: امامت منهج نهم: معاد منهج دهم: وعد و وعید منهج یازدهم: اسماء و احکام منهج دوازدهم: امر به معروف و نهی از منکر.

إسْتِقْصاءُ النّظَر فِی القَضاءِ و القَدَر کتابی کلامی و به زبان عربی در باب قضا و قدر از مسائل مهم علم کلام، تألیف علامه حلی عالم مشهور شیعه در قرن هشتم هجری. نویسنده در این اثر به تبیین دیدگاه‌های امامیه، معتزله و اشاعره پرداخته است.

علم الهی یکی از موضوعات مهم الهیاتی از زمان‌های دور است. یکی از دلایل فیلسوفان مشا بر علم خداوند به خود و مخلوقات، تجرد اوست. به‌نظر آنان آنچه مانع پیدایش علم می‌شود ماده است و خداوند به‌دلیل مجرد بودنش، به خود و غیرخود عالم است. حکیمان مسلمان همچون فارابی و بوعلی، این برهان را از آثار فیلسوفان مشایی یونان وام گرفته و در آثار خود نقل کرده‌اند. ازآن‌به‌بعد، دیگر فیلسوفان و متکلمان مسلمان نیز دربارۀ این برهان بحث کرده‌اند. متکلمان بیشتر با نگرش انتقادی به این برهان نگریسته‌اند. خواجۀ طوسی در بیانی کوتاه در کتاب تجریدالاعتقاد به این برهان اشاره کرده و علامه‌حلی در شرحش بر تجرید، گسترده‌تر به آن پرداخته است. در این برهان، با صغرا قرار گرفتن تجرد خداوند، عاقلیت هر موجود مجردی کبرا قرار می‌گیرد و عاقلیت و عالمیت خداوند به‌دست می‌آید. علامه در پایان سخن، بحث بیشتر را به کتاب‌های عقلی خود ارجاع می‌دهد. در این نوشته می‌خواهیم با پیشینه‌یابی این برهان در تاریخ عقل بشری، ردپای آن را در آثار عقلی حلی پی‌بگیریم، تقریرهای فلسفی این برهان را نشان دهیم و تشابه و تفاوت آن‌ها را واکاوی کنیم. همچنین دیدگاه علامه را در هریک از این آثار از نظر می‌گذرانیم و دیدگاه نهایی‌شان را روشن می‌کنیم.

أنوار الملكوت في شرح الياقوت، تألیف علامه حلى، شرحى است به صورت قال اقول بر کتاب الياقوت ابن نوبخت. کتاب الياقوت از قديمى‌ترين و مشهورترين كتب كلامى شيعه به حساب مى‌آيد. مؤلف(علامه حلى) متن کتاب را چنين معرفى مى‌كند «و قد صنف شيخنا الاقدم و امامنا الاعظم، ابواسحق ابراهیم بن نوبخت قدس‌الله‌روحه‌الزكيه و نفسه العليه مختصرا سماه الياقوت قد احتوى من المسائل على اشرفها و اعلاها و من المباحث على اجلها و اسناها الا انه صغير الحجم كثير العلم مستصعب على الفهم في غاية الايجاز و الاختصار بحيث يعجز عن تفهمه اكثر النظار». شرح علامه حلى مهمترين و مشهورترين شرح کتاب الياقوت محسوب مى‌شود، چنانكه خود کتاب نيز با شرح علامه حلى معروف شده است. مؤلف با این شرح اصل کتاب را احياء كرده است و اگر این شرح نبود، امروز اثرى از الياقوت نبود. چنانكه نه ابن نديم در فهرستش و نه شيخ طوسى نامى از الياقوت نمى‌آورند. با این كه هر دو اين‌ها متأخر از زمان مؤلف مى‌باشند و درصدد بيان كتب بودند. ساختار مؤلف مجموع مطالب را در 15 مقصد بيان مى‌كند كه 4 مقصد آن به امور عامه اختصاص دارد و 11 مقصد مربوط به الهيات مى‌شود. گزارش محتوا بخشهای کتاب عبارتند از: المقصد الاول في النظر و ما يتصل به[۱]: مؤلف طى 13 مسأله مباحث مربوط به نظر، دليل و علم را مورد بحث قرار مى‌دهد. المقصد الثانى في تعريف الجوهر و العرض و الجسم[۲]: مؤلف در این مقصد جوهر، عرض، جسم حركة و سكون را تعريف كرده و جواز خلاء را اثبات مى‌كند. این مقصد شامل 10 مسأله مى‌باشد. المقصد الثالث في احكام الجواهر و الاعراض[۳]: مؤلف طى 4 مسأله مباحثى؛ همچون حدوث اجسام، ابطال تسلسل و حدوث عالم را در ذيل این مقصد بيان مى‌كند. المقصد الرابع في الموجودات[۴]: در این مقصد مباحثى كه مربوط به موجودات است، بيان مى‌شود. مؤلف طى 7 مسأله مباحث وجود و ماهيت، اقسام موجودات، خواص واجب لذاته و خواص ممكن لذاته را بيان مى‌كند. المقصد الخامس في اثبات الصانع و توحيده و احكام صفاته[۵]: مؤلف در این مقصد ابتدا وجود خداوند را و سپس صفات ثبوتيۀ بارى تعالى را اثبات مى‌كند. بعد از آن بحث مى‌كند از صفات سلبيه خداوند عز و جل كه مجموعا 19 مسأله مى‌باشد كه بعضى از مسائل به مباحثى تقسيم مى‌شود. المقصد السادس في استناد صفاته الى وجوبه تعالى[۶]: مؤلف در این مقصد ابتداء اثبات مى‌كند وجوب خداوند را و بعضى از صفات سلبيه را ارجاع مى‌دهد. به وجوب حضرت حق جل جلاله و اثبات مى‌كند جواز ابتهاج خداوند را به ذاتش كه مجموعا در 5 مسأله بيان شده است. المقصد السابع في العدل[۷]: مؤلف در این مقصد طى 5 مسأله عدالت خداوند را اثبات مى‌كند. المقصد الثامن في الآلام و الاعواض[۸]: مؤلف در این مقصد كه از 8 مسأله تشكيل يافته، مباحث مربوط به الآم و أعواض را مورد بحث قرار مى‌دهد. المقصد التاسع في افعال القلوب و نظائرها[۹]: این مقصد شامل مباحث كلى حول علم، اختلاف علوم، اراده، لذت و ألم، ماهيت قدرت، متعلق قدرت و... مى‌باشد كه مؤلف در 12 مسأله آنها را بيان كرده است. هرچند اكثر این مباحث ذيل ديگر فصول به تفصيل بيان شده؛ مثلاًمباحث مربوط به علم و قدرت ذيل علم و قدرت خداوند بحث شده است. المقصد العاشر في التكليف[۱۰]: مؤلف طى 4 مسأله بحث مى‌كند، از شروط تكليف، ماهيت انسان، حسن تكليف و استحالۀ تكليف به ما لا يطاق. المقصد الحادى عشر في الالطاف[۱۱]: مؤلف ذيل این مقصد مباحث مربوط به الطاف را در 5 مسأله بيان مى‌كند و طى 4 مسأله ديگر صفات ازليه خداوند را بيان مى‌كند. المقصد الثانى عشر في اعتراضات الخصوم في التوحيد و العدل و الجواب عنها[۱۲]: مؤلف شبهاتى را كه حول توحيد و عدل خداوند شده در 6 مسأله بيان كرده به شبهاتى كه حول قدرت الهى و سمیع و بصير بودن او، ارادۀ او، ابطال قديم بودن كلامش، ابطال رؤيت حضرت حق و شبهاتى كه حول حسن و قبح مطرح شده است، جواب مى‌دهد. المقصد الثالث عشر في الوعد و الوعيد[۱۳]: مؤلف مباحث مربوط به آخرت را در 11 مسأله بيان كرده است. المقصد الرابع عشر في النبوات[۱۴]: مؤلف طى 20 مسأله مباحث مربوط به نبوات را بيان كرده است، الا این كه 6 مسأله از این مسائل هيچ ربطى به نبوت ندارند؛ مثلاًاثبات اعادۀ اجزاء بدن و يا بقاء جواهر و يا اجال و اسعار و ارزاق. المقصد الخامس عشر في الامامة[۱۵]: مؤلف در این مقصد مباحث مربوط به امامت را طى 11 مسأله بيان مى‌كند. ویژگی‌ها و معايب کتاب احياء کتاب الياقوت: کتاب انوار الملكوت را مى‌توان احياءكننده اصلى کتاب الياقوت دانست و همین شرح توجه علماء را به این کتاب افزايش داد. حل معضلات متن: در كتب قديمى مغلق‌نویسى امرى معمول و متداول بود و کتاب الياقوت در بين آنها از اغلاق بيشترى برخوردار است. چنانكه مؤلف تصريح مى‌كند «الا انه صغير الحجم كثير العلم مستصعب على الفهم في نهایة الايجاز و الاختصار بحيث يعجز عن تفهمه اكثر النظار». اما مؤلف با شرح تمامى نكات مشكل متن کتاب را از آن اغلاق خارج نموده است، طورى كه اگر بدون شرح انوار الملكوت به الياقوت نگاه شود، اكثر مطالب آن قابل فهم نخواهد بود. اضافات و تكملۀ متن: مؤلف تنها به شرح متن اكتفاء نكرده است، بلكه در مواردى كه متن نياز به تكمله داشت، مطالبى را اضافه كرده است. شارح آراء و اقوالى را كه ماتن بدون بيان قائل آنها مطرح كرده است، بيان مى‌كند. او قائل به آراء و فرقى كه به این آراء منتسب هستند را، معلوم مى‌كند. نقد ماتن: مؤلف علاوه بر شرح متن گاه ماتن را نقد كرده است. او در مورد تمايز اعدام و ثبوت آنها مى‌گوید: «و هذه الدلالة يتمشى عند الشيخ ابى اسحق المصنف اما عندنا فلا بل الذى نقول ان الماهيات لو كانت ثابتة في العدم لكانت اشتركت فيه و امتازت بخصوصياتها و ما به الاشتراك غير ما به الامتياز و لا نفى بالوجود الا ذلك الثبوت و التحقق في الاعيان فتكون موجودة حال عدمها و هو محال».[۱۶] تبعيت از حكماء: مؤلف گرچه در خيلى از مباحث از آراء متكلمین تبعيت كرده است، مثلاًدر تعريف جوهر و عرض و...؛ اما در مواردى از آراء آنها انتقاد كرده و همچون حكماء سخن گفته است. در مسأله زيادت وجود بر ماهيت ماتن همچون ديگر متكلمین قائل شده است كه وجود عين ماهيت مى‌باشد. مؤلف بعد از بيان كلام متكلمین و بيان ادلۀ آنها مى‌گوید: «و التحقيق عندى في هذا الباب ان الوجود زايد في المفهوم لا في الخارج و ليس الوجود حالا في الماهية حلول السواد في الجسم و أنما یکون الماهية محلاله من حيث هى هى لا باعتبار الوجود و لا باعتبار العدم و لا باعتبار عدمهما».[۱۷] شروح و خلاصۀ کتاب «اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت يا شرح انوار الملكوت في شرح الياقوت»؛ این کتاب تأليف پسر خواهر علامه حلى به نام سيد‌ ‎عمیدالدين، عبدالمطلب بن سيد‌ ‎مجدالدين ابى الفوارس محمد بن على اعرجى حسینى حلى مى‌باشد. این کتاب در زمان حيات علامه حلى نوشته شده است. به این صورت كه ابتداء مى‌گوید قال مصنف الياقوت، بعد مى‌گوید قال الشارح، بعد شرح خود را مى‌آورد. این کتاب با تحقيق آقاى على‌اكبر ضيائى در سال 1372 شمسى در قم به چاپ رسيده است. «منتخب انوار الملكوت في شرح الياقوت» از این کتاب اثرى در دست نيست. آقا بزرگ تهرانى در مورد این کتاب مى‌گوید: «منتخب انوار الملكوت في شرح الياقوت لبعض الافاضل من الشيعه عده بعض تلامیذ المجلسى الثانى مما ينبغى ان يدرج في البحار كما ذكره في آخر البحار».[۱۸] (منبع: ویکی نور)

این کتاب مجموعۀ پاسخ‌هاي علامۀ حلى به سؤالات سيد مهنّا بن سنان است. کتاب مذکور به علت اين كه حاوى مباحث تفسيرى، اعتقادى، فقهى و حتى كتاب شناسى از جايگاه خاصى برخوردار است.